Projekt wytycznych dotyczących typologii wód powierzchniowych dla zlewni rzeki Bug

Transkrypt

1 Unia Europejska Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego Budowa polsko białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu Projekt NEB/PL/LUB/2.1/06/66 Komponent B. Dokumenty merytoryczno-techniczne Podkomponent B.2. Wytyczne dotyczące wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej Projekt wytycznych dotyczących typologii wód powierzchniowych dla zlewni rzeki Bug Autorzy: - Dr Hanna Soszka - Mgr Małgorzata Gołub - Mgr Agnieszka Kolada Koordynator Projektu: Paweł Błaszczyk Kierownik merytoryczny Projektu: Teresa Zań Listopad 2007r.

2 Partnerzy projektu: Instytut Ochrony Środowiska Partner Wiodący Główny Partner Finansowy Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Warszawie Partner Zwykły Brzeski Obwodowy Komitet Zasobów Naturalnych i Ochrony Środowiska Partner Zwykły Wołyński Zarząd Urządzeń i Gospodarki Wodnej w Łucku Partner Zwykły Sfinansowano ze środków: Unii Europejskiej Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego Unii Europejskiej Fundusz TACIS/CBC Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Lublinie Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku oraz Partnerów Projektu Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 1

3 Spis treści 1. Wstęp Cel i zakres opracowania Wprowadzenie do typologii wód powierzchniowych Wymagania Ramowej Dyrektywy Wodnej w zakresie typologii wód Podejście krajów europejskich do typologii wód powierzchniowych Typologia abiotyczna rzek i jezior polskich Rzeki Jeziora Typy wód w polskiej części zlewni Bugu Propozycja wytycznych do typologii wód w białoruskiej i ukraińskiej części zlewni Bugu Piśmiennictwo Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 2

4 Spis tabel Tabela 4.1. Schemat typologii abiotycznej cieków Polski (za Błachuta, 2005) Spis rysunków Rys Podział obszaru Polski na ekoregiony wg. Illiesa (1978) Rys Regionalizacja Europy wg. Kondrackiego (1998) Rys Rozmieszczenie jezior na terenie Polski Rys Schemat abiotycznej typologii jezior Polski o powierzchni >50 ha; w nawiasach podano liczbę jezior z bazy danych w poszczególnych typach; WS współczynnik Schindlera, S - stratyfikowane, S niestratyfikowane Rys Typy wód rzek wyznaczone w polskiej części zlewni rzeki Bug Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 3

5 1. Wstęp Cel i zakres opracowania Niniejszy raport opracowany został podczas realizacji I etapu projektu Budowa polskobiałorusko-ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu, w ramach komponentu B. Dokumenty merytoryczno-techniczne, podkomponent B2. Wytyczne dotyczące wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej. Celem opracowania jest przygotowanie projektu wytycznych, które posłużą do określenia typologii wód powierzchniowych zlewni Bugu. Raport obejmuje: - przedstawienie wymagań Ramowej Dyrektywy Wodnej w zakresie typologii wód powierzchniowych, - zaprezentowanie podejścia państw europejskich do typologii wód powierzchniowych, - szczegółowy opis metodyki określenia typologii wód powierzchniowych przyjętej w Polsce, - propozycje wytycznych określenia typologii wód powierzchniowych w całej zlewni Bugu. W oparciu o niniejszy raport, podczas realizacji III etapu projektu Budowa polskobiałorusko-ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu, eksperci z Polski, Białorusi i Ukrainy wypracują i uzgodnią ostateczną wersję wytycznych dotyczących typologii wód powierzchniowych dla zlewni Bugu Wprowadzenie do typologii wód powierzchniowych Opracowanie typologii wód powierzchniowych jest podstawowym i zasadniczym krokiem na drodze do ustalenia zgodnej z Ramową Dyrektywą Wodną oceny i klasyfikacji stanu ekologicznego wód. Stan ten definiowany jest w Ramowej Dyrektywie Wodnej poprzez pryzmat zmian, przede wszystkim zespołów organizmów wodnych, w stosunku do stanu wyznaczonego warunkami naturalnymi. A zatem do przeprowadzenia oceny stanu ekologicznego części wód niezbędne jest wyznaczenie biologicznych warunków referencyjnych dla tych wód. Ze względu na naturalną ogromną różnorodność uwarunkowań środowiskowych, wynikających z położenia geograficznego, wysokości bezwzględnej, cech geologicznych terenu czy cech morfometrycznych, mających wpływ na skład taksonomiczny i strukturę zespołów organizmów wodnych, konieczne jest wydzielenie różnych typów wód, które w warunkach niezakłóconych działalnością człowieka, charakteryzują się odrębnymi cechami biologicznymi i będą stanowić wzorzec do określenia stopnia odchylenia przy ocenie stanu ekologicznego wód. Nie można przecież ocenić stanu ekologicznego potoku górskiego i wolno płynącej rzeki nizinnej posługując się takimi samymi kryteriami (czy też tymi samymi warunkami odniesienia). Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 4

6 Typologia powinna obejmować wszystkie kategorie wód: rzeki, jeziora, wody przejściowe i przybrzeżne. Do spełnienia wymogów Dyrektywy Wodnej w zakresie ustalenia warunków referencyjnych, dla wyróżnionych typów wód można podejść na dwa sposoby: podejście 'a priori' (top-down) - polegające na utworzeniu systemu typologicznego wód powierzchniowych na podstawie parametrów abiotycznych zbiorników wodnych i jego weryfikacji za pomocą uzyskanych wyników badań biologicznych (porównanie stopnia zróżnicowania abiotycznych typów zbiorników wodnych ze zróżnicowaniem biologicznym tych zbiorników); podejście 'a posteriori' (bottom-up) - polegające na tworzeniu systemu typologicznego zbiorników wodnych na podstawie ich zróżnicowania biologicznego, a następnie jego weryfikacji na podstawie porównania ze zróżnicowaniem warunków geomorfologicznych tych zbiorników. Oba sposoby podejścia do problemu powinny dać możliwość wzajemnego porównywania i weryfikowania w celu ustalenia jednoznacznego i spójnego systemu oceny stanu ekologicznego różnych typów wód powierzchniowych. 2. Wymagania Ramowej Dyrektywy Wodnej w zakresie typologii wód Wytyczne do opracowywania typologii wód powierzchniowych zawarte są w Załączniku II Ramowej Dyrektywy Wodnej. Przy definiowaniu typów wód powierzchniowych zapisy Dyrektywy umożliwiają państwom europejskim wybór pomiędzy dwoma systemami typologicznymi: systemem A, opartym na podziale Europy na ekoregiony (Illies, 1978) i określającym obowiązkowe parametry, na podstawie których definiowane są granice pomiędzy poszczególnymi typami zbiorników wodnych lub bardziej otwartym systemem B, dopuszczającym zastosowanie, obok parametrów obowiązkowych, także licznych parametrów nieobowiązkowych. Zróżnicowanie typologiczne rzek przy zastosowaniu systemu A oparte jest na ich przynależności do odpowiednich ekoregionów, wyróżnionych na podstawie regionalizacji Europy (Illies 1978) i zilustrowanych w Załączniku XI Dyrektywy. Dalsze różnicowanie rzek dokonywane jest w oparciu o określone cechy geomorfologiczne, według następujących kryteriów: trzy klasy wysokości bezwzględnej: >800 m n.p.m., m n.p.m. i <200 m n.p.m.; cztery klasy wielkości zlewni: małe km 2, średnie km 2, duże km 2 i bardzo duże > km 2 ; trzy rodzaje geologii podłoża zlewni: wapienne, krzemionkowe lub organiczne. Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 5

