Umiejętność przełączania się między przeciwstawnymi emocjami czyli jak działać efektywnie i dojrzale

Transkrypt

1 Nowiny Psychologiczne 2, 2008 Kamila Wojdyło* Instytut Psychologii Uniwersytet Gdański Umiejętność przełączania się między przeciwstawnymi emocjami czyli jak działać efektywnie i dojrzale W artykule podjęto rozważania nad wyznacznikami dojrzałości i efektywności osobowości w kontekście założeń współczesnej teorii interakcji systemów osobowości (Persönlichkeits-Systeme-Interaktionen Theorie PSI) Juliusa Kuhla (2001). Sprawność podmiotową można opisać na co najmniej dwóch głównych wymiarach: skuteczności w planowaniu i realizacji celów ważnych i trudnych (automotywowania) oraz radzenia sobie z niepowodzeniami, przykrymi doświadczeniami (samouspokajania). Trudności w optymalnym funkcjonowaniu osobowości wyjaśnia się w psychologii najczęściej w kategoriach deficytów strukturalnych (poznawczych, motywacyjnych, emocjonalnych). Zgodni z teorią PSI sprawne funkcjonowanie osobowości zależy od jakości współpracy czterech, biorących udział w regulacji zachowań, systemów neuropsychicznych: (1) myślenia i planowania (2) intuicyjnego sterowania zachowaniem, (3) rozpoznawania obiektów oraz (4) wglądu w doświadczenie. Współpracę tych systemów warunkuje podmiotowa umiejętność regulacji afektu: aktywowania lub wyłączania w zależności od sytuacji emocji pozytywnych vs. negatywnych. Nieprawidłowości w funkcjonowaniu osobowości wyjaśnia się zatem, zgodnie z założeniami teorii, w kategoriach deficytów funkcjonalnych. Rozwój osobowości zależy od zdolności jednostki do regulacji afektu w postaci przełączania się między emocjami o różnym znaku. Wprowadzenie Sprawne funkcjonowanie osobowości można opisać, posługując się co najmniej dwoma głównymi wymiarami: skutecznością w planowaniu i realizacji celów ważnych i trudnych (automotywowanie) oraz radzeniem sobie z niepowodzeniami, przykrymi doświadczeniami (samouspokajanie). W kontekście za- * Adres do korespondencji: Instytut Psychologii, Uniwersytet Gdański, ul. Pomorska 68, Gdańsk, k.wojdylo@univ.gda.pl

2 18 Kamila Wojdyło gadnienia sprawnego funkcjonowania człowieka szczególnie interesujące wydają się dwa pytania. Po pierwsze, dlaczego niektórzy ludzie wytrwale dążą do celów trudnych i osiągają je, inni natomiast kierują się przede wszystkim celami łatwymi? Po drugie, dlaczego pewnych ludzi paraliżują niepowodzenia i bolesne życiowe przykrości, inni natomiast potrafią sobie z nimi skutecznie radzić? W przypadku osobowościowych uwarunkowań zachowań różnice indywidualne w zakresie sprawności podmiotowej najczęściej wyjaśnia się w odniesieniu do określonych składników osobowości: cech (Allport, 1937; Cattell, 1943; Eysenck, 1970; McCrae i John, 1992), poglądów, przekonań, sposobów przetwarzania informacji (Bandura, 1977; Kelly, 1955; Rotter, 1966, 1971, 1990; Witkin, Dyk, Faterson, Goodenough i Karp, 1962) czy motywów (Atkinson, 1974; Deci i Ryan, 1985; Murray, 1938). W konsekwencji nieprawidłowości w funkcjonowaniu osobowości tłumaczy się w kategoriach defi cytów strukturalnych (np. cech wysokiego neurotyzmu, braku dojrzałości czy niskiej motywacji wewnętrznej). Julius Kuhl w swojej teorii interakcji systemów osobowości (Persönlichkeits-Systeme-Interaktionen Theorie PSI) (Kuhl, 2001; Kuhl i Kazén, 2003) proponuje odmienne spojrzenie na problem uwarunkowań sprawnego funkcjonowania osobowości i jej rozwoju. Zachowanie człowieka postrzegane jest jako pochodna jakości komunikacji i interakcji między czterema systemami neuropsychicznymi, w tym dwoma systemami analitycznymi: myślenia i planowania (Absichtsgedächtnis) i rozpoznawania obiektów (Objekterkennungssystem) oraz dwoma systemami intuicyjnymi: wglądu w doświadczenie (Extensionsgedächtnis) i intuicyjnego sterowania zachowaniem (Intuitive Verhaltenssteuerung). Zakłada się, że im lepsza komunikacja między systemami i im skuteczniejsze ich współdziałanie, tym bardziej sprawne (efektywne i dojrzałe) funkcjonowanie osobowości. W konsekwencji tego założenia teoria PSI wyjaśnia nieprawidłowości w funkcjonowaniu osobowości w kategoriach defi cytów funkcjonalnych. Każdy z wymienionych systemów pracuje pod wpływem odmiennego stanu emocjonalnego. Dostęp do określonego systemu zależy zatem od podmiotowych zdolności do przełączania się między przeciwstawnymi emocjami (proces ten zwany jest dialektyką emocjonalną). Im większa zdolność jednostki do przełączania się między przeciwstawnymi emocjami, tym większe zdolności zaradcze człowieka, tym silniejsza i bardziej dojrzała staje się osobowość. W artykule podjęto próbę odpowiedzi na cztery pytania: Jaką rolę spełnia każdy z wymienionych systemów neuropsychicznych i współpraca między nimi w regulacji osobowości? Jak zmiany między przeciwstawnymi emocjami wpływają na rozwój osobowości? Jak podmiot może doskonalić umiejętności samodzielnego regulowania własnych emocji? Jaką rolę w procesie nabywania i doskonalenia zdolności samoregulacji pełnią relacje interpersonalne?

