Edukacja dla Zrównoważonego Rozwoju w Polsce i w Wielkiej Brytanii

Transkrypt

1 Uniwersytet Warszawski Wydział Pedagogiczny Anna Batorczak Edukacja dla Zrównoważonego Rozwoju w Polsce i w Wielkiej Brytanii Rozprawa doktorska Promotor: dr hab. Alicja Siemak-Tylikowska prof. UW Warszawa

2 Z podziękowaniami dla Pani Profesor Alicji Siemak-Tylikowskiej za jej wsparcie i życzliwość. 2

3 Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki. 3

4 Spis Treści Wstęp 7 Część Teoretyczna Rozdział I. Zrównoważony Rozwój Definicja i wyzwania zrównoważonego rozwoju Zakres zrównoważonego rozwoju Historia powstania koncepcji zrównoważonego rozwoju i zalecenia do jej realizacji w międzynarodowych ustaleniach Zrównoważony rozwój w polityce Polski Zrównoważony rozwój w polityce Wielkiej Brytanii. 20 Rozdział II. Czym jest edukacja dla zrównoważonego rozwoju Potrzeba i obowiązek realizacji edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju Definicje i cele edukacji dla zrównoważonego rozwoju Cele i zadania EZR w świetle najnowszych wytycznych Obszary realizacji edukacji dla zrównoważonego rozwoju Historia kształtowania się koncepcji edukacji dla zrównoważonego rozwoju w świetle ustaleń międzynarodowych Różnice między edukacją ekologiczną i edukacją dla zrównoważonego rozwoju Zobowiązania międzynarodowe do realizacji edukacji dla zrównoważonego rozwoju 37 Rozdział III. Ogólne informacje na temat systemu kształcenia obowiązkowego w Polsce i Wielkiej Brytanii System kształcenia obowiązkowego w Polsce System kształcenia obowiązkowego w Wielkiej Brytanii Struktura szkolnictwa i obowiązek szkolny w Wielkiej Brytanii. 44 Część Badawcza Rozdział IV. Metodologiczne podstawy badań własnych Wstęp do metodologii badań własnych Przedmiot i cel badań Zakres badań Metody i narzędzia badawcze Analiza dokumentów. 49 4

5 4.4.2 Badania ilościowe Badania jakościowe Charakterystyka badanych grup i terenu badań. 54 Wyniki badań dotyczące edukacji dla zrównoważonego rozwoju (EZR) analiza dokumentów Rozdział V. Charakterystyka skutecznej EZR w edukacji formalnej Charakterystyka skutecznej EZR w świetle najnowszych zobowiązań międzynarodowych Charakterystyka skutecznej EZR na podstawie wyników badań dotyczących realizacji EZR w Polsce i w Wielkiej Brytanii Polska Wielka Brytania. 66 Rozdział VI. Wskaźniki mierzące skuteczność EZR Stosowanie wskaźników w edukacji Wskaźniki mierzące wdrażanie i skuteczność EZR na poziomie inicjatyw międzynarodowych i narodowych (wskaźniki makro) Wskaźniki mierzące wdrażanie i skuteczność EZR realizowanej w szkołach Ocenianie EZR oraz stosowane wskaźniki w szkołach w ramach nadzoru pedagogicznego. 84 Rozdział VII. Kompetencje uczniów jako wskaźniki jakości w EZR Pojęcie kompetencji Kompetencje ucznia w zakresie edukacji dla zrównoważonego rozwoju. 91 Wyniki badań dotyczące porównania stanu EZR w Polsce i w Wielkiej Brytanii. cz. I analiza dokumentów Rozdział VIII. Polityka, regulacje prawne i praktyczne działania państwa podejmowane w zakresie skutecznej EZR w systemie edukacji formalnej w Polsce i w Wielkiej Brytanii Polityka rozwoju społeczno-gospodarczego Polski a EZR Polityka edukacyjna Polski i praktyczne działania podejmowane na poziomie rządowym a EZR

6 8.3 Polityka rozwoju społeczno-gospodarczego Wielkiej Brytanii a EZR Polityka edukacyjna Wielkiej Brytanii i praktyczne działania podejmowane na poziomie rządowym a EZR. 106 Rozdział IX. Edukacja dla zrównoważonego rozwoju w podstawie programowej oraz w wymaganiach egzaminacyjnych w Polsce i Wielkiej Brytanii Treści EZR w podstawie programowej w Polsce Treści EZR w podstawie programowej w Wielkiej Brytanii Treści EZR w wymaganiach egzaminacyjnych w Polsce i Wielkiej Brytanii Polska Wielka Brytania. 123 cz. II- badania ilościowe. Rozdział X. W jakim stopniu realizacja EZR w szkołach Polski i Anglii odpowiada charakterystyce skutecznej EZR? Budowa kwestionariusza autorskiej ankiety badawczej Przebieg badania Porównawcza analiza wyników badań ilościowych przeprowadzonych w polskich i angielskich szkołach. 130 cz. III badania jakościowe Rozdział XI. Czy wiedza i kompetencje uczniów kończących etap obowiązkowej edukacji szkolnej w Polsce i w Anglii odpowiadają założonym kompetencjom EZR? Budowa narzędzi badawczych Przebieg badania Kryteria analizy wyników Szczegółowa analiza wyników badań. 156 Podsumowanie i wnioski końcowe 178 Literatura cytowana 187 Strony Internetowe 192 Załącznik Załącznik Załącznik Załącznik