7 Bardziej otwartym, pozwalającym na większą swobodę w doborze kryteriów typologicznych, jest system B. Warunkiem zastosowania tego systemu w tworzeniu typologii wód powierzchniowych jest uzyskanie nie mniejszego stopnia zróżnicowania typologicznego niż ten, jaki zostałby osiągnięty w przypadku zastosowania systemu A. Według systemu B rzeki są różnicowane na typy za pomocą określonych w Załączniku II parametrów obowiązkowych oraz kombinacji wybranych parametrów nieobowiązkowych, których zastosowanie umożliwi osiągnięcie wiarygodnych biologicznych warunków odniesienia dla poszczególnych typów. Różnicowanie typów rzek według systemu B dokonywane jest w oparciu o następujące parametry: obowiązkowe: wysokość bezwzględna, szerokość geograficzna, długość geograficzna, geologia i wielkość zlewni; nieobowiązkowe: odległość od źródła, energia przepływu, średnia szerokość koryta, średnia głębokość wody, średni spadek, forma i ukształtowanie koryta, kategoria przepływu rzeki, ukształtowanie doliny, transport ciał stałych, pojemność buforowa, średni skład podłoża, zawartość chlorków, zakres temperatury powietrza, średnia temperatura powietrza, opady atmosferyczne. Typologia jezior przy zastosowaniu systemu A oparta jest, podobnie jak w przypadku rzek, na przynależności zbiorników wodnych do odpowiednich ekoregionów wg. Illiesa (1978) przedstawionych w Załączniku XI Dyrektywy. Dalsze różnicowanie typów jezior dokonywane jest w oparciu o określone cechy geomorfologiczne, według następujących kryteriów: trzy klasy wysokości bezwzględnej: >800 m n.p.m., m n.p.m. i <200 m n.p.m.; trzy klasy średniej głębokości: bardzo płytkie <3 m, płytkie 3-15 m i głębokie >15 m; cztery klasy wielkości powierzchni: małe ha, średnie ha, duże i bardzo duże > km 2 ; trzy rodzaje geologii podłoża zlewni: wapienne, krzemionkowe lub organiczne. Bardziej otwartym, powalającym na większą swobodę w doborze kryteriów typologicznych jest system B, zgodnie z którym jeziora są różnicowane na typy za pomocą określonych w Załączniku II parametrów obowiązkowych oraz kombinacji wybranych parametrów nieobowiązkowych, których zastosowanie umożliwi osiągnięcie wiarygodnych biologicznych warunków odniesienia dla poszczególnych typów. Różnicowanie typów jezior dokonywane jest w oparciu o następujące parametry: obowiązkowe: wysokość bezwzględna, szerokość geograficzna, długość geograficzna, głębokość, geologia i wielkość; Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 6

8 nieobowiązkowe: średnia głębokość wody, kształt jeziora, czas retencji, średnia temperatura powietrza, zakres temperatury powietrza, charakterystyka mieszania, tłowa zawartość substancji biogennych, średni skład podłoża, fluktuacje poziomu wody. 3. Podejście krajów europejskich do typologii wód powierzchniowych Większość państw europejskich wybrała podejście a priori do typologii wód, czyli opracowanie najpierw hipotetycznej typologii na podstawie kryteriów abiotycznych, a następnie jej weryfikacja wynikami badań biologicznych. Przy opracowywaniu abiotycznego systemu typologicznego większość państw zastosowała systemu B, przy czym jako system B rozumie się tu zarówno zastosowanie parametrów samego systemu B, jak i parametrów systemu A uzupełnionych parametrami systemu B. Ogólny przegląd zastosowanych podejść do typologii wskazuje, że kraje nie trzymają się sztywno podanych w Załączniku II Dyrektywy kryteriów i liczbowych wartości dla poszczególnych parametrów. Wiele krajów uznało, że podział na ekoregiony wg Illiesa (1978), jest niewystarczający i nie odzwierciedla rzeczywistej przestrzennej nieciągłości tak uwarunkowań abiotycznych, jak i zmienności zespołów organizmów wodnych, zatem nie pozwala na właściwe zróżnicowanie typów wód. Dodatkowo, więc w wielu krajach wydzielane są jednostki geograficzne o charakterze lokalnym, na przykład, subekoregiony, krajobrazy wodne, jak w Niemczech (Briem, 2003; Sommerhäuser, 2002; Mischke i in. 2002; Sommerhäuser, Pottgiesser, 2003) i Austrii (Wimmer i in., 2000 za: Koller-Kreimel V., 2001; Wimmer, Chovanec, 2000 za: Koller-Kreimel V., 2001; Janauer, 2001), regiony hydrograficzne tzw. hydroekoregiony, jak we Francji (Wasson i in., 2002), a w krajach skandynawskich regiony klimatyczne (Solheim, 2002; Beier i in., 2001). Klasy wysokości bezwzględnej w wielu krajach są również modyfikowane, w zależności od zróżnicowania rzeźby terenu. Rzeki i jeziora nizinne w typologii łotewskiej położone są poniżej 300 m n.p.m., w typologii irlandzkiej poniżej 175 m n.p.m. (Hale, Rippey, 2001), a w fińskiej rzeki poniżej 300 m n.p.m, a jeziora poniżej 500 m n.p.m (Pilke i in., 2002; Tammi i in., 2002). Na Węgrzech, w obrębie cieków wyżynnych, wydzielono dwie klasy wysokościowe: m n.p.m. oraz m n.p.m. (Szilágyi, 2003). W typologii jezior włoskich występują tylko dwie klasy wysokości: poniżej i powyżej 800 m n.p.m. (Tartari i in., 2004). Zatem przyjęte klasy wysokościowe w dużej mierze odzwierciedlają stopień zróżnicowania rzeźby terenu w danym kraju. Jeśli chodzi o wielkość zlewni rzek, to zarówno Francja, jak i Czechy stosują jako miarę wielkości rzędowość Strahlera (Wasson i in., 2002; Maeckelberghe i in., 2003). W Finlandii Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 7