3 Umiejętność przełączania się między przeciwstawnymi emocjami Funkcje czterech systemów osobowości System myślenia i planowania System myślenia i planowania zlokalizowany jest w przedniej części półkuli lewej. Funkcjonuje w sposób analityczny. Odpowiedzialny jest za świadome planowanie, generowanie trudnych, nieprzyjemnych do wykonania zadań/celów i utrzymywanie ich w pamięci w sytuacji poszukiwania rozwiązania problemu lub oczekiwania na dogodną okazję do działania. System ten ulega aktywacji w wyniku konfrontacji z trudnościami w realizacji celu. Ściślej mówiąc, napotykane przeszkody redukują emocje pozytywne wywołując frustrację, zniechęcenie i aktywują system myślenia i planowania. Cel, który człowiek zamierza osiągnąć, utrzymywany jest w systemie do momentu znalezienia rozwiązania lub wystąpienia odpowiedniej okazji do jego realizacji. Aktywacja systemu myślenia i planowania hamuje dostęp do systemu intuicyjnego sterowania zachowaniem (odpowiedzialnego za realizację celów). Ponieważ afekt pozytywny energetyzuje działanie, jego niski poziom towarzyszący myśleniu i planowaniu utrudnia realizację celów. Prowadzi to do paradoksalnego efektu, polegającego na tym, że im więcej osoba myśli o celach, które chce zrealizować, tym trudniej jej podjąć działanie. System rozpoznawania obiektów Funkcją systemu rozpoznawania obiektów, zlokalizowanego w tylnej części półkuli lewej, jest rejestracja pojedynczych wrażeń zmysłowych, ukierunkowywanie uwagi na pojedyncze zdarzenia, obiekty, nowe i nieoczekiwane myśli oraz błędy. Osoby, u których system ten często ulega aktywacji, koncentrują się na sprzecznościach, sygnałach potencjalnego zagrożenia, dostrzegają każdy najdrobniejszy błąd. System ten pomocny jest szczególnie w sytuacji zagrożeń, wymagających koncentracji w pierwszej kolejności na poszczególnych zdarzeniach (pojedynczych obiektach). Ważną rolę odgrywa w rozwoju osobowości: spostrzeganie zdarzeń przykrych czy traumatycznych w oderwaniu od kontekstu umożliwia włączanie ich w szerszy zakres związków między doświadczeniami, które wcześniej zgromadzono w systemie wglądu. System ulega aktywacji pod wpływem emocji negatywnych (np. lęku) i dostarcza wciąż nowych doświadczeń dla systemu wglądu, który w ciągu życia rozpoznaje coraz szerszą sieć związków między doświadczeniami. Wymiana między systemem rozpoznawania a systemem wglądu jest decydująca dla rozwoju osobowości i osiągania dojrzałości.