7 Wstęp Zrównoważony Rozwój ma gwarantować poprawę jakości życia ludzi i postęp gospodarczy, nie pogarszając przy tym jakości środowiska przyrodniczego i nie umniejszając zasobów naturalnych dla przyszłych pokoleń. W 1992 r. w Brazylii, w Rio de Janeiro, na Konferencji Organizacji Narodów Zjednoczonych Środowisko i rozwój, przyjęto koncepcję zrównoważonego rozwoju jako wykładnię dalszego rozwoju ludzkości, a edukację wskazano jako jeden z koniecznych warunków realizacji tej koncepcji. Omówienie zagadnienia zrównoważonego rozwoju i jego wyzwań oraz tego czym jest edukacja dla zrównoważonego rozwoju (EZR) i w jaki sposób wyewoluowała z nurtu edukacji przyrodniczej i ekologicznej zostało omówione w części teoretycznej niniejszej dysertacji. Dziesięć lat po konferencji w Rio de Janeiro, na kolejnym szczycie ONZ w Johannesburgu, postęp we wdrażaniu zasad zrównoważonego rozwoju, również w zakresie edukacji, został oceniony jako niezadowalający. Skłoniło to ONZ do zintensyfikowania wysiłków i ogłoszenia Dekady Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju (DEZR) na lata Z ramienia ONZ organem koordynującym przebieg Dekady jest UNESCO 1. W roku rozpoczęcia Dekady EZR kraje Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ 2 przyjęły kolejny, strategiczny dla wdrażania EZR dokument: Strategię Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju. Realizacja tych ważnych międzynarodowych zobowiązań w poszczególnych krajach przebiega z różną intensywnością. W Europie krajem wyróżniającym się pod względem wspierania realizacji EZR na poziomie polityki państwowej i praktycznych działań jest Wielka Brytania. Rząd Wielkiej Brytanii powołał panel do spraw wspierania edukacji dla zrównoważonego rozwoju już w 1998 r.. Odpowiedzią na ogłoszenie Dekady EZR w Wielkiej Brytanii było przyjęcie narodowego planu zakładającego, że do 2020 r. wszystkie angielskie szkoły będą Szkołami Zrównoważonego Rozwoju (Sustainable Schools), a więc takimi, w których realizowane są zasady zrównoważonego rozwoju. Podjęcie tych inicjatyw stawia Wielką Brytanię na czele państw europejskich pod względem wdrażania EZR w edukacji formalnej. 1 Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wychowania, Nauki i Kultury 2 Europejska Komisja Gospodarcza ONZ (EKG ONZ) liczy 56 członków (państwa europejskie, państwa byłego ZSRR, Izrael, Kanada i USA). 7

8 W Polsce sytuacja przedstawia się zgoła inaczej. Wyniki badań przytoczone przez Ligię Tuszyńską wskazują, że stan EZR w Polsce pozostawia wiele do życzenia, a stosunkowo wysoki procent nauczycieli nie zna nawet pojęcia zrównoważonego rozwoju 3. Zaś analiza najnowszego dokumentu Podstawy Programowe Kształcenia Ogólnego i wybranych programów szkolnych, pod względem występowania kluczowych dla pojęcia zrównoważonego rozwoju słów, przeprowadzona przez Agnieszkę Berlińską, Agnieszkę Kozłowską-Rajewicz i Małgorzatę Czaplę wykazała, że idea zrównoważonego rozwoju jest słabo zakorzeniona w polskim systemie edukacji 4. Równocześnie można zaobserwować wśród polskich nauczycieli duże zainteresowanie tematyką zrównoważonego rozwoju, wyrażające się m.in. powszechnym udziałem w licznych edukacyjnych konkursach i programach tematycznych. Polska ma również wyjątkowe możliwości realizowania edukacji dla zrównoważonego rozwoju poprzez istnienie znaczących źródeł finansowania w postaci tak Narodowego jak i Wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. W niniejszej dysertacji podjęto próbę określenia stanu zaawansowania Polski w realizację edukacji dla zrównoważonego rozwoju, w porównaniu do odnośnych działań w Wielkiej Brytanii, w ostatnim etapie realizacji ogłoszonej przez ONZ Dekady Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju ( ). Zarówno w Polsce jak i Wielkiej Brytanii istnieją formalne podstawy do prowadzenia edukacji dla zrównoważonego rozwoju. W obu państwach edukacja służąca zrównoważonemu rozwojowi jest wpisana w dokumenty strategiczne takie jak Polityka Ekologiczna Państwa w Polsce i Strategia Zrównoważonego Rozwoju w Wielkiej Brytanii, jednak powszechnie uważa się, iż na poziomie wykonawczym Wielka Brytania jest bardziej zaawansowana. Do przeprowadzenia badań porównawczych nad stanem edukacji dla zrównoważonego rozwoju w Polsce i Wielkiej Brytanii wybrano w Polsce III etap edukacyjny (gimnazjum), a w Wielkiej Brytanii odpowiadający mu IV etap edukacyjny czyli szkołę średnią (secondary school). 3 Tuszyńska L. 2010, Strategia Edukacji dla Zrównoważonego rozwoju i jej realizacja w polskiej szkole [w:] Tuszyńska (red.) Edukacja środowiskowa w społeczeństwie wiedzy, Wydział Biologii, Pracownia Dydaktyki Biologii, L. Uniwersytet Warszawski, Warszawa, str.35 4 Berlińska A., Kozłowska Rajewicz A., Czapla M. 2010, Zrównoważony rozwój upowszechnianie zagadnienia w podstawie programowej kształcenia ogólnego, [w:] Tuszyńska (red.) Edukacja środowiskowa w społeczeństwie wiedzy, Wydział Biologii, Pracownia Dydaktyki Biologii, L. Uniwersytet Warszawski, Warszawa, str