9 (Pilke i in., 2002), Austrii (Janauer, 2001), czy w Niemczech (Mischke i in., 2002; Sommerhäuser, Pottgiesser, 2003) przyjęte zostały bez zmian klasy wielkości zlewni rzek proponowane w Dyrektywie. Węgry skłaniają się ku bardziej szczegółowym, niż to podano w Dyrektywie, wydzieleniom (Szilágyi, 2003), a np. Łotwa pomija rzeki bardzo małe jako osobne wydzielenie i włącza je do grupy rzek średnich i małych o zlewni <1000 km 2 (Poikane, Lacite, 2001). W krajach położonych na obszarach przymorskich, obejmujących jedynie przyujściowe odcinki dużych rzek, jak np. w Holandii jako jedno z kryterium wielkości przyjęto szerokość koryta rzeki (Elbersen i in., 2003), a w Danii uwzględniono także głębokość rzeki i odległość od ujścia (Dieperink, 2002). W przypadku jezior często granica powierzchni 50 ha uważana jest za nieuzasadnioną w typologii. Jeśli ustalane są jakieś granice to czasem na poziomie ha, jak w Wielkiej Brytanii (Philips, Logan, 2002), a nawet 0,2 ha, jak w Irlandii Północnej (Hale, Rippey, 2001, Bowman i in., 2002), chociaż już na przykład w Finlandii czy Norwegii za jeziora małe uważne są zbiorniki o powierzchni mniejszej niż 500 ha (Holopainen i in. 2001; Pilke i in., 2002; Tammi i in., 2002; Solheim, 2002). W wielu krajach europejskich, jak w Niemczech, Austrii, Francji, Belgii czy na Węgrzech, zgodnie z zapisem Dyrektywy, w pierwszym etapie typologii uwzględniono jedynie jeziora o powierzchni przekraczającej 50 ha bez dalszego podziału na klasy wielkości (Janauer, 2001; Mischke i in., 2002; Mathes i in., 2002; Mathes i in., 2003, Maeckelberghe i in., 2003; Szilágyi, 2003). Warto zauważyć, że w paneuropejskim ćwiczeniu interkalibracyjnym kraje europejskie zrezygnowały z kryterium wielkości jeziora przy ustalaniu wspólnych typów interkalibracyjnych. Najwięcej wątpliwości i rozbieżności nastręcza krajom europejskim w typologii kryterium geologiczne. Niewiele krajów rozważa samo podłoże geologiczne, biorąc pod uwagę przeważający typ utworów w zlewni lub utwory, w których posadowiona jest misa jeziorna czy koryto rzeczne. Większość krajów rozważa geologię poprzez pryzmat charakterystyki chemicznej wód, wychodząc z założenia, że podłoże geologiczne przekłada się wprost na chemizm wód. W większości krajów europejskich dla wyróżnienia geologii wapiennej i krzemionkowej przyjęto stężenie wapnia w wodzie lub jej zasadowość, przyjmując różne wartości graniczne w zależności od przeważającej charakterystyki geologicznej w danym kraju. W krajach położonych na podłożu bardziej krystalicznym, jak w Wielkiej Brytanii, Irlandii Północnej czy Norwegii jako wartość graniczną przyjęto 4 mgca/l, co odpowiada zasadowości 0,2 meq/l (Irvine i in., 2002; Philips, Logan, 2002; Solheim, 2002), w Finlandii 8 mgca/l (0,4 meq/l) (Tammi i in., 2002), a w krajach Europy Centralnej, położonych w przewadze na utworach o stosunkowo wysokiej zawartości wapnia, nawet kilkanaście mgca/l. W krajach nadmorskich, jak Belgia czy Holandia, gdzie wody śródlądowe podlegają wpływom wód Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 8

10 morskich, w typologii wód jako kryterium geologii stosowana jest przewodność elektrolityczna wód. Na obszarach, gdzie duży udział w budowie geologicznej zlewni mają zatorfienia, jak Irlandia, Finlandia, Norwegia czy Łotwa, w typologii wykorzystywana jest barwa wody (Irvine i in., 2002; Philips, Logan, 2002, Pilke i in., 2002; Tammi i in., 2002; Springe, 2004). Spośród parametrów dodatkowych systemu B najczęściej uwzględnianymi w przypadku rzek są: wielkość przepływu i substrat dna, w przypadku jezior zaś: czas retencji i typ miksji (zamiast głębokości średniej). 4. Typologia abiotyczna rzek i jezior polskich Rzeki Typologia rzek w Polsce opracowana została w Instytucie Meteorologii i Gospodarki Wodnej w 2004 r. (Barszczyńska i in., 2004). Oparta została na obowiązkowych parametrach systemu A, zawartych w Załączniku II RDW, uzupełnionych wybranymi parametrami systemu B. Ekoregion (krajobrazy wodne) Przedstawiony w załączniku IX RDW podział Europy na ekoregiony wg Limnofauna Europaea Illiesa (1978) definiuje 25 regionów na podstawie występowania makrobezkręgowców wodnych. Według tego podziału terytorium Polski należy do czterech ekoregionów: Wyżyny Centralne (9), Karpaty (10), iziny Centralne (14) oraz iziny Wschodnie (16). Według tego podziału granica pomiędzy ekoregionami 14 i 16 na terenie Polski przebiega wzdłuż Wisły, co wydaje się nie mieć uzasadnienia w zróżnicowaniu tak warunków fizyczno-geograficznych jak i przyrodniczych (rys. 4.1.). Rys Podział obszaru Polski na ekoregiony wg. Illiesa (1978) Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 9

11 Ponieważ proponowany w Dyrektywie podział Illiesa (1978) nie odpowiada zmienności środowiska geograficzno-przyrodniczego naszego kraju, a zwłaszcza nie odzwierciedla odrębności północno-wschodniej części Polski, na potrzeby typologii rzek dodatkowo przyjęty został podział na regiony fizycznogeograficzne (zwane krajobrazami wodnymi ), opracowany i doskonalony w latach przez profesora Jerzego Kondrackiego (Kondracki 1998). Fizycznogeograficzny podział Polski (rys. 4.2) został dopasowany do podziału całej Europy i jest analogiczny do stosowanego w krajach sąsiednich. Rys Regionalizacja Europy wg. Kondrackiego (1998) Na terenie Polski należącym do Europy Zachodniej znajdują się, następujące prowincje fizycznogeograficzne według Kondrackiego (objęte częściowo granicami naszego państwa): iż Środkowoeuropejski, Masyw Czeski, Wyżyny Polskie i Karpaty. Na terenie Polski należącym do Europy Wschodniej znajdują się części dwóch prowincji: iziny Wschodniobałtycko-Białoruskie i Wyżyny Ukraińskie. W granicach Polski leży tylko bardzo mały fragment tej ostatniej prowincji i z tego względu, na potrzeby typologii rzek polskich, obszar należący do Wyżyn Ukraińskich zaliczono do Wyżyn Polskich). W obrębie wydzielonych przez Kondrackiego (1998) prowincji fizyczno-geograficznych zidentyfikowane zostały następnie krajobrazy wodne. Wzorowano się przy tym na klasyfikacji typologicznej krajobrazów naturalnych Polski przedstawionej w Geografii fizycznej Polski (Kondracki 1988), Narodowym Atlasie Polski ( ) oraz Atlasie zasobów, walorów i zagrożeń środowiska geograficznego Polski (1994). W regionach nizinnych tj. na iżu Polskim oraz na izinach Wschodniobałtycko- Białoruskich wyróżniono 4 rodzaje krajobrazów rzek nizinnych: Krajobraz rzek na obszarach młodoglacjalnych Krajobraz rzek na obszarach staroglacjalnych Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 10