4 20 Kamila Wojdyło System intuicyjnego sterowania zachowaniem Za realizację wyznaczonych celów odpowiedzialny jest intuicyjny system sterowania zachowaniem, zlokalizowany w tylnej części prawej półkuli. Aktywacja tego systemu i zawartych w nim programów zachowań zachodzi pod wpływem pozytywnych emocji (radości), które dostarczają energii do działania. Jest on w dużej mierze niezależny od świadomego planowania i może funkcjonować samodzielnie. Skutkuje to wówczas spontanicznym (niepoprzedzonym planowaniem) aktywowaniem wzorców zachowań, które sprawdziły się w określonych sytuacjach. Wykonywanie określonej czynności (np. czytanie) nie wymaga zastanawiania się nad każdym ruchem mięśni, w związku z czym sterowanie danym zachowaniem określane jest jako intuicyjne. Spontaniczne działanie umożliwia jednak realizację jedynie łatwych celów. Osiągnięcie celów trudnych wymaga planowania, a zatem współpracy systemu sterowania zachowaniem z systemem myślenia i planowania. System wglądu w doświadczenie Realizacja trudnych celów i radzenie sobie z przeszkodami czy niepowodzeniami przebiegają tym skuteczniej, im większe jest doświadczenie jednostki. Wszelkie pozytywne i negatywne doświadczenia życiowe, potrzeby, wartości, uczucia własne i innych ludzi gromadzone są w przedniej części prawej półkuli, w obszarze zwanym systemem wglądu. W systemie tym reprezentowane są osobiste uczucia, zdarzenia i różne możliwe warianty działania. Część systemu tworzy struktura Ja. System wglądu dysponuje zdolnością do bardzo rozległego rozszerzania zakresu uwagi na różne ważne doświadczenia pochodzące ze świata zewnętrznego i wewnętrznego. W stanie aktywacji systemu ( czujności ) jednostka jest skoncentrowana na wszystkich możliwych aspektach zdarzenia, które mogą być dla niej ważne, potrzebne do podjęcia istotnych decyzji. Innymi słowy, dzięki możliwości integracji wielu aspektów zdarzenia, jaką daje system, jednostka uwzględnia szeroką perspektywę, z której dane zdarzenie spostrzega i interpretuje. Praca systemu w trybie równoległym i całościowym decyduje o tym, że określa się go jako rodzaj najwyższej formy ludzkiej inteligencji. System wglądu odgrywa szczególnie ważną rolę w procesie rozumienia siebie i innych ludzi. Zrozumienie drugiego człowieka wymaga postrzegania jego cech, problemów, celów, zachowań w kontekście całości, tj. wieloaspektowo, z zastosowaniem różnych punktów odniesienia. Całościowe postrzeganie jest możliwe dzięki wykorzystywaniu osobistego rozległego doświadczenia. Aktywacja systemu wglądu warunkuje umiejętność postrzegania siebie i drugiego człowieka w kontekście całej złożoności osoby, z uwzględnieniem zarówno wad, jak i zalet. Co najbardziej istotne dla procesów regulacji emocji, system wglądu jest jedynym z systemów, który potrafi integrować pozytywne i negatywne uczucia.

5 Umiejętność przełączania się między przeciwstawnymi emocjami Włączanie przez system emocji negatywnych do ogółu doświadczeń podmiotowych i radzenie sobie z tego rodzaju emocjami jest możliwe jednak wyłącznie wtedy, gdy w systemie doświadczenia pozytywne dominują nad negatywnymi (bilans dodatni). Stabilna baza uczuć/doświadczeń pozytywnych stanowi swoisty jednostkowy potencjał zaradczy. Skuteczność wykorzystywanych w procesie terapii metod aktywacji u pacjenta szerszej perspektywy postrzegania problemu w kontekście różnych możliwości działania czy różnego znaczenia określonych słów i zdarzeń ma związek z prawidłowościami funkcjonowania systemu wglądu. Nie jest możliwe przepracowanie problemów (w szczególności związanych z traumatycznymi zdarzeniami) wyłącznie poprzez rozmowę o emocjach i analizę przykrych doświadczeń (argumentacja i wsparcie okazują się nieskuteczne). Lewa, analityczna półkula ma bowiem zdecydowanie mniejszy, w porównaniu z półkulą prawą, wpływ na doznania emocjonalne i cielesne. Dzięki pracy prawej półkuli możliwe jest wykorzystanie doświadczeń do regulacji emocji, ponieważ ma ona silniejsze niż półkula lewa powiązania z autonomicznym układem nerwowym. Drugi obok integrowania emocji rodzaj integracyjnej funkcji systemu wglądu to zdolność łączenia trzech perspektyw czasowych: przeszłości (pamięci autobiograficznej), teraźniejszości (odczuwanych aktualnie potrzeb i wartości) i przyszłości (wygenerowanych przyszłych możliwości samorozwoju). Efektem tego rodzaju integracji czasowej jest doświadczanie przez jednostkę szczególnego rodzaju stanu bezczasowości. Znaczenie zmiany emocji dla komunikacji systemów W teorii PSI przyjmuje się dwa główne założenia dotyczące modulacji wymienionych systemów przez emocje. Po pierwsze: afekt pozytywny determinuje siłę woli, po drugie: afekt negatywny osłabia zintegrowane Ja. Funkcjonowanie czterech systemów wymaga zatem dwojakiego rodzaju kompetencji emocjonalnych w zakresie stałej regulacji emocji: umiejętności aktywowania pozytywnych emocji (automotywowanie) i redukcji emocji negatywnych (uspokajanie siebie). Włączanie i wyłączanie afektu pozytywnego: wyznacznik siły woli Komunikacja dwóch systemów: myślenia/planowania i intuicyjnego sterowania zachowaniem jest możliwa wtedy, gdy oba są aktywne. Każdy z systemów jak wyżej wspomniano jest aktywny pod wpływem innego stanu emocjonalnego. System myślenia i planowania pracuje pod wpływem redukcji emocji pozytywnych, natomiast system sterowania zachowaniem aktywacji emocji pozytywnych. Do równoczesnej aktywności systemów dochodzi zatem