9 Porównanie stanu edukacji dla zrównoważonego rozwoju w Polsce i w Wielkiej Brytanii, w odniesieniu do poziomu edukacyjnego kończącego obowiązkową edukację szkolną, wymagało zarówno analizy dokumentów jak i przeprowadzenia badań empirycznych. Podjęto procedurę badawczą składającą się z następujących etapów: I. Określenie czym jest skuteczna edukacja dla zrównoważonego rozwoju. W dotychczasowych badaniach podejmowanych w Polsce poddawano analizie różne aspekty edukacji dla zrównoważonego rozwoju. Wskazywano na możliwości oraz przeszkody w realizacji tej edukacji, do tej pory jednak nie podjęto badań służących określeniu czym jest skuteczna edukacja dla zrównoważonego rozwoju. Przedstawiona w rozdziale piątym charakterystyka skutecznej EZR została opracowana na podstawie analizy dotychczasowych badań przeprowadzonych w Polsce i Wielkiej Brytanii i jest naukowym rezultatem prowadzonych badań. II. Opracowanie wskaźników służących ocenie skuteczności EZR. Znaczenie samego teoretycznego opisu idealnej EZR nie miałaby wartości bez określenia instrumentów, za pomocą których edukacja, która jest faktycznie prowadzona w szkołach mogłaby być oceniana w stosunku do pożądanego jej stanu. Istotną wartością podjętych badań jest analiza stosowanych w EZR wskaźników służących monitorowaniu zarówno procesu wdrażania jak i oceny jej rezultatów. Analizą objęto: - wskaźniki ilościowe na poziomie macro (międzynarodowym) służące do sporządzania raportów z realizacji zobowiązań międzynarodowych, takich jak podjęte przez ONZ: Strategia i Dekada EZR, - wskaźniki ilościowe oraz jakościowe służące do oceniania działań szkoły pod względem realizacji EZR. Wyniki tej analizy, podsumowane w rozdziale szóstym, posłużyły opracowaniu metodologii badania ilościowego i jakościowego w zakresie oceny realizacji EZR w gimnazjach w Polsce i szkołach średnich w Wielkiej Brytanii. W Strategii EZR Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ w części odnoszącej się do promocji badań zawarte jest stwierdzenie o priorytecie badań nad wskaźnikami i instrumentami oceny EZR 5. Rezultaty badań podjętych na potrzeby niniejszej dysertacji mogą zostać wykorzystane w upowszechnianiu stosowania wskaźników w ocenie pracy szkoły i jakości edukacji w zakresie EZR. 5 Europejska Komisja Gospodarcza ONZ 2008, Strategia Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju, Ministerstwo Środowiska, Warszawa, str. 15 9

10 III. Przegląd i analiza kompetencji ucznia postulowanych do osiągnięcia w EZR. Zagadnienie kompetencji kształtowanych w EZR nie ma pełnego odzwierciedlenia w podejmowanych badaniach w Polsce. W tej dysertacji przeprowadzono ich analizę na podstawie wytycznych dokumentów międzynarodowych i opracowań dotyczących monitorowania i ewaluacji Dekady EZR ONZ. Przegląd i analiza pożądanych w EZR kompetencji ucznia, opisane w rozdziale siódmym, są naukowym rezultatem niniejszej dysertacji. Na podstawie wyników tej analizy opracowano metodologię badania jakościowego kompetencji ucznia, tworząc odpowiednie narzędzie oceny uzyskanych kompetencji w zakresie EZR u uczniów kończących etap obowiązkowy edukacji szkolnej w Polsce i Anglii: autorski scenariusz wywiadu i kwestionariusz ankiety zostały opracowane na potrzeby badania. IV. Ocena w jaki sposób narodowa polityka edukacyjna Polski i Wielkiej Brytanii przyczynia się do prowadzenia edukacji dla zrównoważonego rozwoju. Edukacja dla zrównoważonego rozwoju jest ważnym zobowiązaniem międzynarodowym, ale realizacja EZR i skuteczność tej realizacji na poziomie narodowym zależy od polityki poszczególnych krajów. Dla porównania stanu edukacji dla zrównoważonego rozwoju w Polsce i Wielkiej Brytanii oraz sprawdzenia czy Wielka Brytania jest krajem bardziej zaangażowanym w realizację EZR niż Polska przeprowadzono analizę zapisów dotyczących EZR w dokumentach i aktach prawnych Polski i Wielkiej Brytanii. Przeanalizowano również najważniejsze inicjatywy służące wspieraniu EZR podejmowane przez organy administracji centralnej oraz instytucje o charakterze ogólnokrajowym mające istotny wpływ na stan edukacji w obu krajach. Rezultatom tych badań poświęcony jest rozdział ósmy. V. Ocena czy i w jaki sposób podstawowe wymagania edukacyjne, jakimi jest realizacja podstawy programowej i wymogi egzaminacyjne stanowią zachętę do prowadzenia EZR w szkołach. Podstawa Programowa Kształcenia Ogólnego zawiera ogólne i szczegółowe wymagania dotyczące wiedzy i umiejętności, które powinien posiadać uczeń po zakończeniu określonego etapu edukacyjnego oraz zadania wychowawcze szkoły. Stanowi również podstawę ustalania standardów wymagań egzaminacyjnych. Na potrzeby 10

