The influence of the selected methods of hydrotherapy and kinesitherapy on the knee joint physical condition and pain in patients with gonarthrosis

Transkrypt

1 Wydawnictwo UR 2010 ISSN X Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego i Narodowego Instytutu Leków w Warszawie Rzeszów 2011, 1, Jolanta Kujawa 1, Joanna Szmagaj-Piotrowska 1, Kamila Gworys 1, Agnieszka Leszczyńska 1, Katarzyna Dudek 1, Marta Chrzanowska 1, Ireneusz Pieszyński 1, Przemysław Gworys 2, Zbigniew Maziarz 3, Mariusz Gadzicki 3, Wiesław Tryniszewski 3 Wływ wybranych zabiegów hydroteraeutycznych oraz kinezyteraii na wydolność czynnościową i dolegliwości bólowe stawów kolanowych u osób z chorobą zwyrodnieniową The influence of the selected methods of hydrotheray and kinesitheray on the knee joint hysical condition and ain in atients with gonarthrosis 1 Klinika Rehabilitacji Medycznej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, Oddział Rehabilitacji dla Dorosłych Wojewódzkiego Centrum Ortoedii i Rehabilitacji Narządu Ruchu w Łodzi 2 Oddział Kardiologii Wojewódzkiego Szitala Secjalistycznego im. M. Koernika w Łodzi 3 Zakład Diagnostyki i Teraii Radiologicznej i Izotoowej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Streszczenie Wstę: Choroba zwyrodnieniowa stawów kolanowych jest jedną z najczęstszych chorób narządu ruchu. Leczenie usrawniające acjentów ma na celu sowolnienie choroby jak i zmniejszenie jej skutków. Ozonoteraia może być alternatywą leczenia acjentów z chorobą zwyrodnieniową w rzyadkach, gdy rutynowe leczenie nie daje oczekiwanych rezultatów. Cel: Celem racy była ocena wływu kąieli wirowych z ozonem i bez ozonu skojarzonych z kinezyteraią na wydolność czynnościową i dolegliwości bólowe stawów kolanowych u osób z chorobą zwyrodnieniową. Materiał i metody: Badania zostały rzerowadzone w oulacji 30 osób z chorobą zwyrodnieniową stawów kolanowych, którą odzielono na 3 gruy. W gruie A stosowano kąiele wirowe z ozonem, w gruie B kąiele wirowe bez ozonu, w gruie C nie stosowano kąieli wirowych. Wszyscy acjenci realizowali rzez 10 dni jednakowy rogram kinezyteraii. W celu oceny wydolności czynnościowej stawów kolanowych i dolegliwości bólowych wykorzystano skalę Lequesne a i skalę Laitinena oraz skalę VAS. Wyniki: Analiza wydolności czynnościowej oraz dolegliwości bólowych stawów kolanowych w oarciu o skalę Lequesne a, Laitinena i VAS wykazała istotną statystycznie orawę we wszystkich badanych gruach. Wnioski. Przerowadzone badania wykazały ozytywny wływ hydroteraii z ozonem, hydroteraii bez ozonu jak i kinezyteraii na wydolność czynnościową kończyn dolnych oraz zmniejszenie dolegliwości bólowych stawów kolanowych u osób z rzewlekłym bólem w rzebiegu choroby zwyrodnieniowej. Słowa kluczowe: hydroteraia, ozonoteraia, kinezyteraia, choroba zwyrodnieniowa stawów kolanowych. 40

2 Abstract Background: Osteoarthritis (OA) is one of the most common locomotor system disorders. This disease requires an alication of effective hysical theray methods. Among them are hydrotheray and ozone theray. Ozone theray may be an alternative method of treatment in atients with osteoarthritis in cases where the routine medical treatment does not give the exected results. Objectives: The aim of the study was to examine a ossible influence of the hydrotheray with or without ozone on ain and knee joint hysical condition in atients with gonarthrosis. Materials and methods: 30 atients (mean age 62,3 ± 11,0 years) with gonarthrosis were included in the study. The atients were assigned to three grous: Grou A (10 ts) water massages with ozone + exercises (kinesitheray) were alied in this grou, Grou B (9 ts) water massages without ozone + exercises (kinesitheray) were alied, Grou C (11 ts) kinesitheray alone was alied. All the atients realized the same kinesitheray rogram. The knee joint hysical condition was evaluated by using Lequesne scale, the level of ain by using VAS and modified Laitinen questionnaire. Results: The study revealed a significant knee joint hysical condition imrovement and ain reduction in all grous estimated by using Lequesne scale and VAS scale. By using Laitinen scale a significant ain decrease was revealed in grous A and B. Conclusions: The results confirm that all three methods of theray (hydrotheray with ozone, hydrotheray without ozone and kinesitheray) have a ositive influence on knee joint hysical condition and ain reduction in case of chronic ain in course of gonarthrosis. Key words: hydrotheray, ozone theray, kinesitheray, gonarthrosis Wstę Choroba zwyrodnieniowa stawów kolanowych jest jedną z najczęstszych chorób narządu ruchu. Postę choroby dorowadza z czasem do uośledzenia wydolności czynnościowej kończyn, ogorszenia erfuzji mięśniowej i zmian troficznych. Leczenie usrawniające tych acjentów ma na celu zmniejszenie jej skutków i sowolnienie ostęu choroby. Stosuje się zabiegi orawiające ukrwienie i odżywienie tkanek, zmniejszające dolegliwości bólowe, zwiększające wydolność czynnościową kończyn, a tym samym orawiające jakość życia [1]. Ozonoteraia może być użyteczna w chorób sowodowanych niedokrwieniem i stanem zaalnym. Są doniesienia o możliwości sowalniania rocesów degeneracji tkanek związanej ze starzeniem się organizmu i rzysieszania regeneracji ran [2]. Ozon jest trzyatomową cząsteczką tlenu i jednocześnie jednym z najsilniejszych utleniaczy znanych w rzyrodzie. Właściwość tę wykorzystuje się w medycynie, stosując ozon jako środek antysetyczny o właściwościach bakterio-, grzybo- i wirusobójczych. Znajduje zastosowanie zewnątrz- i wewnątrzustrojowe jako mieszanina tlenowo-ozonowa w iniekcjach czy w autohemotransfuzji. Ozonoteraię stosuje się między innymi w zarostowego zaalenia tętnic, miażdżycy uogólnionej, chorób skóry [3]. Ozonoteraia może być metodą uzuełniającą leczenie acjentów z chorobą zwyrodnieniową w rzyadkach gdy rutynowe leczenie nie daje oczekiwanych rezultatów. Zastosowanie Introduction Osteoarthritis of knee joints is one