Dobre i złe transformacje:

Transkrypt

1 Dobre i złe transformacje: co czeka Polskę? Leszek Balcerowicz Gdańsk,

2 I. Ustroje a warunki życia: typologia ustrojów Demokracja Prawa obywatelskie Praworządność Wolność gospodarcza Fiscal stance Przykłady krajów 1. Socjalizm (komunizm) NIE BRAK BARDZO MAŁA 2. Quasi-socjalizm NIE BRAK BARDZO MAŁA 3. Wolnorynkowy kapitalizm BRAK (GOSPODARKA STEROWANA) DOMINACJA PRZEDSIĘBIORSTW PAŃSTWOWYCH. NIEWIELKI SEKTOR PRYWATNY Korea Północna, Kuba Białoruś, Wenezuela ZAZWYCZAJ TAK OBSZERNE WYSOKA WYSOKA Hongkong, Irlandia 4. Crony kapitalizm ZAZWYCZAJ NIE OGRANICZONE MAŁA 5. Nadmiernie regulowany i/lub niestabilny fiskalnie kapitalizm Przykłady dostępnych mierników: TAK/NIE Political Rights (Freedom House) ZAZWYCZAJ OBSZERNE Civill Liberties OGRANICZONA (ARBITRALNE REGULACJE) Rule of law (World Bank) OGRANICZONA (NIEPEWNA OCHRONA PRAW WŁASNOŚCI) OGRANICZONA (Nadmierne regulacje i/lub niestabilne finanse publiczne) Economic Freedom Index (Fraser Institute), Wydatki/ PKB Skala Rosja, Kazachstan Włochy, Francja 2

3 I. Ustroje a warunki życia: zatrudnienie Wolność gospodarcza + rządy prawa wzrost gospodarki miejsca pracy Uszczuplanie wolności gospodarczej przez określone regulacje, zwłaszcza rynku pracy zatrudnienie Niektóre kombinacje podatków i zasiłków pułapki socjalne zatrudnienie Niski poziom edukacji zatrudnienie Źródło: Heritage Foundation Index of Economic Freedom 2015 report 3

4 I. Ustroje a warunki życia: zdrowie Wzrost gospodarki poziom dochodu zdrowie śmiertelność niemowląt oczekiwana długość życia Rosnąca samodzielna rola medycyny poprawa wskaźników zdrowia może być szybsza niż wzrost dochodu na głowę (Afryka) Źródło: Heritage Foundation Index of Economic Freedom 2015 report 4

5 I. Ustroje a warunki życia: nierówności Ustroje despotyczne: ogromne nierówności władzy, rozmaite zróżnicowanie dochodów. Socjalizm: eliminacja źródeł niektórych nierówności dochodu (prywatna przedsiębiorczość) przez eliminację ekonomicznych praw człowieka (własność prywatna) Kapitalizm wolnorynkowy a crony kapitalizm Nierówności w edukacji Rozpad rodziny Nierówności szans Źródło: Heritage Foundation Index of Economic Freedom 2015 report 5

6 I. Ustroje a warunki życia: poziom samorealizacji Ustroje, które eliminują pewne pozycje (przedsiębiorca, niezależny dziennikarz, niezależny artysta itp.) ograniczają poziom samorealizacji najbardziej twórczej części społeczeństwa. Nierówności szans ograniczają poziom samorealizacji Źródło: Heritage Foundation Index of Economic Freedom 2015 report 6

7 I. Ustroje a warunki życia: strach Dwa skrajne przypadki: państwa upadłe państwa despotyczne (socjalistyczne lub niesocjalistyczne): Długa lista przestępstw politycznych np. przeciw socjalizmowi lub monarchii absolutnej; Cały aparat państwa może być i jest - narzędziem represji, włącznie z aparatem podatkowym, rozmaitymi inspekcjami itp.; Ogromna rola policji politycznej Wymiar sprawiedliwości (policja, prokuratura, sądy podporządkowane władzy politycznej. Źródło: Heritage Foundation Index of Economic Freedom 2015 report 7

8 II. Zmiany po socjalizmie: kraje w których panował socjalizm zostały daleko w tyle za krajami Europy Zachodniej PKB per capita (Dolary międzynarodowe 1990) w 1950 i 1990 (2005 dla Korei, Chile i Kuby) Hiszpania Polska Austria Węgry Źródło: The Maddison-Project Korea Południowa Korea Północna Chile Kuba 8

9 II. Zmiany po socjalizmie: wolność mediów Freedom of the Press 2017 (Freedom House, data from 2016). Stopień nacisku na obieg obiektywnych informacji i zdolność mediów do swobodnego działania (bez ryzyka wystąpienia reperkusji) KRAJE POSTSOCJALISTYCZNE Źródło: Freedom House Freedom of the Press 2017 report 9