12 Krajobraz rzek na obszarach nadmorskich Krajobraz rzek na równinach poleskich. W regionie Wyżyny Polskie (z Podkarpaciem, Pogórzem Karpackim i Pogórzem Sudeckim) występują trzy rodzaje krajobrazów rzek wyżynnych: Krajobraz rzek na utworach lessowych Krajobraz rzek na skałach węglanowych Krajobraz rzek na skałach krzemianowych. oraz jeden z rodzajów krajobrazów na utworach charakterystycznych dla rzek nizinnych, tj. krajobraz rzek na obszarach staroglacjalnych. W regionach górskich (Sudety i Karpaty) występują krajobrazy rzek górskich: Krajobraz rzek dolnego i górnego regla Sudetów Krajobraz rzek donego i górnego regla Karpat. Na terenie całej Polski występują krajobrazy dolin i równin akumulacyjnych, związane z dolinami dużych rzek. Wysokość bezwzględna i geologia Sieć rzeczna w Polsce rozmieszczona jest stosunkowo równomiernie na całym obszarze kraju. Zatem cieki reprezentowane są we wszystkich typach wysokościowych krajobrazów: górskich (>800 m n.p.m.), wyżynnych ( m n.p.m.) i nizinnych (<200 m n.p.m.). Geologiczne rodzaje podłoża rzek oparto o trzy podstawowe typy warunków abiotycznych, stymulujących biologiczny charakter cieku: krzemianowe (np. granity, gnejsy, łupki i inne skały wulkaniczne), węglanowe i organiczne. Ponadto, w niektórych przypadkach, uwzględniono także występowanie pewnych procesów geologicznych, jak powstawanie zatorfień, tworzenie się aluwiów, odkładanie madów rzecznych. W przypadku obszarów nadmorskich dodatkowo uwzględniony został wpływ wód morskich, powodujących podwyższone zasolenie pozostających z nimi w kontakcie przyujściowych odcinków rzek. Dodatkowo wyznaczono trzy specyficzne typy rzek, niezależne od ekoregionów: małe cieki i rzeki w dolinach wielkich rzek nizinnych pod wpływem procesów torfotwórczych, cieki łączące jeziora oraz cieki deltowe Żuław Wiślanych. Wielkość Zgodnie z systemem A Dyrektywy przyjęty został podział cieków na cztery kategorie wielkościowe w zależności od powierzchni zlewni. Dla poszczególnych kategorii wielkości Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 11

13 zlewni zaproponowano następujące nazwy: małe cieki ( km 2 ), rzeki ( km 2 ), średnie rzeki ( km 2 ) i wielkie rzeki (> km 2 ). Zróżnicowanie regionów hydrograficznych/typów krajobrazów rzecznych w kombinacji z klasami wielkości rzek pozwala wyróżnić 26 typów abiotycznych, które następnie powinny zostać zweryfikowane parametrami biologicznymi. Schemat typologii rzek Polski przedstawia tabela 4.1. Ponieważ sieć rzeczna rozmieszczona jest stosunkowo równomiernie na terenie całej Polski, zidentyfikowane typy cieków reprezentowane są we wszystkich regionach hydrograficznych oraz we wszystkich wyróżnionych typach krajobrazów. Praktycznie proces określania typów rzek na mapie przebiegał w sposób następujący: Podstawą była mapa podziału hydrograficznego Polski (MPHP) w skali 1:50 000, z której wyekstrahowano warstwę rzek/odcinków rzek, a następnie stworzono warstwę zlewni każdej rzeki. W obrębie zlewni rzeki wydzielone zostały zlewnie dopływów o powierzchni większej od 10 km 2. Na warstwę zlewni nałożona została warstwa Krajobrazy wodne Polski. Następnie, przy pomocy mapy geologicznej, mapy topograficznej i innych materiałów hydrograficznych, każdą rzekę główną/odcinek rzeki głównej i wszystkie wydzielone dopływy zaliczono do jednego z wymienionych poniżej typów abiotycznych. Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 12

14 Tabela 4.1. Schemat typologii abiotycznej cieków Polski (za Błachuta, 2005) OPIS MAŁE CIEKI km 2 MAŁA RZEKA km 2 SRED IA RZEKA km 2 WIELKA RZEKA > km 2 EKOREGIO 10 KARPATY: Krajobraz górski - wysokość > 800 m n.p.m. Małe cieki tatrzańskie na skałach krzemianowych (granity, gnejsy, łupki, inne wulkaniczne) 1 Małe cieki tatrzańskie na skałach węglanowych 2 EKOREGIO 9 WYŻY Y CE TRAL E: Krajobraz górski - wysokość > 800 m n.p.m. Małe cieki sudeckie na skałach krzemianowych 3 EKOREGIO 9 i 14: WYŻY Y CE TRAL E i RÓW I Y CE TRAL E: Krajobraz wyżynny - wysokość m n.p.m. Małe cieki i rzeki na skałach krzemianowych 4 Małe cieki i rzeki na piaskowcach 5 8 Małe cieki i rzeki na lessach (i lessopodobnych) oraz skałach 6 węglanowych (kreda) 9 Małe cieki i rzeki na skałach węglanowych 7 EKOREGIO 10 i 16 KARPATY i RÓW I Y WSCHOD IE: Krajobraz wyżynny - wysokość m n.p.m. Małe cieki i rzeki na skałach krzemianowych (granity i inne wulkaniczne) Małe cieki i rzeki na strukturach fliszowych Małe cieki i rzeki na lessach i skałach węglanowych (kreda) 6 Małe cieki i rzeki na skałach węglanowych 7 9 EKOREGIO 14 i 16 RÓW I Y CE TRAL E i RÓW I Y WSCHOD IE: Krajobraz nizinny - wysokość < 200 m n.p.m. Małe cieki i rzeki na lessach i lessopodobnych 16 Krajobraz staroglacjalny: małe cieki i rzeki na równinach 19 peryglacjalnych, sandry, piaszczyste terasy rzeczne, Krajobraz młodoglacjalny: małe cieki i rzeki Pojezierzy 17 Wielkopolskich, Pobrzeża Południowobałtyckiego, Pobrzeża Wschodniobałtyckiego 20 Krajobraz młodoglacjalny małe cieki i rzeki Pojezierzy Pomorskich, Pojezierza Wschodniobałtyckiego 18 Odcinki przyujściowe cieków pod wpływem wód słonych 22 TYPY IEZALEŻ E OD EKOREGIO ÓW Małe cieki i rzeki w dolinach wielkich rzek nizinnych pod wpływem procesów torfotwórczych Cieki łączące jeziora 25 Cieki deltowe Żuław Wiślanych Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 13