of the most common diseases of the locomotor system. The rogress of the disease leads with time to imairment of functional caacity of limbs, worsening of muscle erfusion and trohic changes. The treatment which imroves these atients aims at reducing of its effects and slowing down of the rogress of the disease. There is alied treatment which imroves blood circulation and nutrition of the tissues, reduces ain, increases the functional efficiency of limbs and thus imroves the quality of life [1]. Ozone theray may be useful in treating diseases caused by ischaemia and inflammation. There are reorts on the ossibility of slowing down the rocess of tissue degeneration associated with aging of the body and acceleration of regeneration of wounds [2]. Ozone is a three-atom molecule of oxygen and simultaneously one of the strongest oxidants known in the nature. This roerty is used in medicine by the use of ozone as an antisetic agent with germicidal, fungicidal and virucidal roerties. It has extra- and intra-organism alications as a mixture of oxygen and ozone in injection or in autohaemotransfusion. Ozone theray is alied inter alia to treat obliterating arthritis, systemic sclerosis, skin diseases [3]. Ozone theray can be a comlementary method of treatment for atients with degenerative disease in cases where routine treatment does not give exected results. The alication of hydrotheray with ozone has a ositive 41

3 kąieli wirowych z ozonem ozytywnie wływa na mikrokrążenie i utlenowanie tkanek orzez rozszerzenie naczyń włosowatych i zmianę właściwości reologicznych krwi[4].wskazuje się na właściwości immunomodulujące i rzeciwzaalne ozonu rzy jednoczesnym braku działań ubocznych tak zastosowanego leczenia[5]. Kinezyteraia jako odstawa rehabilitacji jest stosowana u wszystkich acjentów z chorobą zwyrodnieniową. Cel Celem racy była ocena wływu kąieli wirowych z ozonem i bez ozonu, skojarzonych z kinezyteraią na wydolność czynnościową i dolegliwości bólowe stawów kolanowych u osób z chorobą zwyrodnieniową. Materiał i metody Badania zostały rzerowadzone w oulacji 30 osób w wieku 40 do 80 lat (średnia wieku 62,3 ± 11,0 lat) z rzewlekłym bólem stawów kolanowych w rzebiegu gonartrozy. Badanych odzielono na 3 gruy. Grua A liczyła 10 osób, grua B 9, a grua C 11 osób. W gruie A (średnia wieku 67,9 ± 9,7 lat) stosowano kąiele wirowe z ozonem, w gruie B (średnia wieku 61,4 ± 6,6 lat) kąiele wirowe bez ozonu, w gruie C (średnia wieku 58,3 ± 12,6 lat) nie stosowano kąieli wirowych. Wszyscy acjenci realizowali rzez 10 dni jednakowy rogram kinezyteraii. Do badanych gru rzydzielano acjentów w sosób losowy, z chorobą zwyrodnieniową stawów kolanowych (II III stonia wg Seyfrieda). W celu oceny wydolności czynnościowej stawów kolanowych i zaburzeń lokomocji wykorzystano skalę Lequesne a, w której oceniano nastęujące objawy: I. Ból lub dyskomfort Wystęowanie bólu lub dyskomfortu odczas nocnego wyoczynku Czas trwania sztywności orannej lub bólu o wstaniu z łóżka Czy ozostawanie w ozycji stojącej rzez 30 min zwiększa ból Wystęowanie bólu rzy chodzeniu Wystęowanie bólu lub dyskomfortu o wstaniu z krzesła bez omocy rąk II. Dystans możliwy do rzejścia Maksymalny możliwy do rzejścia dystans Wymagane omoce do chodzenia III. Codzienna aktywność Możliwość wchodzenia o schodach o standardowej wysokości effect on microcirculation and tissue oxygenation by dilating caillaries and blood rheology changes 4. There are indicated the immunomodulatory and anti-inflammatory roerties of ozone with the simultaneous absence of side effects of the alied treatment 5. Kinesitheray as a basis for rehabilitation is used in all atients with degenerative disease. Objectives The aim of the study was to examine the influence of hydrotheray with or without ozone associated with kinesitheray on the functional caacity and ain in knee joints in atients with gonarthrosis. Material and methods 30 atients aged 40 to 80 years (mean age 62,3 ± 11,0 years) with chronic ain in knee joints in gonarthrosis were included in the study. The atients were assigned to three grous: Grou A consisted of 10 ersons, grou B 9, and grou C 11 ersons. In grou A (age mean 67,9 ± 9,7 years) hydrotheray with ozone was alied, in grou B (age mean 61,4 ± 6,6 years) hydrotheray without ozone, in grou C (age mean 58,3 ± 12,6 years) hydrotheray was not alied. All the atients realized the same kinesitheray rogram for 10 days. For the examined grous atients with gonarthrosis were randomly allocated (II III degree acc. to Seyfried). The knee joint hysical condition and locomotion disorders were evaluated by using Lequesne scale, in which the following symtoms were evaluated: I. Pain or discomfort The occurrence of ain or discomfort during the night rest The duration of morning stiffness or ain getting out of bed If staying in an uright osition for 30 minutes increases ain The occurrence of ain when walking The occurrence of ain or discomfort getting u from a chair without using hands II. The distance ossible to cover The maximum distance ossible to cover Required walking aids III. Daily activity The ossibility of going u the stairs of the standard height The ossibility of going down the stairs of the standard height The ossibility of squatting or bending the knee joint The ossibility of walking on uneven ground 42