10 5,3 4,0 4,3 II. Zmiany po socjalizmie: praworządność Rule of Law (Transformation Index BTI 2018, dane za 2017 r). Ocena praworządności uwzględniająca: podział władz, niezależność wymiaru sprawiedliwości, karanie 10,0 nadużyć władzy, prawa obywatelskie. 9,5 5,5 5,8 6,0 6,0 6,3 9,3 9,3 7,8 8,0 8,0 8,0 8,3 8,3 6,5 6,8 7,0 6,5 5,8 5,0 KRAJE POSTSOCJALISTYCZNE 4,0 3,3 2,3 2,5 2,8 1,0 1,5 7,5 7,8 8,3 7,0 9,5 10,0 Źródło: Transformation Index BTI

11 II. Zmiany po socjalizmie: praworządność Każdemu państwu (lub terytorium) przyznano ocenę w skali: od 7 - najmniej wolności do 1 - najwięcej wolności. Oceny oparto na wynikach pytań z zakresu praw politycznych, ( dot. procesu wyborczego, politycznego pluralizmu itp.) 6 6 KRAJE POSTSOCJALISTYCZNE Źródło: Freedom in the World

12 II. Zmiany po socjalizmie: prawa własności Ochrona praw własności 2018 (Heritage Foundation). Indeks obrazuje stopień ochrony własności prywatnej przez prawo danego kraju oraz stopień przestrzegania tego prawa. Skala oceny: od 0 do % 54% 54% 54% 54% 58% 61% 62% 64% 68% 68% 73% 74% 77% 80% 78% KRAJE POSTSOCJALISTYCZNE 65% 46% 49% 40% 41% 33% 37% 18% 5% 84% 95% 98% Źródło: Heritage Foundation Index of Economic Freedom 2018 report 12

13 II. Zmiany po socjalizmie: Udział sektora prywatnego w PKB w latach 1991 i % 60% 65% 65% KRAJE POSTSOCJALISTYCZNE 70% 70% 70% 70% 70% 75% 75% 75% 75% 80% 80% 80% 80% 40% 5% 30% 20% 10% 10% 5% 20% 15% 10% 25% 15% 5% 15% 10% 15% 10% 30% 10% Źródło: EBRD SCI

14 II. Zmiany po socjalizmie: otwartość handlu Obrót towarami jako procent PKB w latach 1995 i Suma importu i eksportu towarów, wyrażona w bieżących dolarach międzynarodowych 60% 60% 65% 65% KRAJE POSTSOCJALISTYCZNE 70% 70% 70% 70% 70% 75% 75% 75% 75% 80% 80% 80% 80%. 40% 5% 30% 20% 10% 10% 5% 20% 15% 10% 25% 15% 5% 15% 10% 15% 10% 30% 10% Źródło: World Bank, World Development Indicators

15 Social spending in percent of GDP II. Zmiany po socjalizmie: PKB a wydatki socjalne Finland Denmark France Sweden Austria Ukraine Slovenia Belgium Holland Portugal Italy Germany Serbia Latvia Greece UK Iceland Slovakia SpainJapan Hungary N. Zealand Brazil Croatia Poland Malta Ireland Moldova Mongolia Belarus Estonia Cyprus Bulgaria Lithuania Israel Czech Rep. USA Macedonia Russia Canada Turkey Australia Uzbekistan Switzerland Romania Lesotho Egypt Iran S. Africa Albania Tunisia Chile Georgia Colombia Mauritius C. Verde China Mexico Azerbaijan Seychelles El Salvador Maldives Kazakhstan Korea Hong Kong Bhutan Peru Taiwan Jamaica Yemen Timor-Leste Indonesia Norway UAE Singapore Luxembourg Polska GDP per capita based on PPP in current international dollars * Lub najbliższe dostępne. Źródła: IMF Government Finance Statistics, OECD.SOCX, World Bank, Eurostat, IMF World Economic Outlook 15

16 II. Zmiany po socjalizmie: obserwacje Demokrację wprowadzono i utrzymano w krajach, które wprowadziły kapitalizm (Europa Środkowo-Wschodnia) Niedemokratyczne systemy polityczne współistnieją z: gospodarkami quasi-kapitalistycznymi (Rosja) gospodarkami quasi-socjalistycznymi (Białoruś, kraje Azji Środkowej) Istotne pytania dotyczące różnic systemów politycznych, w krajach post-socjalistycznych dotyczą różnic między systemami kapitalistycznymi Europy Środkowo-Wschodniej i systemami quasi-kapitalistycznymi w innych regionach świata. 16

17 II. Zmiany po socjalizmie: obserwacje 235% 188% KRAJE POSTSOCJALISTYCZNE 135% 152% 115% 114% 13% 15% 18% 46% 56% 55% 65% 66% 74% 78% 96% 29% 48% -34% -21% -10% *PKB per capita 2014 US$ (converted to 2014 price level with updated 2005 EKS PPPs) Źródło: Opracowanie własne FOR na podstawie Total Economy Database 17