6 22 Kamila Wojdyło w wyniku zmiany emocji. Ściślej mówiąc, przechodzenie ze stanu zniechęcenia do stanu radości wywołuje chwilową aktywację obu systemów, umożliwiając ich łączność i przekaz informacji (dotyczącej wygenerowanych celów) z systemu planowania do systemu generowania zachowań (Rysunek 1). Spontaniczne i intuicyjne działanie jest uruchamiane pod wpływem aktywacji automatycznych wzorców zachowań zawartych w systemie sterowania zachowaniem, kiedy w systemie planowania nie ma skonkretyzowanego celu. Aktywowane są wówczas wzorce zachowań, które sprawdziły się w określonych sytuacjach lub zachowania, których oczekują inni. Spontaniczne zachowanie jest pożądane, na przykład, w sytuacjach swobodnej rozmowy, niewymagających myślenia o tym, co chcemy osiągnąć lub co należy powiedzieć w dalszej kolejności. Również w innych okolicznościach, w których czujemy się pewnie i dobrze (obecność afektu pozytywnego), działamy swobodnie. W przypadku wystąpienia przeszkód bądź trudności w realizacji celu (które pociąga za sobą wiele trudnych, nieprzyjemnych sytuacji) dochodzi do zahamowania afektu pozytywnego. Uruchamiany jest proces planowania. Realizacja zamiarów wymaga utrzymania ich przez pewien czas w pamięci, co umożliwia niski poziom afektu pozytywnego (zahamowanej energii do działania). system planowania problemy z rozwiązaniem system wglądu znaleziono rozwiązanie przeszkoda w realizacji celu + afekt pozytywny system sterowania minus redukcja emocji pozytywnych, plus aktywacja emocji pozytywnych Rysunek 1. Modulacja systemów planowania i sterowania zachowaniem pod wpływem emocji pozytywnych. Z powyższego wynika, że aktywacja stanu emocji pozytywnych (wprowadzenie siebie w pozytywny nastrój, myślenie pozytywne) nie jest warunkiem wystarczającym do skutecznej realizacji celów. Afekt pozytywny sprzyja bowiem realizacji celów tylko wtedy, gdy system planowania i myślenia wypracował owe cele. Jeśli dany cel nie został wyznaczony, nie może być skierowany

7 Umiejętność przełączania się między przeciwstawnymi emocjami za pomocą afektu pozytywnego z systemu planowania do systemu sterowania zachowaniem. Skuteczność w realizacji celów wymaga podmiotowych umiejętności przełączania się między stanem zahamowania emocji pozytywnych (warunkującym wypracowanie celu) a afektem pozytywnym (dostarczającym energii do realizacji celu). Metodą kształtującą umiejętność zmiany stanów emocjonalnych i w konsekwencji wzmacniającą skuteczność w realizacji wyznaczonych sobie celów (motywowania siebie) jest tzw. technika wahadła (Kuhl, 2005). Metoda ta składa się z czterech kroków: 1. Wyobrażenie sobie stanu po osiągnięciu celu, na przykład zadowolenia, dumy (aktywacja systemu sterowania zachowaniem). 2. Myślenie o celu i trudnościach do przezwyciężenia w procesie jego realizacji (aktywowanie systemu myślenia i planowania). 3. Powrót w wyobraźni do uczuć pozytywnych, będących efektem osiągnięcia celu (aktywowanie systemu sterowania zachowaniem). 4. Powrót do myślenia o trudnym do realizacji celu (aktywowanie systemu myślenia). Skuteczność techniki potwierdzają wyniki eksperymentu przeprowadzonego przez Gabriele Oettingen (1997). Autorka sprawdzała zastosowanie techniki w realizacji trudnych celów, na przykład zakończenia związku, utrzymania diety. Okazało się, że osoby badane, które stosowały technikę wahadła, osiągały więcej zamierzonych celów w porównaniu z osobami, które proszono o wprowadzenie siebie w pozytywny nastrój. Wypadały również korzystniej niż badani, którzy myśleli wyłącznie o trudnościach do przezwyciężenia. Pierwsze założenie dotyczące modulacji emocji implikuje, że jednostronne planowanie i myślenie o celu może hamować energię. Z kolei pozostawanie w nastroju pozytywnym, pod wpływem intuicyjnego systemu sterowania, sprzyjać może wyłącznie prostym, rutynowym działaniom. Włączanie i wyłączanie emocji negatywnych: wyznacznik dojrzałości osobowości Nastrój negatywny sprzyja spostrzeganiu pojedynczych obiektów, zdarzeń i zjawisk, wywołujących negatywne uczucia i niedostrzeganiu pozytywnych doświadczeń, które relatywizują zdarzenia negatywne. Emocje negatywne powodują zawężenie zakresu uwagi do określonych obiektów, zagrożeń lub pojedynczych myśli i utratę z pola widzenia zależności, w jakich pozostają spostrzegane zdarzenia. Konsekwencją tego jest zablokowanie dostępu do systemu wglądu (Rysunek 2). Opanowanie negatywnych emocji wyzwala poczucie siły, samoświadomość i w wyniku aktywacji systemu wglądu dostęp do jego treści: wiedzy zawierającej szerszy zakres doświadczeń, możliwości działania, twórczych pomysłów. Stan uspokojenia jest dodatkowo zwrotnie intensyfikowany