11 niniejszej dysertacji porównano w jakim stopniu treści zawarte w polskiej i angielskiej podstawie programowej oraz zadania egzaminacyjne z egzaminów przeprowadzanych na koniec kształcenia obowiązkowego gimnazjum (Polska) i secondary schools (Anglia) stymulują prowadzenie nauczania ukierunkowanego na rozwój zrównoważony. Wyniki badań zostały zebrane w rozdziale dziewiątym. VI. Przeprowadzenie porównawczych badań empirycznych w zakresie: - oceny ilościowej działań podejmowanych w zakresie EZR w szkole na poziomie III etapu edukacyjnego w Polsce, oraz IV poziomu edukacyjnego (Key stage 4) w Wielkiej Brytanii. - oceny jakościowej kompetencji uczniów w zakresie EZR kończących etap obowiązkowej edukacji szkolnej w Polsce i w Anglii. Zestawienie wyników badań przeprowadzonych w Polsce z wynikami badań przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii, którą postrzega się jako kraj zaawansowany w realizację edukacji dla zrównoważonego rozwoju, pozwoliło na określenie mocnych i słabych stron podejmowanych działań na poziomie polityki edukacyjnej i praktycznego wdrażania EZR w edukacji formalnej Polski. Przyjęcie wspólnej Strategii Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju zobowiązuje państwa regionu EKG ONZ 6 sygnatariuszy tego dokumentu (w tym Polskę i Wielką Brytanię) do szerokiej wymiany doświadczeń i współpracy międzynarodowej. Badania podjęte w niniejszej dysertacji i opisane w rozdziałach: dziesiątym i jedenastym wpisują się w realizację tego zalecenia. 6 Europejska Komisja Gospodarcza ONZ liczy 56 członków (państwa europejskie, państwa byłego ZSRR, Izrael, Kanada, USA) z dn r. 11

12 Część teoretyczna Rozdział 1. Zrównoważony Rozwój Definicja i wyzwania zrównoważonego rozwoju. Po raz pierwszy definicja zrównoważonego rozwoju (ZR) pojawiła się w raporcie ONZ Nasza wspólna przyszłość w 1987 r.. W tym raporcie, zwanym często Raportem Brundtland od nazwiska przewodniczącej grupy roboczej Gro Haarlem Brundtland, rozwój zrównoważony jest określony jako: rozwój, który zapewnia zaspokojenie potrzeb obecnych pokoleń, nie przekreślając możliwości zaspokajania potrzeb pokoleń następnych 8. Od 1987 r. pojawiło się bardzo wiele definicji pojęcia zrównoważonego rozwoju. Już w dwa lata po oblikowaniu Raportu Bruntland w literaturze naukowej doliczono się 60 definicji ZR 9 Obecnie mówi się nawet o 300 definicjach. W Polsce założenia zrównoważonego rozwoju sformułowano w dokumencie Polityka Ekologiczna Państwa z dnia 10 maja 1991 r. Przyjęty dokument odnosi pojęcie zrównoważonego rozwoju (zastosowano termin "ekorozwój") do szczebla narodowego i definiuje to pojęcie jako: podporządkowanie potrzeb i aspiracji społeczeństwa i państwa możliwościom jakie daje środowisko, którym dysponujemy 10. Równie wiele jest interpretacji tego pojęcia pokazujących dwa różne podejścia do omawianej kwestii. Pierwszy sposób interpretowania zakłada, że zasoby naturalne odziedziczone przez obecną generację powinny zostać przekazane następnym pokoleniom bez większych ubytków. Wersja druga, mniej rygorystyczna zezwala na eksploatację zasobów naturalnych, jednak pod warunkiem niedopuszczenia do nieodwracalnych i katastrofalnych zmian w środowisku. 11. Człowiek dążąc do rozwoju gospodarczego nadmiernie eksploatuje zarówno odnawialne jak i nieodnawialne zasoby przyrody. Funkcjonujący obecnie model rozwoju cywilizacyjnego nastawiony jest na nieustanny wzrost gospodarczy i maksymalizację 7 W języku Polskim angielski termin sustainable development oficjalnie tłumaczy się na zrównoważony, trwały rozwój choć zwyczajowo używa się pojęcia zrównoważony rozwój lub ekorozwój 8 Kafel K. 2007, W gąszczu definicji dla zrównoważonego rozwoju, [w: ] Kalinowska A. Lenart W. (red) (2007) Wybrane zagadnienia z ekologii i ochrony środowiska. Teoria i praktyka zrównoważonego rozwoju. Wybór wykładów z lat , Uniwersyteckie Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym, Warszawa, str.15 9 tamże, str Strategia Zrównoważonego Rozwoju Polski do 2025r. 1999, Ministerstwo Środowiska, Warszawa 11 Kafel K., Lenart W. (red.) 1996 Rozwój zrównoważony w edukacji szkolnej. Jak nauczać zgodnie z ideami Szczytu Ziemi. Poradnik dla nauczycieli, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, str.10 12