18 II. Zmiany po socjalizmie: zmiany pozaekonomiczne Poprawa wskaźników socjalnych dla Polski jest bardziej znacząca niż poziomu wzrostu gospodarczego Wskaźnik rozwoju społecznego (HDI) Edukacja Umiarkowane nierówności Poprawa satysfakcji 36 miejsce w rankingu HDI Agendy Rozwoju ONZ (2016) 47 miejsce w kategorii PKB per capita Wskaźnik uwzględnia prognozy wobec długość życia i uzyskanej edukacji Bardzo dobre wyniki uczniów w międzynarodowych badaniach OECD PISA (2015): Matematyka: 17 miejsce Nauki przyrodnicze: 22 miejsce Współczynnik Gini pozostaje: stabilny od 1996 r. (ok. 33 %) poniżej średniej dla OECD i UE 27 miejsce spośród 38 krajów notowanych w OECD Better Life Index (2018) 28 miejsce w kategorii dochodów PKB per capita Czytanie i interpretacja: 13 miejsce Źródła: ONZ, OECD, Bank Światowy 18

19 III. Dobre i złe transformacje: (1)zakończone, (2)demokratycznie odwrócone, (3)niezakończone 1. Zakończone złe transformacje: Zmiany w systemie politycznym uniemożliwiają wyborcze zwycięstwo opozycji; Zazwyczaj organizowane są fasadowe wybory; Odwrócenie zakończonej złej transformacji, najczęściej wymaga rozłamu w obozie rządzącym (np. wskutek walk frakcyjnych, dramatycznej sytuacji gospodarczej lub rosnącego napięcia ze strony społeczeństwa i/lub z zagranicy) Przykłady: Rosja za Putina, Białoruś za Łukaszenki, Venezuela za Chaveza i Maduro, Nikaragua za Ortegi, prawdopodobnie Turcja za Erdogana i Węgry za Orbana

20 III. Dobre i złe transformacje: transformacje: (1)zakończone, (2)demokratycznie odwrócone, (3) niezakończone 2. Demokratycznie odwrócone złe transformacje, gdy rządząca, autokratyczna partia przegrywa wybory (Macedonia w 2016 r.) 3. W Polsce od końca 2015 r. postępuje zła transformacja, ale nie jest ona zakończona.

21 III. Dobre i złe transformacje: Jak wyjaśnić wyborcze zwycięstwa partii, które starają utrzymać się przy władzy ograniczając polityczną konkurencję Każda zła transformacja wywołana jest przez splot innych przyczyn: W Polsce, PiS wygrał wybory w momencie bardzo dobrej sytuacji ekonomicznej. Ponadto, miał lepiej zorganizowaną kampanię niż PO i prezydent Komorowski. W chwili zwycięstwa Orbana gospodarka Węgier była w gorszej sytuacji, niż gospodarka Polski, gdy zwyciężał PiS. Orbanowi pomogły skandale, z którymi mierzyli się jego konkurenci. W Turcji, nieudany pucz przeciw Erdoganowi, umożliwił mu wprowadzenie autorytarnych zmian.

22 III. Dobre i złe transformacje: dynamika i determinanty złych transformacji. Autorytarne rządy posługują się trzema narzędziami: 1. Przekupywanie. Kupowania poparcia konkretnych grup, poprzez rozdawnictwo pieniędzy i posad. Skala tego przekupywania zależy od aktualnej sytuacji gospodarczej. 2. Ogłupianie. Propaganda głoszona przez przejęte media. 3. Zastraszanie. Używanie przeciw konkurentom przejętych wcześniej: prokuratury, służb specjalnych, aparatu skarbowego, a w skrajnych przypadkach sądów.

23 III. Dobre i złe transformacje: dynamika i determinanty złych transformacji. W każdym społeczeństwie wielu ludzi ocenia rządzących przez pryzmat bieżącej sytuacji gospodarczej. Rządzący autokraci przejmują instytucje państwa, pod osłoną poprawiającej się sytuacji gospodarczej. Tak działał Putin gdy ceny ropy naftowej były wysokie. Rosyjska gospodarka rosła, a on sam był bardzo popularny. Kiedy ceny ropy spadły, a sytuacja ekonomiczna pogorszyła się, Putin władał już aparatem opresji. Nauczka: Wczesna faza złej transformacji jest kluczowa. Wtedy demokratyczna opozycja powinna szczególnie czuwać nad zmianami zachodzącymi w najważniejszych instytucjach państwa.

24 III. Dobre i złe transformacje: dynamika i determinanty złych transformacji. Współczesne złe transformacje nie wiążą się z liberalizacją gospodarki, która przyczyniłaby się do poprawy długoterminowej kondycji gospodarki. Autokraci dążą do coraz większego upolitycznienia gospodarki oraz przejęcia mediów. To sugerowałoby, że w przypadku pogorszenia sytuacji gospodarczej zła transformacja znajdzie się pod presją społeczną zwłaszcza gdy organizacje społeczeństwa obywatelskiego skutecznie zablokują autokratyczne dążenia do przejęcia instytucji państwa w celu stworzenia aparatu represji.

25 Dziękuję za uwagę twitter.com/lbalcerowicz facebook.com/leszekbalcerowicz wolnosc2019.for.org.pl/