4 Możliwość schodzenia ze schodów o standardowej wysokości Możliwość kucania lub zginania stawu kolanowego Możliwość chodzenia o nierównym terenie Ocenę skuteczności rzeciwbólowej zastosowanego leczenia rzerowadzono na odstawie subiektywnej oceny bólu według zmodyfikowanego kwestionariusza Laitinena, uwzględniając cztery wskaźniki: 1. Intensywność bólu 2. Częstotliwość wystęowania bólu 3. Stosowanie leków rzeciwbólowych 4. Ograniczenie aktywności ruchowej Każdy ze wskaźników oceniany był rzed i o, liczbą unktów od 0 do 4. Ocenę skuteczności rzeciwbólowej, zastosowanego leczenia rzerowadzono również na odstawie subiektywnej oceny bólu rzy zastosowaniu Wizualnej Analogowej Skali (Visual Analogue Scale VAS). Używano 10 cm miary, na jednym końcu z oznaczeniem brak bólu (0 cm), a na drugim końcu (10 cm) z oznaczeniem ból nie do wytrzymania. Pacjenci wskazywali jeden unkt na 10 cm skali, co odowiadało oziomowi odczuwanego bólu. Kąiele wirowe z ozonem wykonywane były rzy użyciu rehabilitacyjnego urządzenia do kąieli wirowych klasy IIa reguły 9 wg MDD 93/42 EEC (klasa bezieczeństwa IIB wg EN 60601/1:1999, IP 44). Urządzenie osiada certyfikat medyczny CE 0494 nr N5 i jest chronione atentem Pat. nr Aarat zaewnia uzyskanie stężenia 64 μg/ m3 (0,032 m) ozonu w kąieli ozonowej, co jest zgodne z wytycznymi EG Unii Euroejskiej (92/72/ EWG), które określają graniczne wartości maksymalnej koncentracji ozonu i które wynoszą μg/m3 (0,05 0,1 m) owietrza. Pierwszy zabieg trwał 10 minut, a ozostałe (dziewięć zabiegów) o 20 min. Stosowano rogram kąieli wirowych o zmiennym, narzemiennie narastającym i malejącym natężeniu. Temeratura wody wynosiła 37 C. Kąiele wirowe były rowadzone w wannie, gdzie zainstalowano matę firmy Balsan Futura, acjent do asa był zanurzony w wodzie. Kąiele wirowe bez ozonu wykonywane były w ten sam sosób, z zastosowaniem takiego samego rogramu zabiegowego i rzy użyciu tego samego aaratu do kąieli wirowych Balsan Futura, o wyłączeniu funkcji rodukcji ozonu. Po każdym zabiegu hydroteraii stosowano ćwiczenia. Kinezyteraia stawów kolanowych obejmowała ćwiczenia czynne w odciążeniu, czynne wolne, czynne z oorem do 1,5 kg, izometryczne mięśni The evaluation of analgesic efficacy of the alied treatment was based on a subjective assessment of ain according to the modified Laitinen questionnaire, taking into account four indicators: 1. The intensity of ain 2. The incidence of ain 3. The use of analgesics 4. Limitation of hysical activity Each of the indicators was assessed and treatment by the number of oints from 0 to 4. The evaluation of analgesic efficacy of the alied treatment was also conducted on the basis of subjective assessment of ain with the use of Visual Analogue Scale VAS. The 10 cm measure was used, at one end with the marking no ain (0 cm), and at the other end (10 cm) with the marking unbearable ain. The atients indicated a oint on the scale of 10 cm, which corresonded to the level of ain felt. Hydrotheray with ozone was erformed with the use of a rehabilitation device for hydrotheray of class IIa regulation 9 acc. to MDD 93/42 EEC ( safety class IIB acc. to EN 60601/1:1999, IP 44). The device has a medical certificate CE 0494 no N5 and is rotected by the atent Pat. no The device ensures the concentration of ozone 64 μg/m3 (0,032 m) in the ozone bath, which is consistent with the guidelines of the Euroean Union EG (92/72/EWG) which secify the limits of the maximum concentration of ozone and which amount to μg/m3 (0,05 0,1 m) of air. The first treatment lasted 10 minutes and nine other treatments 20 minutes each. There was alied the rogram of hydrotheray with variable, alternately increasing and decreasing concentration. The temerature of water was 37 C. The hydrotheray was carried out in the bath, where the mat of Balsan Futura comany was installed, the atient was submerged to the waist in water. The hydrotheray without ozone was erformed in the same way, using the same treatment rogram and the same device for hydrotheray Balsan Futura, turning off the function of ozone roduction. Exercises were alied each hydrotheray treatment. Kinesitheray of knee joints included active exercises with lightening, active free, active with resistance to 1,5 kg, isometric of quadrices and gluteal muscles, and exercises on a stationary rotor THERE VITAL. The ace of exercises and dosed resistance were adjusted to individual caabilities of the atient. Each exercise lasted 20 minutes. Hydrotheray and kinesitheray were alied simultaneously on both knee joints. The statistical analysis of obtained treatment results was carried out using Wilcoxon signed rank 43

5 Tabela 1. Analiza bólu lub dyskomfortu w oarciu o skalę Lequesne a w gruie A, B i C rzed i o rzed Grua A o rzed Grua B o rzed Grua C o Ból lub dyskomfort odczas nocnego wyoczynku 0,40± 0,75 0,10± 0,31 1,22± 1,00 0,06± 0,24 3 0,73± 0,77 0,36± 0,03 Czas trwania sztywności orannej lub bólu o wstaniu z łóżka 0,15± 0,37 0,018 0,11± 0,32 0,018 0,64± 0,66 0,36± 0,58 0,04 Pozostawanie w ozycji stojącej rzez 30 min zwiększa ból 0,75± 0,44 0,70± 0,47 0,67± Ból rzy chodzeniu 1,05± 0,83 0,76 0,018 1,06± 0,64 0,33± 8 0,81 Ból lub dyskomfort o wstaniu z krzesła bez omocy rąk 0,72± 0,46 0,44± 0,04 0,36± Razem 3,25± 2,02 2,00± 1,45 3 4,39± 1,61 1,61± 1, ,41± 2,17 2,41± 1,74 2 Table 1. Pain or discomfort assessment according to Lequesne scale in the study grous A, B and C and theray theray Grou A theray theray Grou B theray theray Grou C theray Pain or discomfort during night rest 0,40± 0,75 0,10± 0,31 1,22± 1,00 0,06± 0,24 3 0,73± 0,77 0,36± 0,03 The duration of morning stiffness or ain getting out of bed 0,15± 0,37 0,018 0,11± 0,32 0,018 0,64± 0,66 0,36± 0,58 0,04 Staying in an uright osition for 30 minutes increases ain 0,75± 0,44 0,70± 0,47 0,67± Pain when walking 1,05± 0,83 0,76 0,018 1,06± 0,64 0,33± 8 0,81 ain or discomfort getting u from a chair without using hands 0,72± 0,46 0,44± 0,04 0,36± Total 3,25± 2,02 2,00± 1,45 3 4,39± 1,61 1,61± 1, ,41± 2,17 2,41± 1,74 2 czworogłowych i ośladkowych oraz ćwiczenia na rotorze stacjonarnym THERA VITAL. Temo ćwiczeń i dozowany oór były dostosowane do indywidualnych możliwości acjenta. Każde ćwiczenie trwało 20 minut. Kąiele wirowe oraz kinezyteraię stosowano jednocześnie na obydwa stawy kolanowe. Analizę statystyczną uzyskanych wyników leczenia rzerowadzono za omocą testu rangowanych znaków Wilcoxona. Przyjęto oziom istotności α = 0,05. Obliczenia rzerowadzono rzy omocy rogramu Statistica 8.0. test. The assumed level of significance was α = 0,05. The calculations were made with the use of the rogram Statistica 8.0. Results The analysis of ain or discomfort based on Lequesne scale showed statistically significant imrovement in all grous (table 1). The highest number of examined arameters underwent a statistically significant imrovement in grou B, 44