13 konsumpcji prowadząc do niszczenia i degradacji środowiska 12. Ekspansja i destrukcyjna działalność dotyczą nie tylko zasobów przyrodniczych, ale odbywają się również kosztem społeczeństw krajów rozwijających się doprowadzając do ich ubóstwa ze wszystkimi konsekwencjami tego stanu. Stan środowiska oraz zagrożenia cywilizacyjne są monitorowane przez agendę Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Środowiska (United Nation Environmental Programme - UNEP) w ramach projektu GEO 13. W najnowszym raporcie GEO5 (The Fifth Global Environmental Outlook Report) opublikowanym w czerwcu 2012 r. za najważniejsze problemy współczesnego świata uznano: 1. przyrost demograficzny, 2. ubóstwo i nierówność, 3. nadmierne wykorzystywanie zasobów, 4. zmiany klimatyczne, 5. dziurę ozonową, 6. zagrożenie gatunków roślin i zwierząt, 7. wycinanie lasów, 8. dostęp do wody, 9. erozja gleby, 10. wyczerpywanie się łowisk. 14 W raporcie podkreślono, że w ciągu 20 lat od pierwszej konferencji Organizacji Narodów Zjednoczonych poświęconej zrównoważonemu rozwojowi, która odbyła się w 1992 r. w Brazylii, w Rio de Janerio, pomimo licznych zobowiązań do wdrażania zasad ZR podejmowanych na najwyższych szczeblach i deklaracji składanych przez poszczególne państwa niewiele zrobiono dla poprawy stanu środowiska. W raporcie GEO5 specjaliści ostrzegają, że system ekologiczny planety zbliża się do granicy możliwości dalszego eksploatowania na obecnym poziomie. Nie podjęcie radykalnych działań, które odmieniłyby tendencje obecnego modelu rozwoju grozi załamaniem funkcjonowania 12 Kozłowski S. 2005, Przyszłość Ekorozwoju, Wydawnictwo KUL, Lublin, str Nazwa GEO pochodzi od skrótu nazwy angielskiej Global Environmental Outlook. Projekt GEO powstał w 1995 roku w odpowiedzi na wymagania Globalnego Programu Działań (Agendy 21) dokumentu przyjętego przez przywódców państw podczas konferencji ONZ Środowisko i rozwój, która odbyła się w Brazylii, w Rio de Janeiro w 1992 r. źródło: 14 Kozłowski S. 2005, Przyszłość Ekorozwoju, Wydawnictwo KUL, Lublin, str

14 ekosystemów, a konsekwencji licznymi katastrofami, których skutki trudno jest przewidzieć 15. Nie tylko stan przyrody budzi zaniepokojenie ekologów i polityków. Ogromnymi problemami początku XXI wieku jest przyrost demograficzny i pogłębiająca się przepaść między bogatymi grupami społecznymi a stale powiększającą się liczbą ludzi na świecie żyjących w ubóstwie. O tych problemach i o konieczności podejmowania zdecydowanych działań zaradczych wiele mówiło się przed ostatnią konferencją Narodów Zjednoczonych poświęconą zagadnieniom zrównoważonego rozwoju, która miała miejsce w czerwcu 2012 r. w Brazylii, w Rio de Janeiro. Na oficjalnej stronie konferencji zamieszczono następującą listę problemów cywilizacyjnych, które miały uświadomić przywódcom państw oczekiwania związane z tym ważnym wydarzeniem i wagę podejmowanych przez nich decyzji 16 : - liczba ludzi na świecie w 2011 r. wynosiła już 6,8 mld, a do 2050 roku osiągnie, według prognoz ONZ, 9 mld., - co piąty obywatel świata żyje za mniej niż 1,25 dolara dziennie, - 1 miliard ludzi cierpi głód, - 1,5 miliarda ludzi nie ma dostępu do elektryczności, - 2,5 miliarda ludzi nie ma dostępu do urządzeń sanitarnych, - emisja gazów cieplarnianych stale rośnie, co grozi zagładą jednej trzeciej gatunków żyjących obecnie na Ziemi, Rozwiązaniem współczesnych problemów cywilizacyjnych i zagrożeń dla życia na Ziemi jest koncepcja zrównoważonego rozwoju (Sustainable Development) - wskazywana jako jedyna możliwa droga rozwoju ludzkości. 1.2 Zakres pojęcia zrównoważonego rozwoju. Początek idei zrównoważonego rozwoju sięga końca lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia, kiedy to po raz pierwszy zwrócono uwagę na to, że zagrożenie środowiska przyrodniczego na skutek działań człowieka ma wymiar globalny, a zaradzenie temu kryzysowi może nastąpić tylko poprzez zdecydowaną międzynarodową współpracę wszystkich narodów zagwarantowaną na poziomie porozumień rządowych Raport GEO5; z dn r. 16 Polski Komitet ds. UNESCO/ Konferencja Rio + 20; z dn r. 17 U Thant 1969, Człowiek i jego środowisko, Raport Sekretarza Generalnego ONZ, 14