15 4. 2. Jeziora W Polsce występuje ponad 7000 naturalnych jezior o powierzchni przekraczającej 1 ha (Choiński ). Większość jerior polskich skupiona jest w północnej i centralnej części Polski, na utworach młodoglacjalnych w granicach ostatniego zlodowacenia, tworząc wyraźnie wyodrębnione pojezierza (rys. 4.3.). Mała grupa jezior, z których 16 ma powierzchnię większą niż 50 ha, występuje także w południowo-wschodniej części kraju, na obszarze Polesia, tworząc tzw. Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie. W południowo-zachodniej części Polski, w okolicach Legnicy, występuje kilka jezior, z których zaledwie dwa mają powierzchnię większą niż 50 ha. W Tatrach i w Sudetach, występuje 10 małych i głębokich naturalnych jezior górskich, jednak powierzchnia żadnego z nich nie przekracza 50 ha. Zasięg ostatniego zlodowacenia Jeziora legnickie Jeziora sudeckie Jeziora w południowowschodniej części Polski Jeziora tatrzańskie Rys Rozmieszczenie jezior na terenie Polski Typologia jezior w Polsce została opracowana w 2004 r. w Instytucie Ochrony Środowiska i podobnie, jak w wielu innych krajach europejskich, dotyczy jezior większych niż 50 ha. Podstawą prac były dane morfometryczne, hydrograficzne oraz wartości parametrów fizyczno-chemiczne wód, pochodzące z badań monitoringowych. Przeanalizowano wówczas dane dla 749 jezior o powierzchni większej niż 50 ha badanych w latach Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 14

16 Ekoregiony/krajobrazy wodne Zgodnie z zamieszczonym w Załączniku IX Dyrektywy podziałem Europy według Illiesa (1978), Polska leży w obrębie czterech ekoregionów: Niziny Centralne, Niziny Wschodnie, Wyżyny Centralne oraz Karpaty. Jednak, jak opisano powyżej, podział ten nie w pełni odpowiada zróżnicowaniu warunków przyrodniczych w Polsce. Dlatego też, na potrzeby typologii, przyjęty został podział fizycznogeograficzny Kondrackiego (1998). Według tego podziału w zasadzie wszystkie jeziora polskie o powierzchni przekraczającej 50 ha położone są w obrębie dwóch fizyczno-geograficznych regionów: Niżu Środkowopolskiego raz Nizin Wschodniobałtycko-Białoruskich. W odniesieniu do jezior w tej klasie wielkości wyróżniono następujące rodzaje krajobrazów: Krajobraz jezior na obszarach młodoglacjalnych, czyli na pojezierzach Krajobraz jezior na równinach poleskich Krajobraz jezior przymorskich. Wielkość Spośród wszystkich ponad 7000 jezior w Polsce większych od 1 ha, zaledwie około 15% (1042 jezior) ma powierzchnię większą niż 50 ha, z czego z kolei 47,6% ma wielkość nie przekraczającą 100 ha, 49,4% mieści się w klasie o powierzchni ha (a 90% jest mniejszych niż 500 ha). Jezior dużych, o powierzchni ponad 1000 ha jest zaledwie 2,9% (30 jezior). Tylko jedno jezioro w Polsce, Śniardwy, ma powierzchnię przekraczającą ha i należy do klasy jezior bardzo dużych. Jako że jeziora polskie należą generalnie do zbiorników małych, na potrzeby typologii uznano za zasadne nie wydzielanie żadnych klas wielkości. Wysokość bezwzględna W zasadzie wszystkie jeziora polskie o powierzchni >50 ha położone są <200 m n.p.m. i należą do jezior nizinnych. Głębokość średnia Średnia głębokość 23% spośród wszystkich 749 analizowanych jezior nie przekracza 3 m, podczas gdy tych o głębokości średniej ponad 15 m jest zaledwie 2%. Zatem większość jezior polskich charakteryzuje się głębokością średnią w granicach 3 15 m i należy do klasy jezior płytkich według RDW. Grupa ta obejmuje zbiorniki zarówno stratyfikowane, jak i mieszane. Dlatego też w typologii jezior Polski wydaje się uzasadnione zastąpienie kryterium głębokości średniej podziałem na jeziora stratyfikowane i niestratyfikowane. Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 15

17 Geologia Większość jezior w Polsce położona jest na utworach pochodzenia polodowcowego, o zróżnicowanym charakterze geologicznym. Z tego względu kryterium geologii podłoża zostało zastąpione wybranymi parametrami chemicznymi wód, jak zawartość wapnia, zasadowość, przewodnictwo elektrolityczne czy barwa wody, najlepiej wyrażającymi wpływ geologii na ekosystem. Zawartość wapnia w wodach jezior polskich waha się od 1,2 do 202,2 mgca/l, przy czym większość jezior mieści się w granicach mgca/l. Również zasadowość najczęściej osiąga wartość rzędu 2-3 meq/l. Zatem jeziora polskie położone na utworach polodowcowych można generalnie określić jako ekosystemy o wodach twardych, o wysokiej zawartości wapnia. Podczas analizy danych bardzo wyraźnie wyodrębniła się niewielka grupa 26 jezior o zawartości wapnia poniżej 25 mgca/l i zasadowości nie przekraczającej 1,3 meq/l. Wszystkie te jeziora należą do tzw. jezior lobeliowych (Kraska i in., 1994; Szmeja i in., 1997; Kraska, Piotrowicz, 2000) i ze względu na swoją odrębność botaniczną zostały wydzielone jako osobny typ jezior o niskiej zawartości wapnia. Prawie 80% jezior polskich o powierzchni większej niż 50 ha ma wody o przewodnictwie niskim, nie przekraczającym 500 µs/cm, a zaledwie 1,2% jezior ma wody o przewodnictwie bardzo wysokim (>1000 µs/cm). Jeziora o wysokim przewodnictwie położone na wybrzeżu Bałtyku tworzą małą grupę jezior słonawych, pozostających pod wpływem wód morskich i zostały one wydzielone w odrębny typ. Dla wyrażenia geologii organicznej najczęściej wykorzystywanym parametrem jest barwa wody. Zaledwie 5,7% jezior polskich, większych niż 50 ha, ma barwę wody przekraczającą 40 mgpt/l, a zaledwie cztery wyższą niż 70 mgpt/l. Zatem niemożliwe było wydzielenie reprezentatywnej grupy jezior pozostających pod wpływem geologii organicznej. Kryterium dodatkowe Za istotny parametr, wpływający na funkcjonowanie jezior, został uznany wpływ zlewni na wody jeziora, wyrażany jako stosunek powierzchni zlewni i jeziora do objętości jeziora, czyli współczynnikiem Schindlera. Dla wydzielenia jezior pod dużym i małym wpływem zlewni przyjęto wartość graniczną współczynnika Schnidlera równą 2. Wszystkie z wymienionych powyżej kryteriów poddano analizie głównych składowych (PCA) w celu stwierdzenia, które parametry abiotyczne najlepiej różnicują polskie jeziora. Obie główne składowe wyjaśniały w sumie 64,97% obserwowanej zmienności. Na podstawie kombinacji parametrów typologicznych: dwóch regionów (Niż Środkowopolski i Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskie), jednej klasy wysokości bezwzględnej (<200 m n.p.m.), jednej klasy wielkości (>50 ha), dwóch klas zawartości wapnia Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 16