6 Tabela 2. Analiza dystansu możliwego do rzejścia w oarciu o skalę Lequesne a w gruie A, B i C rzed i o rzed Grua A o rzed Grua B o rzed Grua C o Maksymalny możliwy do rzejścia dystans 1,04 0,76 2,00± 1,88 0,94 5 1,22 0,95± 1,17 Wymagane omoce do chodzenia ± ± ± ± ± ± Razem 1,04 0,76 2,00± 1,88 0,94 5 1,22 0,95± 1,17 Table 2. Walking distance analysis according to Lequesne scale in the study grous A, B and C and theray theray Grou A theray theray Grou B theray theray Grou C theray Maximum distance ossible to cover 1,04 0,76 2,00± 1,88 0,94 5 1,22 0,95± 1,17 Required walking aids ± ± ± ± ± ± Total 1,04 0,76 2,00± 1,88 0,94 5 1,22 0,95± 1,17 Wyniki Analiza bólu lub dyskomfortu w oarciu o skalę Lequesne a wykazała istotną statystycznie orawę we wszystkich badanych gruach (tabela 1). Najwięcej badanych arametrów uległo istotnej statystycznie orawie w gruie B, tj. o zastosowaniu w rogramie rehabilitacji kąieli wirowych bez ozonu. W gruie tej zaobserwowano między innymi zmniejszenie bólu lub dyskomfortu odczas nocnego wyoczynku, rzy chodzeniu czy o wstaniu z i.e. the use of hydrotheray without ozone in the rehabilitation rogram. In this grou there was observed, inter alia, the reduction of ain or discomfort during the night rest, when walking or getting u from a chair without using hands, and shortening of the duration of morning stiffness or ain getting out of bed. The analysis of the distance ossible to cover showed statistically significant rolongation of this distance only in grou B (table 2 ). The analysis of the daily activity showed statistically significant imrovement in all Ryc. 1. Analiza subiektywnej oceny bólu wg skali VAS w gruie A, B i C rzed i o Fig. 1. Pain intensity assessment according to VAS scale in the study grous A, B and C and theray 45

7 Tabela 3. Analiza codziennej aktywności w oarciu o skalę Lequesne a w gruie A, B i C rzed i o rzed Grua A o rzed Grua B o rzed Grua C o Możliwość wchodzenia o schodach o standardowej wysokości 0,48± 0,55 0,30± 0,47 0,04 0,81± 0,25 0,22± 0, ,57± 0,52 0,39± 0,46 0,01 Możliwość schodzenia ze schodów o standardowej wysokości 0,59 0,33± 0,44 0,01 1,00± 0,45 1 0,75± 0,61 0,55 Możliwość kucania i zginania stawu kolanowego 1,00± 0,84 0,93± 0,69 1,14± 0,68 0,60 0,02 0,95± 0,62 0,65 Możliwość chodzenia o nierównym terenie 0,83± 0,57 0,46 5 0,92± 0,55 0,24 5 0,59 0,66± 0,52 0,05 Razem 2,90± 2,17 2,15± 1,62 3 3,86± 1,39 2,06± 1, ,09± 2,03 2,64± 1,82 0,02 Table 3. Daily activity analysis according to Lequesne scale in the study grous A, B and C and theray theray Grou A theray theray Grou B theray theray Grou C theray Possibility of going u the stairs of the standard height 0,48± 0,55 0,30± 0,47 0,04 0,81± 0,25 0,22± 0, ,57± 0,52 0,39± 0,46 0,01 ossibility of going down the stairs of the standard height 0,59 0,33± 0,44 0,01 1,00± 0,45 1 0,75± 0,61 0,55 ossibility of squatting and bending the knee joint 1,00± 0,84 0,93± 0,69 1,14± 0,68 0,60 0,02 0,95± 0,62 0,65 ossibility of walking on uneven ground 0,83± 0,57 0,46 5 0,92± 0,55 0,24 5 0,59 0,66± 0,52 0,05 Total 2,90± 2,17 2,15± 1,62 3 3,86± 1,39 2,06± 1, ,09± 2,03 2,64± 1,82 0,02 krzesła bez omocy rąk oraz skrócenie czasu trwania sztywności orannej lub bólu o wstaniu z łóżka. Analiza dystansu możliwego do rzejścia wykazała istotne statystycznie wydłużenie tego dystansu tylko w gruie B (tabela 2). Analiza codziennej aktywności wykazała istotną statystycznie orawę we wszystkich badanych gruach (tabela 3). Istotnie statystycznej orawie uległy wszystkie arametry tej części skali u acjentów gruy B. W gruie A odnotowano istotne statystycznie zmniejszenie bólu rzy chodzeniu i skrócenie czasu trwania sztywności orannej lub bólu o wstaniu z łóżka. U acjentów z gruy C zaobserwowano istotne statystycznie zmniejszenie bólu lub dyskomfortu odczas nocnego wyoczynku oraz skrócenie czasu trwania sztywności orannej lub bólu o wstaniu z łóżka. Analiza subiektywnej oceny bólu (VAS) wykazała we wszystkich gruach statystycznie istotną orawę (ryc. 1). examined grous (tab. 3 ). Statistically significantly imroved were all the arameters of this art of the scale in atients of grou B. In grou A there was noted a statistically significant reduction of ain when walking and shortening of the duration of morning stiffness or ain getting out of bed. In atients of grou C there was observed statistically significant reduction of ain or discomfort during the night rest, and shortening of the duration of morning stiffness or ain getting out of bed. The analysis of the subjective assessment of ain (VAS) showed statistically significant imrovement in all grous (fig. 1). There was achieved a statistically significant imrovement of arameters assessed with the use of the modified Laitinen questionnaire in the grou of ersons treated with hydrotheray with ozone (grou A) and without ozone (grou B). In grou A, where the hydrotheray with ozone was used, 46