15 Zaniepokojenie stanem środowiska było pierwszym przyczynkiem do powstania idei zrównoważonego rozwoju, jednak od samego początku kwestie ochrony środowiska łączone były z działalnością człowieka wymiarem społecznym, kulturowym, etycznym i technologicznym, a także z wymiarem ekonomicznym - konkretnymi kosztami oddziaływania na środowisko przyrodnicze. W raporcie ONZ Nasza Wspólna Przyszłość z 1987 r. przyjęto, że zrównoważony, trwały rozwój oznacza 18 : 1. trwałość ekologiczną, 2. rozwój ekonomiczny, 3. sprawiedliwość społeczną między pokoleniami i w obrębie każdego pokolenia. Te trzy wymienione powyżej obszary (środowiskowy/przyrodniczy, ekonomiczny i społeczny) powszechnie określa się mianem trzech filarów zrównoważonego rozwoju. Za główne wyzwania ZR uznano: - ożywienie wzrostu gospodarczego, - zmianę jakości wzrostu, - zaspokojenie podstawowych potrzeb ludzkich w zakresie pracy, pożywienia, energii i higieny, - stabilizację liczby ludności, - ochronę i pomnażanie bogactw naturalnych, - zmianę profilu technologii oraz metod zarządzania rynkiem, - kojarzenie praw ekologii i ekonomii w procesie decyzyjnym. Zakres pojęcia zrównoważonego rozwoju najpełniej został wyrażony w 27 zasadach określających kierunek rozwoju świata zapisanych w: Deklaracji z Rio (Karcie Ziemi) kluczowym dokumencie przyjętym na konferencji ONZ Środowisko i Rozwój w Brazylii, Rio de Janeiro w 1992r.. Stefan Kozłowski skomentował przyjęcie Deklaracji z Rio jako otwarcie się na nowy etap rozwoju ludzkości: Po kilkusetletnim okresie nastawionym na zdobycie Ziemi i jej zasobów przychodzi czas na powrót do harmonijnego życia z naturą 19 W Strategii Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju 20 przyjętej przez Europejską Komisję Gospodarczą Organizacji Narodów Zjednoczonych (EKG ONZ) w Wilnie 2005 r. 18 Kozłowski S. 2005, Przyszłość Ekorozwoju, Wydawnictwo KUL, Lublin, str tamże, str Europejska Komisja Gospodarcza ONZ 2008, Strategia Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju, Ministerstwo Środowiska, Warszawa, str. 4 15

16 podkreślono również takie wymiary koncepcji zrównoważonego rozwoju jak: solidarność, równość i wzajemny szacunek między ludźmi i krajami Historia powstania koncepcji zrównoważonego rozwoju i zalecenia do jej realizacji w międzynarodowych ustaleniach. W 1969 r. został przedstawiony na sesji Zgromadzenia Ogólnego raport Sekretarza Generalnego ONZ U Thanta, Człowiek i jego środowisko (the Man and his environment). W Raporcie po raz pierwszy zwrócono uwagę na ogólnoświatowy kryzys przejawiający się globalnym zagrożeniem środowiska wywołanym działalnością człowieka. Jako najważniejsze zagrożenia istotne dla całej ludzkości wymieniono: - brak powiązania wysoko rozwiniętej techniki i technologii z wymogami środowiska, - wyniszczenie ziem uprawnych, - bezplanowy rozwój stref miejskich, - zmniejszanie się powierzchni wolnych, otwartych terenów, - znikanie wielu form życia zwierzęcego i roślinnego, - zatruwanie i zanieczyszczanie środowiska, - konieczności ochrony takich elementów środowiska jak gleba, woda i powietrze. U Thant zwrócił uwagę, że przeciwdziałanie światowemu kryzysowi wynikającemu z stosunku człowieka do środowiska nie da się zaradzić bez porozumień międzynarodowych i działań na skalę globalną. Raport przyczynił się do tworzenia agend administracji publicznej ds. ochrony środowiska, a w Polsce dał impuls do powołania Polskiego Komitetu Ochrony Środowiska Człowieka, który później został przekształcony w Komisję Ochrony Środowiska Rady Państwa, a następnie w Państwową Radę Ochrony Środowiska. W 1971 r. został zapoczątkowany przez UNESCO międzynarodowy, prekursorki program kreujący zrównoważone relacje między ludźmi i biosferą: Człowiek i biosfera (Man and Biosphere - MAB). Program w dalszym ciągu jest koordynowany przez tę samą instytucję, a jego celem jest tworzenie międzynarodowej sieci Rezerwatów Biosfery. W 1972 r. odbyła się w Sztokholmie konferencja ONZ na temat środowiska naturalnego Mamy Tylko jedną Ziemię. Podczas tej konferencji ochrona środowiska 21 United Nations Economic and Social Council 2011, Learning for the future: Competences in Education for Sustainable Development, United Nations Economic Commission for Europe Steering Committee on Education for Sustainable Development, six meeting, Geneva, str. 1 16