8 24 Kamila Wojdyło w wyniku aktywacji systemu wglądu. Dostęp do szerszego zakresu wiedzy dostarcza bowiem pozytywnych doświadczeń dotyczących radzenia sobie przez jednostkę z podobnymi problemami lub przykrymi przeżyciami. Zaktywowany system wglądu wpływa hamująco na oddziaływanie pojedynczych obiektów z systemu rozpoznawania. Ponieważ system wglądu pracuje w trybie równoległym, pobudzenie systemu uaktywnia wszelkie zawarte w nim doświadczenia zarówno pozytywne, jak i negatywne. W związku z tym aktywacja systemu wglądu wywołuje uspokojenie przede wszystkim wtedy, gdy liczba doświadczeń pozytywnych i ich siła są większe niż liczba i siła doświadczeń negatywnych. Dodatni bilans doświadczeń warunkuje konfrontację jednostki z przykrymi zdarzeniami: przyjęcie (włączenie) ich do własnego systemu doświadczeń. Bilans ujemny (przewaga doświadczeń negatywnych nad pozytywnymi) uniemożliwia włączenie przykrych doświadczeń do systemu. Styl funkcjonowania osób, które przeżyły traumatyczne doświadczenia w dzieciństwie, jest przykładem prawidłowości pracy systemu wglądu w przypadku ujemnego bilansu doświadczeń. Przewaga doświadczeń negatywnych nad pozytywnymi w systemie Ja u tych osób uniemożliwia uzyskanie uspokojenia w sytuacjach trudnych ze względu na aktywację zbyt wielu emocji negatywnych. Konfrontacja z przykrymi wydarzeniami i ich włączenie do systemu wglądu nie jest możliwe, w związku z czym są one wypierane lub maskowane, co hamuje proces uczenia się w wyniku doświadczeń życiowych. Przewaga doświadczeń negatywnych nad pozytywnymi w systemie wglądu osób z traumatycznymi doświadczeniami ma ważne implikacje dla procesu terapii. Nabywanie zdolności do samouspokajania musi być poprzedzone odafekt negatywny przykre doświadczenie + uspokojenie system rozpoznawawania system wglądu minus redukcja emocji negatywnych, plus aktywacja emocji negatywnych Rysunek 2. Modulacja systemów rozpoznawania obiektów i wglądu pod wpływem emocji negatywnych.