8 Tabela 4. Ocena skuteczności rzeciwbólowej zastosowanego leczenia na odstawie subiektywnej oceny bólu według zmodyfikowanego kwestionariusza Laitinena rzed Grua A o rzed Grua B o rzed Grua C o Intensywność bólu 1,35± 0,88 0,59 5 1,33± 0,67± 5 1,59± 1,14 0,91± 0,61 8 Częstotliwość wystęowania bólu 1,65± 1,27 1,00± 1,12 3 1,56± 0,98 0,89± 0,90 1,91± 1,44 1,64± 1,40 Stosowanie leków rzeciwbólowych 1,20± 0,83 0,70± 1,03 0,02 0,72± 0,57 0,44± 0,73± 0,77 0,80 Ograniczenie aktywności ruchowej 0,70± 0,57 1,22± 0,01 0,68± 0,65 0,73 Razem 5,00± 2,88 3,00± 2, ,83± 1,38 2,78± 1,31 2 4,64± 3,22 3,86± 2,87 Table 4. The assessment of the alied treatment s analgesic effect evaluated by means of subjective ain intensity scale according to modified Laitinen questionnaire theray Grou A theray theray Grou B theray theray Grou C theray Intensity of ain 1,35± 0,88 0,59 5 1,33± 0,67± 5 1,59± 1,14 0,91± 0,61 8 Incidence of ain 1,65± 1,27 1,00± 1,12 3 1,56± 0,98 0,89± 0,90 1,91± 1,44 1,64± 1,40 Use of analgesics 1,20± 0,83 0,70± 1,03 0,02 0,72± 0,57 0,44± 0,73± 0,77 0,80 Limitation of hysical activity 0,70± 0,57 1,22± 0,01 0,68± 0,65 0,73 Total 5,00± 2,88 3,00± 2, ,83± 1,38 2,78± 1,31 2 4,64± 3,22 3,86± 2,87 Uzyskano statystycznie istotną orawę arametrów ocenianych rzy użyciu zmodyfikowanego kwestionariusza Laitinena w gruie osób oddanych kąielom wirowym z ozonem (grua A) oraz bez ozonu (grua B). W gruie A, w której zastosowano kąiele wirowe z ozonem uzyskano statystycznie istotną różnicę zarówno w zmniejszeniu intensywności bólu, jak i częstotliwości jego wystęowania oraz znamienne zmniejszenie stosowania leków rzeciwbólowych. W gruie B, gdzie stosowano kąiele wirowe bez ozonu, odnotowano statystycznie istotne zmniejszenie intensywności bólu oraz ograniczenia aktywności ruchowej. W gruie C, gdzie stosowano tylko kinezyteraię zaobserwowano jedynie istotne statystycznie zmniejszenie intensywności bólu (tabela 4). Nie zaobserwowano żadnych reakcji nieożądanych zastosowanego leczenia. there was obtained a statistically significant difference both in the reduction of ain intensity and its incidence and the significant reduction of the use of analgesics. In grou B, where the hydrotheray without ozone was used, there was noted a statistically significant reduction of ain intensity and the reduction of limitation of hysical activity. In grou C, where only kinesitheray was used, there was observed only a statistically significant reduction of ain intensity (table 4 ). No adverse reactions of the alied treatment were observed. Discussion The rehabilitation rogram in atients with osteoarthritis is based rimarily on the use of aroriate methods of kinesitheray, hysiotheray and atient s education on the need for lifestyle change. It is a rogressive disease and the symtoms worsen 47

9 Dyskusja Program rehabilitacji u osób z chorobą zwyrodnieniową stawów oiera się w głównej mierze na stosowaniu odowiednich metod kinezyteraii, fizykoteraii oraz edukacji acjenta co do konieczności zmiany stylu życia. Jest to choroba ostęująca, a objawy z czasem nasilają się, dlatego oszukuje się nowych form leczenia jako uzuełnienie rogramu rehabilitacji. Jednym z zabiegów fizjoteraeutycznych mających wływ na zmniejszenie bólu i orawę wydolności czynnościowej kończyn jest ozonoteraia zewnątrzustrojowa. Większość dotychczasowych badań dotyczyła wływu ozonu zastosowanego wewnątrzustrojowo jako mieszaniny tlenowo-ozonowej w iniekcjach czy w autohemotransfuzji. Zaobserwowano w nich ozytywny wływ ozonu na zmniejszenie odczynu zaalnego. Wiązano to nie tylko z jego bezośrednim hamującym działaniem na atogeny, ale również z modulacją odowiedzi immunologicznej [6]. Zastosowanie ozonoteraii, zwłaszcza wewnątrzustrojowej, budzi obawy rzed toksycznym wływem tej formy tlenu. Nie otwierdzają tego jednak badania Travagli i ws. [7]. Eksozycja róbki ludzkiej krwi na teraeutyczne jak i toksyczne dawki ozonu nie sowodowała destrukcji erytrocytów ani transformacji oksyhemoglobiny do methemoglobiny. Z uwagi na to, że coraz więcej badań dowodzi znaczącej roli mediatorów zaalenia w chorobie zwyrodnieniowej stawów, oszukiwanie czynników mających wływ rzeciwzaalny znajduje swoje uzasadnienie [8]. W badaniach Changa i ws. [9] działaniu ozonu oddano fibroblasty błony maziowej acjentów z reumatoidalnym zaaleniem stawów. Zaobserwowano zmniejszenie rodukcji czynników rozaalnych, takich jak TNF-alfa, interleukina 1beta i interleukina 6. Podanie tych komórek dostawowo myszom o zmniejszonej odorności nie wywołało reakcji zaalnych. Nie zaobserwowano rzy tym efektów toksycznego działania ozonu oraz innych skutków ubocznych. Ozonoteraia wykazuje działanie immunomodulujące, aktywując metabolizm komórkowy i działając rzeciwzaalnie orzez hamowanie czynników rozaalnych. Według niektórych autorów orawa o ozonoteraii w chorobach o etiologii zaalnej jest sowodowana tzw. cholinergiczną reakcją rzeciwzaalną, którą może indukować ozon [10]. Dotychczas ozonoteraię stosowano w rzewlekłych zesołów bólowych narządu ruchu różnego ochodzenia. Mieszaninę tlenu i ozonu with time, therefore there are searched new forms of treatment as a sulement of rehabilitation rogram. One of hysiotheraeutical treatments having an imact on the reduction of ain and imrovement of functional caacity of limbs is the extra-organism ozone theray. The majority of revious studies dealt with the effects of intra-organism use of ozone as a mixture of oxygen and ozone in injections or autohaemotransfusion. There was observed in them the ositive imact of ozone on reducing inflammation. It was associated not only with its direct inhibitory effect on athogens, but also with the modulation of immune resonse [6]. The use of ozone theray, esecially intra-organism, raises concerns about the toxicity of this form of oxygen. However, it is not confirmed by the study of Travagli et al [7]. The exosure of human blood samle for theraeutic and toxic doses of ozone did not cause destruction of erythrocytes or the transformation of oxyhemoglobin to methemoglobin. Due to the fact that more and more studies indicate the imortant role of inflammatory mediators in osteoarthritis, the search for factors with anti-inflammatory influence is justified [8]. In the studies of Chang et al [9] synovial fibroblasts of atients with rheumatoid arthritis were exosed to ozone. A reduction was observed in the roduction of roinflammatory factors such as TNF-alha, interleukin 1beta and interleukin 6. Intraarticular administration of these cells into mice with reduced immunity did not induce inflammatory reactions. At the same time no toxic effects of ozone and other side effects were observed. Ozone theray shows immunomodulatory effects, activating cell metabolism and acting anti-inflammatorily through inhibition of roinflammatory factors. According to some authors the imrovement the ozone theray in the diseases of inflammatory etiology is caused by the so-called cholinergic antiinflammatory resonse which may be induced by ozone [10]. So far ozone theray has been used in the treatment of chronic ain syndromes of the locomotor system of different origins. A mixture of oxygen and ozone was administered by injection into the intervertebral disc and eriganglionary. Andreula et al [11] describe a very high efficiency of this method in the treatment of ain syndroms in lumbar-sacral sine. Pain relief was rated as very good and good and it was maintained for 6 months treatment in more than 70% of atients. Similar observations were made by Al-Jaziri et al [12] the alication of intraarticular ozone- 48