17 została uznana za jedną z podstawowych funkcji każdego państwa i integralną część polityki państwowej, a dzień 5 czerwca ustanowiony został światowym dniem ochrony środowiska. Na konferencji została przyjęta Deklaracja sztokholmska zawierająca 26 zasad, jakie powinny kształtować przyszłość świata i które stały się podstawą współpracy rządów na rzecz ochrony środowiska. Ważnym następstwem konferencji było powołanie wyspecjalizowanej agendy ONZ ds. środowiska: Program Środowiskowy Narodów Zjednoczonych (United Nations Environmental Programme UNEP) z siedzibą w Nairobi. Celem programu jest koordynowanie działań ONZ w zakresie ochrony środowiska, zobowiązywanie społeczności światowej do racjonalnego korzystania z zasobów naturalnych i zawiązywania współpracy międzynarodowej. UNEP prowadzi również stały monitoring stanu środowiska na świecie i współpracuje z Programem Rozwoju ONZ (United Nation Development Programme - UNDP). W 1987 r. powstał raport Światowej Komisji do spraw Środowiska i Rozwoju ONZ: Nasza Wspólna Przyszłość. Celem raportu (Raport Brundtland) 22 było przedstawienie długookresowych strategii dotyczących ochrony środowiska przy równoczesnym zapewnieniu rozwoju gospodarczego państw świata. W raporcie po raz pierwszy została sformułowana definicja zrównoważonego rozwoju. W 1992 r. odbyła się w Brazylii, w Rio de Janeiro konferencja ONZ Środowisko i rozwój". Nazwano ją Szczytem Ziemi, gdyż była to pierwsza konferencja w dziejach ludzkości poświęcona wzajemnie powiązanym zagadnieniom ochrony środowiska, rozwoju gospodarczego i poprawy sytuacji ludzi. W konferencji uczestniczyły delegacje rządowe z 179 państw oraz 2400 osób z organizacji pozarządowych i agend ONZ. W trakcie konferencji przyjęto pięć dokumentów: 1. Deklarację z Rio zawierającą 27 zasad, w których określono prawa i obowiązki państw na rzecz rozwoju ludzkości i dobrych warunków życia. 2. Globalny program działań Agenda 21 obszerny dokument liczący 40 rozdziałów (2500 zaleceń), które składają się na następujące cztery części : I. Zagadnienia socjalne i ekonomiczne, II. Ochrona i zarządzanie zasobami naturalnymi w celu zapewnienia trwałego i zrównoważonego rozwoju, 22 ) nazwa Raport Brundtland pochodzi od nazwiska przewodniczącej grupy roboczej opracowującej raport. 17

18 III. Wzmacnianie roli głównych grup społecznych i organizacji, IV. Możliwości realizacyjne. 3 Konwencję w sprawie zmian klimatu. 4 Konwencję o różnorodności biologicznej. 5 Deklarację zasad nt. kierunku rozwoju, ochrony i użytkowania lasów. W 2000 r. podczas kolejnego szczytu Organizacji NarodówZjednoczonych, który miał miejsce w Stanach Zjednoczonych w Nowym Yorku zostały przyjęte Milenijne Cele Rozwoju (Millennium Development Golas). Są one zobowiązaniem społeczności międzynarodowej, w tym Polski, do osiągnięcia do 2015 r. następujących ośmiu celów rozwoju: 1. Wyeliminowanie skrajnego ubóstwa i głodu. 2. Zapewnienie powszechnego nauczania na poziomie podstawowym. 3. Promowanie równości płci i awans społeczny kobiet. 4. Ograniczenie umieralności dzieci. 5. Poprawienie opieki zdrowotnej nad matkami. 6. Ograniczenie rozprzestrzeniania się HIV/AIDS, malarii i innych chorób. 7. Stosowanie zrównoważonych metod gospodarowania zasobami naturalnymi. 8. Stworzenie globalnego, partnerskiego porozumienia na rzecz rozwoju. W 2002 r. odbyła się kolejna konferencja ONZ Światowy Szczyt w sprawie Zrównoważonego Rozwoju. Rio Została zorganizowana w Afryce Południowej, w Johannesburgu. Głównym celem tej konferencji ONZ, zorganizowanej dziesięć lat po konferencji w Rio de Janeiro, było dokonanie przeglądu realizacji Agendy 21. Wyniki przedstawione podczas tego kolejnego Szczytu Ziemi na temat zrównoważonego rozwoju wskazały, że postępy w realizacji wdrażania zrównoważonego rozwoju są znacznie mniejsze niż należałoby się spodziewać. Uczestnicy konferencji potwierdzili swoje zobowiązania do przestrzegania zasad Deklaracji z Rio, realizacji Agendy 21 oraz spełnienia Milenijnych Celów Rozwoju. W 2012 r. odbyła się trzecia konferencja ONZ na temat zrównoważonego rozwoju popularnie nazywana Rio +20 od wyboru po raz drugi Rio de Janeiro w Brazylii jako miejsca organizacji. Tematami przewodnimi Rio +20 była zielona gospodarka w kontekście zrównoważonego rozwoju i walka z ubóstwem. Niestety główną konkluzją tego najwyższego szczebla spotkania przywódców i przedstawicieli rządów większości państw na świecie było stwierdzenie, że pomimo upływu 20 lat od pierwszej konferencji i podpisywania deklaracji do podejmowania zdecydowanych działań na rzecz 18