18 (Ca<25 mg/l i Ca>25 mg/l), dwóch klas wartości współczynnika Schindlera (WS <2 i WS >2) oraz dwóch typów mieszania wód (stratyfikowane i niestratyfikowane), wszystkie jeziora polskie o powierzchni większej niż 50 ha zostały przypisane do następujących typów (rys. 4.4): Region: iż Środkowopolski Jeziora na utworach młodoglacjalnych: 1. nizinne, o małej zawartości wapnia, stratyfikowane (a) i niestratyfikowane (b); 2. nizinne, o wysokiej zawartości wapnia, niskim współczynniku Schindlera, stratyfikowane (a) i niestratyfikowane (b); 3. nizinne, o wysokiej zawartości wapnia, wysokim współczynniku Schindlera, stratyfikowane (a) i niestratyfikowane (b); 4. nizinne, o wysokiej zawartości wapnia, pozostające pod wpływem wód morskich; Region: iziny Wschodniobałtycko-Białoruskie Jeziora na utworach młodoglacjalnych: 5. nizinne, o wysokiej zawartości wapnia, niskim współczynniku Schindlera, stratyfikowane (a) i niestratyfikowane (b); 6. nizinne, o wysokiej zawartości wapnia, wysokim współczynniku Schindlera, stratyfikowane (a) i niestratyfikowane (b); Jeziora na równinach poleskich: 7. nizinne, o wysokiej zawartości wapnia, stratyfikowane (a) i niestratyfikowane (b) Praktycznie proces określania typów jezior przebiegał w oparciu, przede wszystkim, o dane morfometryczne jezior (powierzchnia, objętość, głębokość średnia i maksymalna) raz dane o wybranych fizycznych i chemicznych cechach ich wód, takich jak: odczyn, barwa, zawartość wapnia, zasadowość lub przewodnictwo. Bardzo istotny w tym procesie jest również dostęp do danych hydrologicznych, hydrograficznych i map topograficznych. Cennym źródłem danych morfometrycznych są plany batymetryczne jezior. W Polsce istnieje bardzo bogaty zbiór planów batymetrycznych, i opracowanych na ich podstawie kart morfometrycznych, zgromadzony w Instytucie Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie. Karta morfometryczna oprócz podstawowych danych, jak nazwa jeziora, położenie, wysokość npm, dane morfometryczne, zawiera także dane o powierzchni i objętości poszczególnych warstw batymetrycznych, co jest szczególnie istotne przy określaniu stopnia stratyfikacji wód jeziora. Źródłem podstawowych danych morfometrycznych jezior są też katalogi jezior Polski: Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 17

19 S. Chojnowskiego, opublikowany w Atlasie Hydrologicznym Polski ( ), Choińskiego ( ) i Jańczaka (red.; ). Bogatym źródłem różnorodnych danych, zarówno morfometrycznych, jak i chemicznych, niezbędnych przy ustalaniu typologii jezior, jest komputerowa baza danych o jeziorach badanych ramach systemu Państwowego Monitoringu Środowiska w Polsce. Do materiałów pomocniczych przy ustalaniu typologii jezior zaliczyć należy mapy topograficzne 1 : , 1 : , mapę hydrograficzną w Podziale hydrograficznym Polski ( ) w skali 1 : , na której, oprócz sieci wodnej, oznaczone są także powierzchniowe utwory geologiczne, mapę wód powierzchniowych 1 : opublikowaną w Atlasie hydrologicznym Polski ( ), a przede wszystkim cyfrową mapę podziału hydrograficznego Polski w skali 1 : (MPHP), opracowaną w Instytucie Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Region iż Środkowopolski Jeziora na utworach młodoglacjalnych iziny Wschodniobałtycko Białoruskie Jeziora na utworach młodoglacjalnych Jeziora na Polesiu Geologia Ca <25 mg/l Ca >25 mg/l Ca >25 mg/l Ca >25 mg/l Wsp. Schindlera Miksja 1a S 1b S 2a S WS<2 2b S WS>2 3a S 3b S (16) (10) (112) (12) (159) (227) 4 (9) WS<2 WS>2 5a 5b 6a 6b 7a 7b S S S S S S (52) (2) (86) (48) (5) (11) Rys Schemat abiotycznej typologii jezior Polski o powierzchni >50 ha; w nawiasach podano liczbę jezior z bazy danych w poszczególnych typach; WS współczynnik Schindlera, S - stratyfikowane, S niestratyfikowane 5. Typy wód w polskiej części zlewni Bugu Zlewnia rzeki Bug położona jest we wschodniej części Polski i zajmuje powierzchnię 19,4 tys. km 2 w granicach kraju. Ponieważ polska cześć zlewni obejmuje odcinek przyujściowy Bugu, w przeważającej części położona jest ona na terenach nizinnych, głównie na Nizinach Wschodniobałtycko-Białoruskich (podprowincje Nizin Podlasko-Białoruskich oraz Polesie), a po części w regionie Niżu Środkowopolskiego (ujście w obszarze podprowincji Nizin Środkowopolskich), na utworach piaszczystych i gliniastych pochodzenia staroglacjalnego Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 18

20 (rys. 5.1). Tylko bardzo niewielki wycinek polskiej części zlewni w jego wyższym biegu położony jest na terenach wyżynnych (powyżej 200 m n.p.m.), na obszarze Wyżyny Wołyńsko- Podolskiej oraz, w małej części, na utworach lessowych Wyżyny Lubelsko-Lwowskiej. Rys Typy wód rzek wyznaczone w polskiej części zlewni rzeki Bug Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 19

21 Sama rzeka Bug, na omawianym odcinku reprezentuje typ 21 wielkie rzeki nizinne o powierzchni zlewni >10 000km 2, o urozmaiconym biegu, rozległych terasach zalewowych i płaskiej, często zatorfionej dolinie. Zatorfienie doliny Bugu znajduje odzwierciedlenie w znacznym udziale małych i średnich rzek pozostających pod wpływem procesów torfotwórczych (typy 23 i 24, stanowiące łącznie prawie 40% wszystkich części wód rzecznych), zlokalizowane głównie w części poleskiej zlewni Bugu. W przyujściowym odcinku zlewni, na obszarze należącym do Nizin Podlasko- Białoruskich oraz Niżu Środkowopolskiego, dominują małe rzeki (strumienie) o podłożu piaszczystym typu 17 ekosystemy najbardziej rozpowszechnione na całym niżu w Polsce. Rzeki położone na terenach wyżynnych, głównie typ 7 (wyżynne potoki węglanowe), a także 16 (strumienie lessowe i gliniasto-lessowe), mają bardzo niewielki udział w polskiej części zlewni Bugu i łącznie stanowią nieco ponad 12% wszystkich części wód. Można się spodziewać, że w ukraińskiej części zlewni, która obejmuje źródłowe odcinki rzeki, położone na wysokości około 300 m n.p.m., rzeki wyżynne o mniejszej powierzchni zlewni (czy też niższej rzędowości Strahlera), będą znacznie bardziej rozpowszechnione. Bardziej szczegółowego wydzielenia typów cieków należy tam dokonać na podstawie podłoża geologicznego, czy dominującego substratu dna, w zależności od dostępności danych. Obok cieków naturalnych, w polskiej części zlewni rzeki Bug zidentyfikowano także osiem kanałów, klasyfikowanych jako sztuczne części wód, w tym największy Kanał Wieprz- Krzna. Rozpatrując kategorię wód stojących, w polskiej części zlewni rzeki Bug położone jest zaledwie jedno jezioro o powierzchni >50 ha, Białe Włodawskie, zaliczone do typu 7a. Typ 7 w Polsce obejmuje niewielką grupę kilkudziesięciu jezior (z których zaledwie 16 ma powierzchnię >50 ha, w tym pięć stratyfikowanych w typie 7a i 11 niestratyfikowanych typu 7b), położonych na nizinach poleskich w południowo-wschodniej części kraju, tworzących tzw. Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie. Jeziora te są jedynymi w Polsce naturalnymi zbiornikami wód stojących, położonymi poza zasięgiem ostatniego zlodowacenia i bardzo wyraźnie wyodrębniają się od pozostałych jezior w Polsce, tak ze względu na położenie geograficzne, jak i inną, do końca nie wyjaśnioną genezę. Wśród jezior tych dominują zbiorniki małe <50 ha, charakteryzujące się wyraźnie większym udziałem zatorfień w zlewni i wysoką barwą wody, co wskazuje na znaczną zawartość substancji humusowych. Natomiast wszystkie 16 jezior o powierzchni >50 ha charakteryzuje się wodami jasnymi (barwa <60 mgpt/l, średnio 27,7 mgpt/l), o odczynie zasadowym (ph 6,9-8,9), a oprócz dwóch jezior o wodach ubogich w Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 20