10 odawano w iniekcji do krążka międzykręgowego i okołozwojowo. Andreula i ws. [11] oisują bardzo wysoką skuteczność tej metody w zesołów bólowych kręgosłua lędźwiowo-krzyżowego. Zmniejszenie dolegliwości bólowych oceniane jako bardzo dobre i dobre utrzymywało się, o 6 miesiącach od zabiegu, u onad 70% acjentów. Podobne obserwacje oczynili Al-Jaziri i ws. [12] o zastosowaniu dostawowych iniekcji ozonowo- -tlenowych u chorych z chorobą zwyrodnieniową stawów obwodowych i kręgosłua. Istotne statystycznie zmniejszenie dolegliwości bólowych zaobserwowano już o 4. zabiegu. Na odkreślenie zasługuje fakt, że efekt teraeutyczny utrzymywał się również o 10 miesiącach od zakończenia leczenia składającego się z 12 iniekcji. Autorzy badania tłumaczą długotrwałe działanie rzeciwbólowe ozonu możliwością jego wływu na metabolizm komórkowy. Porawę wydolności czynnościowej stawów kolanowych w chorobie zwyrodnieniowej o zastosowaniu ozonoteraii zewnątrzustrojowej można również tłumaczyć wielokierunkowym działaniem ozonu. Porawa zaoatrzenia komórek w tlen i substancje odżywcze wływa ozytywnie na tkanki, których metabolizm w chorobie zwyrodnieniowej jest uośledzony. Ozon owoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych i usrawnienie mikrokrążenia [13]. Przyczynia się do leszego rzenikania tlenu do krwiobiegu i orawienia rocesów oddychania komórkowego. Znaczenie tego zjawiska w chorobie zwyrodnieniowej można tłumaczyć orawą ukrwienia mięśni, których funkcjonowanie w warunkach zmiany biomechaniki stawu jest zaburzone. Zmniejszenie intensywności dolegliwości bólowych u acjentów o zabiegach kąieli wirowych z ozonem jest najrawdoodobniej związane w tym rzyadku zarówno ze zmniejszeniem reakcji zaalnych jak i orawą metabolizmu tkanek okołostawowych. Uzyskana orawa w badaniach własnych również w gruie osób, gdzie stosowano same kąiele wodne, otwierdza znaczenie orawy ukrwienia tkanek w modyfikacji odowiedzi bólowej u acjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów kolanowych. Wielu autorów odkreśla korzystne działanie hydroteraii w rzyadkach choroby zwyrodnieniowej i jej wływ na zmniejszenie dolegliwości bólowych, orawę wydolności czynnościowej kończyn oraz ukrwienie i rozluźnienie mięśni [14, 15]. W badaniach Hinman i ws. [16] o zastosowaniu hydroteraii u acjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów kolanowych lub biodrowych uzyskano zmniejszenie dolegliwości bólowych i sztywności stawowej, orawę wydolności czynnościowej, siły oxygen injections in atients with osteoarthritis of eriheral joints and sine. A statistically significant ain reduction was observed already the 4 th treatment. It is worth emhasizing that the theraeutic effect was maintained also 10 months comletion of theray consisting of 12 injections. The authors of the study exlain the rolonged analgesic effect of ozone by a ossibility of its imact on cellular metabolism. The imrovement of the functional caacity of knee joints in osteoarthritis alication of extra-organism ozone theray can be also exlained by multidirectional effects of ozone. The imrovement of the suly of cells with oxygen and nutrients has a ositive effect on tissues whose metabolism in osteoarthritis is imaired. Ozone causes dilation of blood vessels and imrovement of microcirculation [13]. It contributes to a better enetration of oxygen into the bloodstream and to imrovement of the rocesses of cellular resiration. The significance of this henomenon in osteoarthritis may be exlained by imrovement of blood suly in muscles whose functioning in the conditions of change in biomechanics of the joint is disruted. The reduction of the intensity of ain in atients hydrotheray with ozone is most likely related in this case to both the reduction of inflammatory resonses and imrovement of eriarticular tissue metabolism. The obtained imrovement in the authors studies also in the grou where only hydrotheray was used confirms the imortance of the imrovement of blood suly in the tissue in modification of ain resonse in atients with gonarthrosis. Many authors emhasize the beneficial effects of hydrotheray in cases of osteoarthritis and its imact on the reduction of ain, imrovement of functional caacity of limbs, blood suly and relaxation of muscles [14, 15]. In the studies of Hinman et al [16] the alication of hydrotheray in atients with osteoarthritis of knee or hi joints there was obtained a reduction of ain and of stiffness of joints, imrovement in functional caacity, muscular strength and quality of life. The ositive effects of theray were maintained 6 weeks comletion of treatment The review literature highlights the fact of the ositive effects of hydrotheray in combating the symtoms of osteoarthritis. In articular there was observed the reduction of ain, imrovement of functions and quality of life [17, 18]. The authors of these reorts also emhasize the need to continue carrying out methodologically correct studies on large grous of atients. 49