9 Umiejętność przełączania się między przeciwstawnymi emocjami budowaniem systemu Ja, wzbogaceniem o pozytywne doświadczenia (w celu uzyskania bilansu dodatniego). Poddawanie terapii osób, których system wglądu cechuje bilans dodatni doświadczeń, może polegać na bezpośrednim tj. bez wzbogacania systemu Ja o pozytywne doświadczenia zastosowaniu treningu samouspokajania. Drugie założenie dotyczące modulacji emocji implikuje, że trwanie nastroju czy emocji negatywnych wzmaga koncentrację na błędach i uniemożliwia włączenie ich w system doświadczeń. W konsekwencji braku dostępu do systemu wglądu jednostka kieruje się często nieświadomie obcymi celami, niezgodnymi z własnymi potrzebami i wartościami. Z kolei trwały brak emocji negatywnych (aktywacji systemu wglądu) powoduje, że osoba wprawdzie tworzy cele spójne z Ja, ale jej system doświadczeń w wyniku integrowania zbyt małej liczby doświadczeń pozostaje ubogi. Rozwój osobowości wymaga wzbogacania systemu Ja w doświadczenia, szczególnie te przykre czy bolesne, ponieważ przede wszystkim tego rodzaju doświadczenia (obok pozytywnych) są źródłem rozwoju podmiotowych zdolności zaradczych. Dojrzałe funkcjonowanie, zdolność do radzenia sobie z niepowodzeniami wymaga zatem podmiotowych umiejętności przełączania się między emocjami negatywnymi a stanem uspokojenia. Podsumowując, współpraca (integracja) czterech systemów osobowości jest wyznacznikiem sprawnego funkcjonowania osobowości i jej rozwoju (osiągania celów spójnych z systemem Ja). Współdziałanie dwóch antagonistycznych systemów jest z kolei tym skuteczniejsze, im lepiej jednostka potrafi przełączać się między przeciwstawnymi emocjami (między niskim a wysokim poziomem emocji pozytywnych oraz obecnością emocji negatywnych a ich redukcją). Funkcjonowanie każdego z systemów wymaga innego rodzaju emocji, stąd też współpraca systemów zachodzi w wyniku zmiany (regulacji) afektu. Do pomiaru podmiotowych zdolności samoregulacji w zakresie redukcji emocji negatywnych (samouspokajania) oraz aktywacji emocji pozytywnych (automotywowania) służą dwa wymiary Skali Kontroli Działania: odpowiednio orientacja na działanie w obliczu porażki (failure-related action orientation AOF) oraz orientacja na działanie w sytuacjach decyzyjnych (decision-related action orientation AOD) (Kuhl, 1994; Marszał-Wiśniewska, 2002). Od wsparcia społecznego do wsparcia podmiotowego, czyli kształtowanie zdolności samodzielnej regulacji emocji Radzenie sobie z emocjami negatywnymi i trudnymi zdarzeniami zależy, jak wspomniano, od dodatniego bilansu doświadczeń wchodzących w skład systemu wglądu (przewagi doświadczeń pozytywnych nad negatywnymi). Jeśli zatem struktura systemu wglądu (systemu Ja) warunkuje umiejętność samoregulacji, nasuwa się pytanie o to, co determinuje kształtowanie dodatniego bilansu

10 26 Kamila Wojdyło doświadczeń w systemie Ja? Jaki wpływ ma jednostka na doskonalenie własnego osobowościowego potencjału zdolności samoregulacji? Kształtowanie struktur doświadczeń pozytywnych (będących elementem samoregulacji) zachodzi w relacjach międzyludzkich w procesie pełnego zrozumienia, akceptacji i wsparcia. Najczęściej są to relacje rodzic dziecko, partnerskie, przyjacielskie, relacje miłości, czy zastępczo relacja terapeutyczna. Najogólniej ujmując, w tego rodzaju relacjach jednostka zdobywa doświadczenia, które mogą być przez nią włączone do systemu Ja: interpretacje (wyjaśnienia) dotyczące znaczeń określonych wydarzeń, wsparcie, uspokojenie. Włączenie doświadczeń do systemu Ja oznacza możliwość samodzielnego wykorzystywania ich przez podmiot w procesie radzenia sobie. Dostarczane z zewnątrz i włączane do systemu Ja pozytywne doświadczenia są podstawą tworzenia się w obrębie tego systemu coraz bardziej złożonych struktur doświadczeń i znaczeń. Złożona sieć doświadczeń jest dla podmiotu źródłem rozwiązań w obliczu trudnych, bolesnych zdarzeń. Z powyższych stwierdzeń wynika, że samo otrzymywanie wsparcia w relacjach interpersonalnych nie jest warunkiem wystarczającym do rozwoju zdolności samodzielnego aktywowania wsparcia. Jednostka nabywa umiejętności samoregulacji emocji tylko wtedy, gdy pozytywne emocjonalne przeżycia (dostarczane przez inne osoby) zostaną włączone do systemu Ja. Chodzi zatem o trwałe połączenie systemu Ja z uczuciami, które pierwotnie wywoływali inni ludzie. Co więcej, włączenie doświadczeń do systemu jest możliwe wyłącznie wtedy, gdy podmiotowy system Ja (będący częścią systemu wglądu) jest aktywny. Aktywacja systemu Ja zachodzi w procesie doświadczania w relacji z drugim człowiekiem poczucia zrozumienia i akceptacji przez otrzymującą wsparcie jednostkę (Rysunek 3a). Innymi słowy, system Ja podmiotu ulega aktywacji w tym czasie, gdy osoba czuje się zrozumiana, akceptowana i może wyrazić własne uczucia. System Ja uczy się samodzielnie regulować emocje (nabywa zdolności do samouspokajania, opanowania) podczas wielokrotnej jego aktywacji w procesie udzielanego przez innych wsparcia. Ściślej mówiąc, system Ja nabywa umiejętności regulowania emocji bez pomocy z zewnątrz, jeśli zostanie połączony z częściami mózgu generującymi emocje. Nabywanie zdolności do samoregulacji zachodzi w wyniku tworzenia się powiązań między systemami mózgowymi, które biorą udział w regulacji emocji. Na przykład, jak podają Kuhl i Kazén (2003), głaskanie dziecka przez matkę w celu uspokojenia go uaktywnia system w mózgu odpowiedzialny za hamowanie emocji negatywnych. Jeśli inny system mózgowy u dziecka (system Ja) uległ krótko przed tym aktywacji, może utworzyć się połączenie między systemem Ja zlokalizowanym w korze mózgowej a systemami mózgowymi regulującymi emocje, znajdującymi się w starszych strukturach mózgu. Innymi słowy, w wyniku równoczesnej aktywacji systemu Ja oraz systemów mózgowych biorących udział w regulacji emocji tworzy się z czasem coraz silniejsze powiąza-