22 wapń (Kleszczów i Piaseczno), również o wysokiej koncentracji wapnia (>25 mgca/l) i wysokiej zasadowości (>1,6 meq/l). Ze względu na bardzo mała liczbę jezior poleskich w Polsce, wszystkie jeziora o powierzchni przekraczającej 50 ha położone na tym obszarze zostały zaliczone do jednego typu (typ 7), podzielonego jedynie na podtypy (a i b) ze względu na stratyfikację. Jakkolwiek można się spodziewać pewnego zróżnicowania typologicznego w ich obrębie (znajdują się tam zarówno jeziora o wysokiej, jak i niskiej zasadowości wód, o odczynie bardziej kwaśnym lub zasadowym, co z pewnością ma wpływ na zróżnicowanie zespołów zasiedlających je organizmów wodnych), to trudno jednak na podstawie zaledwie 16 ekosystemów dokonywać podziałów na bardziej szczegółowe typy. Można się spodziewać, że analiza większej liczby jezior obszaru Polesia, z uwzględnieniem także jezior położonych w ukraińskiej i białoruskiej części zlewni rzeki Bug, pozwoli na wyrafinowanie obecnej typologii abiotycznej oraz wspólne ustalenie właściwych biologicznych warunków odniesienia dla tej grupy jezior. 6. Propozycja wytycznych do typologii wód w białoruskiej i ukraińskiej części zlewni Bugu Przy definiowaniu typów wód powierzchniowych zapisy Dyrektywy umożliwiają wybór pomiędzy dwoma systemami typologicznymi: systemem A, opartym na podziale Europy na ekoregiony (Illies, 1978) i określającym obowiązkowe parametry, na podstawie których definiowane są granice pomiędzy poszczególnymi typami zbiorników wodnych lub bardziej otwartym systemem B, dopuszczającym zastosowanie, obok parametrów obowiązkowych, także licznych parametrów nieobowiązkowych. Kryteria według systemu A: - ekoregion wg Illiesa (1978), - wysokość bezwzględna (trzy klasy: >800 m npm, m npm, <200 m npm) - w przypadku rzek: wielkość zlewni (cztery klasy: km 2, km 2, km 2, > km 2 ) - w przypadku jezior: powierzchnia jeziora (cztery klasy: ha, ha, ha, > ha) - w przypadku jezior: głębokość średnia (trzy klasy: <3 m, 3-15 m, >15 m) - geologia (trzy grupy: wapienna, krzemianowa, organiczna) W systemie B obok parametrów obowiązkowych (wysokość bezwzględna, szerokość i długość geograficzna, geologia i w przypadku rzek - wielkość zlewni, a w przypadku jezior Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 21

23 powierzchnia zwierciadła wody) typologię oprzeć można na dodatkowych parametrach nieobowiązkowych, wśród których wymienić należy: - w odniesieniu do typologii rzek: odległość od źródła, energia przepływu, średnia szerokość koryta, średnia głębokość wody, średni spadek, forma i ukształtowanie koryta, kategoria przepływu rzeki, ukształtowanie doliny, transport ciał stałych, pojemność buforowa, średni skład podłoża, stężenie chlorków, zakres temperatury powietrza, średnia temperatura powietrza, opady atmosferyczne, - w odniesieniu do typologii jezior: średnia głębokość, kształt jeziora, czas retencji, średnia temperatura powietrza, zakres temperatury powietrza, typ miksji, tłowa koncentracja substancji biogennych, charakterystyka osadów dennych, fluktuacje poziomu wody. Kombinacja wyżej wymienionych kryteriów powinna pozwolić na wydzielenie różnych typów wód, które w warunkach niezakłóconych działalnością człowieka, charakteryzują się odrębnymi cechami biologicznymi i będą stanowić wzorzec do określenia stopnia odchylenia przy ocenie stanu ekologicznego wód. Ustalenie typologii wód w białoruskiej i ukraińskiej części zlewni Bugu w pierwszym rzędzie wymaga rozpoznania zróżnicowania warunków naturalnych na tym obszarze, a także rozpoznania dostępności danych do przeprowadzenia typologii. Tworzenie systemu typologicznego wód to proces hierarchiczny i iteracyjny. Rozpocząć go należy od zgromadzenia wszystkich dostępnych materiałów kartograficznych i danych literaturowych, a także niepublikowanych, które mogą okazać się przydatne do podjęcia decyzji w wymienionych poniżej kwestiach. Analizując poszczególne kryteria typologiczne, wymienione w dyrektywie proponuje się podjęcie następujących kroków: 1). Przeprowadzić analizę zmienności fizyczno-geograficznej obszaru analizowanej części zlewni. Należy zdecydować: - czy podział na ekoregiony według Illiesa (1978) jest wystarczający do opisania zmienności środowiska w białoruskiej i ukraińskiej części zlewni Bugu. Według tego podziału cała zlewnia Bugu leży w ekoregionie 16 (Niziny Wschodnie), który obejmuje obszar na wschód od Wisły. - czy funkcjonują lokalne regionalizacje, które odzwierciedlają zmienność warunków środowiskowych obszaru, - czy regionalizacja według Kondrackiego (2002), przyjęta w Polsce, jest do zaakceptowania na Białorusi i na Ukrainie. Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 22