11 mięśniowej i jakości życia. Pozytywne efekty teraii utrzymywały się o 6 tygodniach od zakończenia leczenia. W ublikacjach rzeglądowych odkreśla się fakt ozytywnego wływu hydroteraii w zwalczaniu objawów choroby zwyrodnieniowej. Zaobserwowano zwłaszcza zmniejszenie dolegliwości bólowych, orawę funkcji i jakości życia [17, 18]. Autorzy tych doniesień odkreślają jednocześnie konieczność dalszego rowadzenia orawnych metodologicznie badań na dużych gruach acjentów. Zmniejszenie dolegliwości bólowych stawów kolanowych u acjentów, którzy stosowali same ćwiczenia, otwierdza znaczenie kinezyteraii w choroby zwyrodnieniowej stawów. Kinezyteraia stanowi odstawę leczenia usrawniającego i owinna być stosowana u wszystkich acjentów z dysfunkcją narządu ruchu. Pozytywny wływ kinezyteraii na zmniejszenie bólu i orawę srawności chorych z chorobą zwyrodnieniową otwierdzają liczne doniesienia. Dwutygodniowy rogram kinezyteraii u acjentek z chorobą zwyrodnieniową stawów kolanowych, w badaniach Straburzyńskiej-Luy i ws. [19] oceniany na odstawie zmniejszenia dolegliwości bólowych, redukcji uczucia sztywności stawów oraz zmniejszenia trudności w wykonywaniu niektórych czynności dnia codziennego wg kwestionariusza WOMAC (Western Ontario and McMaster Universities Osteoarthritis Index) rzyniósł statystycznie istotny efekt teraeutyczny. W badaniach Doi i ws. [20] wykazano orównywalną skuteczność kinezyteraii i niesteroidowych leków rzeciwzaalnych w zwalczaniu bólu i niesrawności u chorych z chorobą zwyrodnieniową stawów kolanowych. Mając na względzie liczne działania uboczne farmakoteraii wybór rogramu z zastosowaniem uzuełniających metod teraii fizykalnej o działaniu rzeciwbólowym i rzeciwzaalnym oraz kinezyteraii jako skutecznego sosobu ostęowania jest uzasadniony. Wysoką skuteczność ćwiczeń leczniczych wykonywanych w domu rzez acjentów z dolegliwościami bólowymi stawów kolanowych otwierdził również Thomas i ws. [21]. Zaobserwowano zmniejszenie dolegliwości bólowych i orawę wydolności czynnościowej stawów kolanowych w gruie acjentów wykonujących ćwiczenia. Nie odnotowano takich efektów w gruie orównawczej, tj. u acjentów, z którymi raz w miesiącu utrzymywano kontakt telefoniczny w celu monitorowania objawów i udzielania rostych wskazówek co do ostęowania. Brak orawy u acjentów w tej gruie sugeruje znikomą wartość samego oddziaływania The reduction of ain in knee joints in atients who used exercises alone confirms the imortance of kinesitheray in the treatment of osteoarthritis. Kinesitheray is the base for rehabilitation and should be used in all atients with dysfunction of motor organ. The ositive imact of kinesitheray on reduction of ain and imrovement of fitness in atients with degenerative disease is confirmed by numerous reorts. A two-week kinesitheray rogram in atients with osteoarthritis of knee joints, in the studies of Straburzyńska-Lua et al [19] assessed on the basis of the reduction of ain, reduction of feeling of stiffness and reduction of the difficulties in erforming certain daily activities according to the WOMAC questionnaire (Western Ontario and McMaster Universities Osteoarthritis Index), brought a statistically significant theraeutic effect. The studies of Doi et al [20] demonstrated comarable efficacy of kinesitheray and nonsteroidal anti-inflammatory drugs in combating ain and disability in atients with osteoarthritis of knee joints. In view of the numerous side effects of harmacotheray it is justified to select a rogram with comlementary methods of hysical theray with analgesic and anti-inflammatory effects and kinesitheray as effective measures. The high efficiency of theraeutic exercises erformed at home by atients with ain in knee joints was also confirmed by Thomas et al [21]. There was observed a reduction of ain and imrovement of functional caacity of knee joints in the grou of atients doing exercises. No such effects were noted in the comarative grou, i.e. in atients with whom the monthly telehone contact was maintained to monitor symtoms and rovide simle guidance what to do. No imrovement in atients in this grou suggests a negligible value of the sychological imact alone and gives evidence of the imortant and real imact of kinesitheray. The value of kinesitheray was also observed by Silva et al [22]. There was noted imrovement of functional caacity according to the WOMAC questionnaire (Western Ontario and McMaster Universities Osteoarthritis Index) and Lequesne scale, and also a reduction of ain in the VAS scale in atients with osteoarthritis of knee joints who alied theraeutic exercises in water or in a hall for 18 weeks. In addition, in atients exercising in water a statistically significant reduction of ain when walking was observed in the 50FWT test (50-foot walking test). This confirms the effectiveness of aroriately chosen kinesitheray and the ositive imact of hydrotheray used in treatment of osteoarthritis. 50

12 sychologicznego i daje dowód na ważny i rzeczywisty wływ kinezyteraii. Wartość kinezyteraii zaobserwował również Silva i ws. [22]. Odnotowano orawę wydolności czynnościowej wg kwestionariusza WOMAC (Western Ontario and McMaster Universities Osteoarthritis Index) oraz skali Lequesne, a także zmniejszenie dolegliwości bólowych w skali VAS u acjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów kolanowych stosujących ćwiczenia lecznicze w wodzie lub na sali rzez 18 tygodni. Dodatkowo u acjentów ćwiczących w wodzie zaobserwowano istotne statystycznie zmniejszenie dolegliwości bólowych odczas chodzenia w teście 50FWT (50-foot walking test). Potwierdza to skuteczność odowiednio dobranej kinezyteraii oraz ozytywny wływ hydroteraii zastosowanej w choroby zwyrodnieniowej stawów. Ze względu na możliwość wykorzystania kąieli wirowych z ozonem w rehabilitacji i wstęne ozytywne wyniki jej stosowania konieczna jest kontynuacja badań ich wływu na tkanki w stosowaniu zewnątrzustrojowym. Należy zaznaczyć, iż często o zastosowaniu jednej serii zabiegów teraii fizykalnej obserwuje się tendencję do korzystnych zmian, a uruchomienie wszystkich mechanizmów odowiedzi komórkowej i ogólnoustrojowej najczęściej ma miejsce