11 Umiejętność przełączania się między przeciwstawnymi emocjami nie między systemami, warunkujące coraz większą samodzielność jednostki w zakresie regulacji emocji 1. W przypadku gdy system Ja nie jest aktywny, wszelkie pozytywne doświadczenia dostarczane z zewnątrz nie są włączane do systemu (Rysunek 3b). Zatem brak zrozumienia dziecka (system Ja nieaktywny) towarzyszący pozytywnym doświadczeniom okresu dzieciństwa w relacjach rodzic dziecko (wsparcie, uspokajanie ze strony rodziców) uniemożliwia nabywanie przez dziecko zdolności zaradczych, sprzyjając kształtowaniu bezradności emocjonalnej (relację tę można zapisać w postaci formuły: brak zrozumienia + pocieszenie). Specyfiką tego rodzaju relacji jest udzielanie przez rodzica pocieszenia (np. Będzie dobrze ) przy jednoczesnym braku akceptacji dla emocji negatywnych. Co więcej, dostarczane z zewnątrz wsparcie bez zrozumienia może warunkować kształtowanie się uzależnienia jednostki od wsparcia drugiej osoby (np. partnera, przyjaciela czy terapeuty) i potrzeby stałej pomocy w sytuacjach trudnych. Uzyskiwane przez jednostkę wsparcie z zewnątrz wraz z poczuciem zrozumienia jest natomiast wyznacznikiem rozwoju emocjonalnej niezależności, dojrzałości i zdolności zaradczych (charakter relacji można zapisać w postaci formuły: zrozumienie + pocieszenie). Specyfiką relacji sprzyjającej nabywaniu zdolności do samoregulacji emocji może być udzielanie przez rodzica wsparcia wraz z dostarczeniem znaczenia dla przeżywanych przez dziecko przykrych doświadczeń, przyzwoleniem mu na wyrażanie uczuć negatywnych, rozmową o nieprzyjemnych emocjach i ich nazwaniem. zrozumienie (Ja aktywne) wsparcie (a) Nabywanie doświadczeń pozytywnych brak zrozumienia (Ja nieaktywne) wsparcie (b) Nabywanie doświadczeń negatywnych Rysunek 3. Regulacja emocji w relacjach interpersonalnych prowadząca do nabywania zdolności do samoregulacji emocji (a) vs. zależności emocjonalnej (b). 1 Połączenie pozytywnych doświadczeń i uczuć z systemem Ja określa się w teorii PSI warunkowaniem systemu (Systemkonditionierung).

12 28 Kamila Wojdyło Podsumowanie Teoria PSI proponuje odmienne spojrzenie na problem sprawnego funkcjonowania osobowości z perspektywy wyznaczników o charakterze bardziej funkcjonalnym niż strukturalnym. Zdolność samoregulacji (motywowania siebie i samouspokajania), zgodnie z założeniami teorii, jest bowiem w większej mierze niż cechy osobowości podstawą sprawnego funkcjonowania człowieka. Można wskazać na co najmniej dwojakiego rodzaju implikacje praktyczne wynikające z powyższego założenia, biorąc pod uwagę psychologiczną i psychoterapeutyczną praktykę oraz wczesnodziecięce relacje matki z dzieckiem. W procesie diagnozy zaburzeń osobowości należy uwzględniać nie tylko zespół określonych, charakteryzujących jednostkę cech (jak np. wysoka emocjonalność pozytywna lub negatywna), lecz przede wszystkich zdolność człowieka do regulacji emocji. Wysoka emocjonalność negatywna przy jednocześnie wysokich zdolnościach w zakresie regulacji emocji nie musi bowiem warunkować rozwoju zaburzenia. Z najnowszych badań (Baumann, Kaschel i Kuhl, 2007) wynika, że nawet skrajne formy zaburzeń osobowości nie wytwarzają objawów dopóty, dopóki system regulacji emocji działa sprawnie. W relacjach interpersonalnych przede wszystkim matki z dzieckiem szczególnie ważne znaczenie dla kształtowania umiejętności radzenia sobie z emocjami mają pozytywne doświadczenia emocjonalne: akceptacji, wsparcia, zrozumienia. Z założeń teorii PSI wynika, że podstawą radzenia sobie z przeszkodami, realizacji trudnych celów życiowych, czyli generalnie rzecz biorąc rozwoju osobowości człowieka, jest zdolność do regulacji emocji. Kształtowanie kompetencji emocjonalnych powinno więc wzbudzać szczególne zainteresowanie u osób odpowiedzialnych za wychowanie, jak również wczesnoszkolną edukację dziecka. Wspieranie sprawności emocjonalnych jest tym ważniejsze w czasach współczesnych, że cechuje je silna presja na rozwój przede wszystkim kompetencji intelektualnych i osiągnięcia nie tylko w obszarze pracy zawodowej, ale i na poziomie edukacji szkolnej. Literatura cytowana Allport, G. W. (1937). Personality: A psychological interpretation. New York: Holt, Rinehart and Winston. Atkinson, J. W. (1974). The mainsprings of achievement-oriented activity. W: J.W. Atkinson, J. O. Raynor (red.), Motivation and achievement (s ). Washington, DC: V.H. Winston & Sons. Bandura, A. (1977). Self-efficacy: Toward a unified theory of behavioral change. Psychological Review, 84, Baumann, N., Kaschel, R., Kuhl, J. (2007). Affect sensitivity and affect regulation in dealing with positive and negative affect. Journal of Research in Personality, 41,