19 zrównoważonego rozwoju skala problemów nie tylko nie maleje, ale nawet wzrasta. Deklaracja końcowa konferencji, po raz kolejny potwierdziła gotowość państw do zwiększenia wysiłków, prowadzących do wdrażania rozwoju w pełni opartego na trzech filarach: środowiskowym, społecznym i ekonomicznym, a w szczególności dążenia do gospodarki w której biznes i przemysł będą w pełni stosować się do zasad zrównoważonego rozwoju. 1.4 Zrównoważony rozwój w polityce Polski. Polska (jako sygnatariusz dokumentów przyjętych podczas wszystkich trzech Szczytów Ziemi (Rio de Janeiro 1992 r., Johannesburg 2002 r. i Rio de Janeiro 2012 r.) zobowiązana jest do wdrażania zasad zrównoważonego i budowania humanitarnego i sprawiedliwego społeczeństwa). Potrzeba dążenia do zrównoważonego rozwoju w Polsce jest podkreślana prawie we wszystkich ważnych dokumentach państwowych. Jesteśmy jedynym krajem, w którego konstytucji jest zapis o przestrzeganiu zasad zrównoważonego rozwoju. W rozdziale I, art. 5 jest zapisane: Rzeczpospolita Polska ( ) zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju 23 Koncepcja zrównoważonego rozwoju jest znana w Polsce od dawana. Już podczas obrad Okrągłego Stołu w 1989 roku pojawiło się stwierdzenie o konieczności odejścia od okresu technokratyzmu gospodarczego, aby przez etap stabilizacji dojść do ekorozwoju 24. W następnym roku powstał opracowany przez ówczesne Ministerstwo Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych we współpracy z wieloma ekspertami, zaakceptowany przez polski parlament w maju 1991 r., dokument Polityka ekologiczna państwa. Zawarto w nim wytyczne do powiązania działań organów administracji rządowej oraz społeczeństwa służących interesom ekonomiczno-gospodarczym państwa z działaniami prowadzącymi do poprawy stanu środowiska. Coraz wyraźniej zaczęto podkreślać, że nie można ograniczać się tylko do aktywności Ministerstwa Środowiska i urzędów ochrony środowiska, ale należy zaangażować do działań na rzecz zrównoważonego rozwoju wszystkie organy administracji państwowej. W 2000 r. Polityka Ekologiczna Państwa została zaktualizowana, ugruntowując zasady ekorozwoju. Dokument ten przyjęty przez Sejm RP w 2001 r. wyznaczał zadania związane z wdrażaniem prawa unijnego, w związku z przygotowaniami wejścia Polski do 23 Konstytucja RP (art.5) 24 Kafel K., Lenart W. (red.) 1996 Rozwój zrównoważony w edukacji szkolnej. Jak nauczać zgodnie z ideami Szczytu Ziemi. Poradnik dla nauczycieli, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, str

20 Unii Europejskiej. W dokumencie uwzględniono zasadę wysokiego poziomu ochrony środowiska oraz zasadę skuteczności ekologicznej i efektywności ekonomicznej, a także zasady integracji polityki ekologicznej z politykami sektorowymi, równego dostępu do środowiska przyrodniczego, regionalizacji i inne 25. Bardzo ważnym dokumentem, zobowiązującym do wprowadzania koncepcji zrównoważonego rozwoju na wszystkich poziomach zarządzania w Polsce jest przyjęta w 1999 r. Strategia zrównoważonego rozwoju Polski do Celem Strategii Zrównoważonego Rozwoju Polski jest stworzenie warunków, które stymulowałyby procesy rozwoju, a zarazem stanowiły jak najmniejsze zagrożenie dla środowiska. Generalnym założeniem Strategii Rozwoju Zrównoważonego Polski jest utrzymanie obecnego, ok. 5% wzrostu gospodarczego, z wskazaniem, jako docelowego, ok. czterokrotnego zwiększenia efektywności 3 wykorzystania surowców, paliw oraz zasobów przyrody Zrównoważony rozwój w polityce Wielkiej Brytanii. Realizacja zasad ZR jest integralną częścią polityki wszystkich ministerstw na poziomie rządu centralnego Wielkiej Brytanii oraz ministerstw rządów Anglii, Walii i Szkocji. Wszystkie te administracje przyjęły w 2005 r. politykę horyzontalną polegającą na tym, że każde ministerstwo zarówno na poziomie centralnym jak i na poziomach administracji lokalnej ma opracować i realizować Plan Działań dla Zrównoważonego Rozwoju (Sustainable Development Action Plan) 27. Oznacza to, że osiągnięcie rozwoju zrównoważonego jest celem wszystkich podejmowanych działań przez każdą z jednostek rządowych. Troska o wdrażanie ZR zajmuje centralne miejsce w polityce Wielkiej Brytanii dotyczącej przeciwdziałaniu zmianom klimatu. Rząd Wielkiej Brytanii przyjął w 2008 r. UK Climate Change Act, którego celem jest ograniczenie emisji CO 2 do roku 2050 o 80 % w stosunku do emisji z 1990 r. 28. Proces wdrażania ZR w działaniach rządu jest regularnie monitorowany. Tej ocenie służy lista wskaźników opracowana przez Ministerstwo ds. Środowiska Żywności 25 II Polityka Ekologiczna Państwa; y_kpzk/documents/00e310cf16854a37b3517b2ad6b70443ii_pep.pdf z dn r. 26 Strategia Zrównoważonego Rozwoju Polski do 2025 r.; z dn r. 27 Sustainable Development Comission z dn r z dn r. 20