o zastosowaniu owtarzanych serii zabiegów (2 3x). Due to the ossibility of use of hydrotheray with ozone in the rehabilitation and reliminary ositive results of its alication it is necessary to continue research on its imact on tissues in the extra-organism alication. It should be noted that often alying one series of treatments of hysical theray there is observed a tendency for ositive changes, and the activation of all mechanisms of cellular and whole organism resonses most frequently occurs alying reeated series of treatments (2-3x). Conclusions The ositive imact of both hydrotheray with ozone and without ozone and kinesitheray confirms the validity of these methods in the rehabilitation rogram of eole with gonarthrosis. Hydrotheray is an imortant comlement to hysiotheray rogram, increasing its effectiveness in atients with chronic ain syndrome in knee joints in the course of gonarthrosis. Due to the observed differences in the imact on articular indicators of ain and arameters of functional caacity of lower limbs, there is a need for further comarative research on the imact of hydrotheray with ozone and without ozone in atients with gonarthrosis. Wnioski Pozytywny wływ zarówno kąieli wirowych z ozonem jak i bez ozonu oraz kinezyteraii otwierdza zasadność wykorzystania tych metod w rogramie rehabilitacji osób z chorobą zwyrodnieniową stawów kolanowych. Kąiele wirowe stanowią istotne uzuełnienie rogramu fizjoteraii, zwiększając jego efektywność u osób z rzewlekłym zesołem bólowym stawów kolanowych w rzebiegu choroby zwyrodnieniowej. Ze względu na odnotowane różnice wływu na oszczególne wskaźniki bólu oraz arametry wydolności czynnościowej kończyn dolnych, istnieje otrzeba kontynuacji badań orównawczych wływu kąieli wirowych z ozonem i bez ozonu u osób z chorobą zwyrodnieniową stawów kolanowych. Piśmiennictwo / References 1. Michael J.W., Schlüter-Brust K.U., Eysel P.: The eidemiology, etiology, diagnosis, and treatment of osteoarthritis of the knee. Dtsch Arztebl Int Mar;107(9),

13 2. Bocci V.: The case for oxygen-ozonetheray. Br J Biomed Sci. 2007;64(1), Antoszewski Z., Kulej J., Wygledowski M., Kozakiewicz J., Antoszewski L., Moszkowicz T., Chmurzewska H.: Some asects of ozone theray. Przegl Lek. 1997;54(7 8), Maslennikov O.V., Sharov I.G., Potekhina I.P., Dushkina N.G., Kryzhanovskaia N.A., Maslennikova N.O., Bolgov V.F., Pavlovskaia E.E., Zheglova L.V., Chalkina S.N: Effect of ozone theray on hemostatic changes in atients with vascular atherosclerosis. Klin Med (Mosk). 1997;75(10), Madej P., Antoszewski Z., Madej J.A.: Ozonotheray. Mater Med Pol Ar-Jun;27(2), Ohtsuka H., Ogata A., Terasaki N., Koiwa M., Kawamura S.: Changes in leukocyte oulation ozonated autohemoadministration in cows with inflammatory diseases. J Vet Med Sci. 2006;68(2), Travagli V, Zanardi I, Bocci V. A realistic evaluation of the action of ozone on whole human blood. Int J Biol Macromol. 2006;15;39(4 5), Benito M.J., Veale D.J., FitzGerald O., van den Berg W.B., Bresnihan B.: Synovial tissue inflammation in early and late osteoarthritis. Ann Rheum Dis. 2005;64(9), Chang J.D., Lu H.S., Chang Y.F., Wang D.: Ameliorative effect of ozone on cytokine roduction in mice injected with human rheumatoid arthritis synovial fibroblast cells. Rheumatol Int. 2005; 26(2), Tracey K.J.: The inflammatory reflex. Nature. 2002:19-26;420(6917), Andreula C.F., Simonetti L., De Santis F., Agati R., Ricci R., Leonardi M.: Minimally invasive oxygen-ozone theray for lumbar disk herniation. AJNR Am J Neuroradiol. 2003;24(5), Al-Jaziri A.A., Mahmoodi S.M.: Painkilling effect of ozoneoxygen injection on sine and joint osteoarthritis. Saudi Med J. 2008;29(4), Kujawa J., Szmagaj J., Gworys K., Dudek K., Chrzanowska M., Woźny A., Pieszyński I., Gworys P., Maziarz Z., Gadzwicki M., Tryniszewski W.: The influence of the water baths with or without ozone associated with kinesitheray on lower limbs muscules erfusion in atients with gonarthrosis. Medicina Sortiva, 2008,12(4), Cordes J.C.: Wskazania do hydroteraii zastosowanie w raktyce. Rehabilitacja Medyczna 1999;3(1), Geytenbeek J.: Evidence for effective hydrotheray. Physiotheray 2002;88(9), Hinman R.S., Heywood S.E., Day A.R.: Aquatic hysical theray for hi and knee osteoarthritis: results of a single-blind randomized controlled trial. Phys Ther. 2007;87(1), Forestier R., Françon A.: Crenobalneotheray for limb osteoarthritis: systematic literature review and methodological analysis. Joint Bone Sine. 2008;75(2), Verhagen A.P., de Vet H.C., de Bie R.A., Kessels A.G., Boers M., Knischild P.G.: Balneotheray for rheumatoid arthritis and osteoarthritis. Cochrane Database Syst Rev. 2000;(2),CD Straburzyńska-Lua A., Romanowski W., Romanowska A., Brenda Z.: Wływ dwutygodniowej kinezyteraii na subiektywne odczucia bólu i srawność ruchową u acjentek z chorobą zwyrodnieniową stawów. Fizjoteraia Polska. 2004; 4,1, Doi T., Akai M., Fujino K., Iwaya T., Kurosawa H., Hayashi K., Marui E.: Effect of Home Exercise of Quadrices on Knee Osteoarthritis Comared with Nonsteroidal Antiinflammatory Drugs: A Randomized Controlled Trial. Am J Phys Med Rehabil. 2008;87(4), Thomas K.S., Muir K.R., Doherty M., Jones A.C., O Reilly S.C., Bassey E.J.: Home based exercise rogramme for knee ain and knee osteoarthritis: randomised controlled trial. BMJ. 2002;5,325(7367), Silva L.E., Valim V., Pessanha A.P., Oliveira L.M., Myamoto S., Jones A., Natour J.: Hydrotheray versus conventional land-based exercise for the management of atients with osteoarthritis of the knee: a randomized clinical trial. Phys Ther. 2008;88(1), Adres do koresondencji / Mailing address: Jolanta Kujawa Klinika Rehabilitacji Medycznej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Wojewódzkie Centrum Ortoedii i Rehabilitacji Narządu Ruchu im. dr. Z. Radlińskiego. ul. Drewnowska 75, Łódź tel./fax: +(48) jolanta.kujawa@umed.lodz.l Praca włynęła do Redakcji: 28 grudnia 2010 Zaakcetowano do druku: 20 stycznia