24 2). Jeśli zaakceptowany zostanie podział Illiesa (1978) należy: sprawdzić zmienność wysokości bezwzględnej na analizowanym obszarze, zdecydować, czy podane w Dyrektywie zakresy wartości dla klas wysokości bezwzględnej są odpowiednie do wydzielenia typów wód różniących się charakterystyką biologiczną w warunkach referencyjnych (ewentualnie zastosować własne wydzielenia klas wysokości). 3). Sprawdzić, czy na etapie ustalania typologii wód dostępne będą dane o wielkości zlewni rzek. Jeśli dane takie będą dostępne, należy zdecydować o zakresach wartości dla klas: czy przyjęte będą takie, jak rekomendowane w dyrektywie, czy zostaną ustalone inne, Jeśli danych o wielkości zlewni będzie brakować, jako kryterium typologiczne można zastosować rzędowość rzeki (np. według Strahlera), czy też szerokość koryta. 4). W przypadku jezior zdecydować, czy wszystkie jeziora traktowane będą jako znaczące zasoby wodne, czy też zaakceptowane będą klasy wielkości rekomendowane w dyrektywie (system A), lub wprowadzone własne klasy wielkości. 5). Rozpoznać dostępność danych o głębokości jezior i ewentualnie o typie miksji. Wybrać odpowiednie kryterium i ustalić granice wartości dla klas wydzieleń. 6). Przeanalizować dane o budowie geologicznej analizowanego terenu. Zdecydować, czy analizować te dane w skali samego koryta cieku, czy może całej doliny, czy wreszcie całej zlewni. Zbadać dostępność danych o chemizmie wód (zawartość wapnia, zasadowość, barwa wody). Zdecydować o wyborze kryterium geologicznego i ustalić granice klas wydzieleń. 7). Przeanalizować dostępność danych umożliwiających ewentualne włączenie wymienionych w dyrektywie kryteriów dodatkowych i rozważyć zasadność ich włączenia do typologii rzek i jezior w białoruskiej i ukraińskiej części zlewni Bugu. Chodzi o ustalenie, czy te dodatkowe kryteria pozwolą lepiej zróżnicować typy wód i tym samym zespoły organizmów charakterystyczne dla warunków referencyjnych. a tym etapie pracy nie jest możliwe podanie bardziej szczegółowych wytycznych do ustalenia typologii wód w zlewni Bugu poza Polską, bez rozpoznania danych jakimi dysponują Partnerzy z Białorusi i Ukrainy. Bezpośrednie kontakty ekspertów w kolejnym etapie pracy powinny pozwolić na wypracowanie ostatecznych wytycznych do typologii wód z uwzględnieniem realnych uwarunkowań. Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 23

25 7. Piśmiennictwo 1. Atlas hydrologiczny Polski Praca zbiorowa pod kierownictwem J. Stachy, t. I i t. II (z. 1 i 2 Metoda opracowania i zestawienia liczbowe). Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 2. Atlas jezior Polski Praca zbiorowa pod redakcją J. Jańczaka, tomy I - III. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 3. Atlas Rzeczypospolitej Polskiej Plansza 53.3: Regiony fizycznogeograficzne. Opracowanie J. Kondracki, A. Richling. Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania. Warszawa 4. Atlas zasobów, walorów i zagrożeń środowiska geograficznego Polski Plansza V-1: Typy krajobrazu naturalnego i jednostki fizycznogeograficzne. Opracowanie J. Kondracki, J. Ostrowski. Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Warszawa 5. Barszczyńska M., Cydzik D., Czoch K., Długosz M., Gołub M., Herbich P., Kamińska M., Kazimierski B., Kolada A., Krzymieński W., Kruk-Dowgiałło L., Kubacka D., Kulesza K., Łasut E., Maciejewski M., Niemkiewicz E., Opioła R., Rataj C., Sadurski A., Skrzypczyk L., Słota H., Soszka H., Walczykiewicz T., Typologia wód powierzchniowych i wyznaczanie części wód powierzchniowych i podziemnych zgodnie z wymogami RDW 2000/60/WE. Projekt wdrożenia Ramowej Dyrektywy Wodnej. Praca wykonana na zlecenie Ministerstwa Środowiska w ramach Konsorcjum IMGW-IOŚ-PIG-IM, Warszawa (maszynopis) 6. Beier U., Degerman E., Bergquist B., The use of fish and its implications for ecological classification of running waters in Sweden. W: Bäck S., Karttunen K. (red.). Classification of ecological status of lakes and rivers. Nordic Council of Ministers. TemaNord 2001:584: Błachuta J, 2004.Charakterystyka wybranych typów rzek i potoków Polski. W: Materiały z Konferencji Naukowo-Technicznej: Typologia i warunki referencyjne wód powierzchniowych. Instytut Metoerologii i Gospodarki Wodnej, Bukowina Tatrzańska, 1-3 czerwca Bowman J., Hale P., Rippey B., Progress towards the ecological classification of lakes in Ecoregion 17. W: Rouppa M., Karttunen K. (red.). Typology and ecological classification of lakes and rivers. Nordic Council of Ministers. TemaNord 2002:566: Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 24

26 9. Briem E., Gewässerlandschaften der Bundesrepublik Deutschland. ATV-DVWK- Arbeitsbericht, Deutsche Vereinigung fur Wasserwirtschaft, Abwasser und Abfall, Hennef 10. Choiński A., Katalog jezior Polski. t. 1 3, Wyd. Nauk. UAM, Poznań. 11. Dieperink Ch., Fish-based assessment of ecological quality of Danish streams. W: Rouppa M., Karttunen K. (red.). Typology and ecological classification of lakes and rivers. Nordic Council of Ministers. TemaNord 2002:566: Elbersen J.W.H., Verdonschot P.F.M., Roels B., Hartholt J.G., Definitiestudie KaderRichtlijn Water (KRW). Typologie Nederlandse Oppervlaktewateren. Alterra-rapport 669, Alterra, Research Instituut voor de Groene Ruimte, Wageningen 13. Hale P., Rippey B., The ecological assessment of lakes in Northern Ireland. W: Karttunen K. (red.). Monitoring and assessment of ecological status of aquatic environments. Nordic Council of Ministers. TemaNord 2001:563: Holopainen I.J., Hämäläinen H., Tolonen K., Littoral invertebrates in classification of the ecological status of lakes: An example from Lake Saimaa, Finland. W: Bäck S., Karttunen K. (red.). Classification of ecological status of lakes and rivers. Nordic Council of Ministers. TemaNord 2001:584: Illies J., Limnofauna Europaea. 2. Aufl. G.Fischer-Verlag, Stuttgart. ss Irvine K., Little R., Wemeare A., Caroni R., Donnelly K., Free G, Bowman J., Setting meaningful typologies for lakes in the Republic of Ireland. W: Rouppa M., Karttunen K. (red.). Typology and ecological classification of lakes and rivers. Nordic Council of Ministers. TemaNord 2002:566: Janauer A. G., Macrophytes and the classification of the ecological status in rivers and lakes. W: Bäck S., Karttunen K. (red.). Classification of ecological status of lakes and rivers. Nordic Council of Ministers. TemaNord 2001:584: Koller-Kreimel V., Typology and reference conditions Austria. Prezentacja na Warsztatach Implementation of Annex II and V of the Water Framework Directivie, Bonn, listopada Kondracki J., Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. ss Kraska M., Piotrowicz R., Jeziora lobeliowe: specyfika, trofia, roślinność oraz zagadnienia ochrony. [w]: Materiały z sesji naukowej: Ochrona jezior i mokradeł Pomorza Środkowego w świetle przemian naturalnych i zagrożeń cywilizacyjnych. Bobolice. s Kraska M., Szyper H., Romanowicz, W., Charakterystyka trofii wód 37 jezior lobeliowych Borów Tucholskich i Pojezierza Bytowskiego. [w]: Kraska R. (red.): Jeziora lobeliowe. Charakterystyka, funkcjonowanie i ochrona. Idee Ekologiczne 6, Szkice 4, t. 1. UAM, Poznań. s Budowa polsko - białorusko - ukraińskiej polityki wodnej w zlewni Bugu 25