13 Umiejętność przełączania się między przeciwstawnymi emocjami Cattell, R. B. (1943). The description of personality: Basic traits resolved into clusters. Journal of Abnormal and Social Psychology, 38, Deci, E. L., Ryan, R. M. (1985). Intrinsic motivation and self-determination in human behavior. New York: Plenum Press. Eysenck, H. J. (1970). The structure of human personality. London: Methuen. Kelly, G. A. (1955). The psychology of personal constructs. New York: Norton. Kuhl, J. (1994). A theory of action and state orientation. W: J. Kuhl, J. Beckmann (red.), Volition and personality. Action versus state orientation (s. 9 46). Göttingen,: Hogrefe & Huber Publishing. Kuhl, J. (2001). Motivation und Persönlichkeit: Interaktionen psychischer Systeme. Göttingen: Hogrefe. Kuhl, J. (2005). Der kalte Krieg im Kopf. Freiburg Bazel Wien: Herder. Kuhl, J., Kazén, M. (2003). Handlungs- und Lageorientierung: Wie lernt man seine Gefühle zu steuern. W: J. Stiensmeier-Pelster, F. Rheinberg (red.), Diagnostik von Motivation und Selbstkonzept (s ). Göttingen: Hogrefe. Marszał-Wiśniewska, M. (2002). Adaptacja Skali Kontroli Działania J. Kuhla (ACS-90). Studia Psychologiczne, 40, McCrae, R. R., John, O. P. (1992). An introduction to the five-factor model and its applications. Journal of Personality, 60, Murray, H. A. (1938). Explorations in personality. New York: Oxford University Press. Oettingen, G. (1997). Psychologie des Zukunftsdenkens. Göttingen: Hogrefe. Rotter, J. B. (1966). Generalized expectancies for internal versus external control of reinforcement. Psychological Monographs, 80 (cały nr 609). Rotter, J. B. (1971). Generalized expectancies for interpersonal trust. American Psychologist, 26, Rotter, J. B. (1990). Internal versus external control of reinforcement. American Psychologist,45, Witkin, H. A., Dyk, R. B., Faterson, H. F., Goodenough, D. R., Karp, S. A. (1962). Psychological differentiation. New York: Wiley.

14 30 Kamila Wojdyło Kamila Wojdyło Institute of Psychology University of Gdańsk The ability to switch between opposing emotions: How to function efficaciously and maturely? This article discusses the determinants of personality maturity and efficacy vis-à-vis the assumptions of Julius Kuhl s (2001) contemporary personality systems interaction theory (Persönlichkeits-Systeme-Interaktionen Theorie PSI). The person s efficacy can be described on at least two major dimensions: efficient planning and implementation of important and difficult goals (self-motivation) and coping with failure and adverse experiences (self-relaxation). Psychology usually explains difficulties in optimal personality functioning in terms of structural (cognitive, motivational, affective) deficits. According to PSI theory, effective personality functioning rests on the quality of interaction among four mental systems which are involved in the behavior regulation: (1) planning and thinking, (2) intuitive behavior management, (3) object recognition and (4) experiential insight. The interaction among these systems is determined by the person s ability to regulate affect: to activate or deactivate positive vs. negative emotions depending on the situation. Hence, in according to the assumptions of PSI theory, inadequate personality functioning can be explained in terms of functional deficits. Personality development depends on the individual s ability to regulate affect, i.e., to switch between emotions varying in valence.