MIGRACJA POWROTNA W WOJEWÓDZTWIE DOLNOŚLĄSKIM

Transkrypt

1 MIGRACJA POWROTNA W WOJEWÓDZTWIE DOLNOŚLĄSKIM SKALA ZJAWISKA, POTENCJAŁ ORAZ POGŁĘBIONA CHARAKTERYSTYKA POWRACAJĄCYCH

2 SPIS TREŚCI WPROWADZENIE... 4 METODOLOGIA PRAC Cel i zakres badania Ramy teoretyczne i pojęciowe Metody badawcze Badania ilościowe Badania jakościowe WYNIKI BADAO Podstawowe wyniki badao i analiz: Skala zjawiska emigracji i reemigracji Skala emigracji Skala reemigracji Kierunki migracji Profil demograficzny migrantów Analiza doświadczeo migracyjnych Wyjazd z kraju Czynniki wpływające na decyzję o wyjeździe z Polski Praca zarobkowa jako główny cel wyjazdu Edukacja jako główny powód wyjazdu Rola sieci migracyjnych w podjęciu decyzji o wyjeździe Charakter aktywności zawodowej i edukacyjnej za granicą Charakter pracy zarobkowej Charakter aktywności edukacyjnej Powroty do kraju Czynniki wpływające na decyzję o powrocie do kraju Przygotowania do powrotu Analiza doświadczeo po powrocie na Dolny Śląsk Problematyka szoku poemigracyjnego Sytuacja zawodowa reemigrantów Plany migracyjne

3 4.4 Atrakcyjnośd Dolnego Śląska Bilans emigracji w ujęciu indywidualnym Pozytywne konsekwencje emigracji Kapitał ekonomiczny Kapitał kulturowy Kapitał społeczny Negatywne konsekwencje emigracji Strategie migracyjne Strategie migrantów zarobkowych Strategie emigrantów zarobkowych Strategie reemigrantów zarobkowych Strategie migracyjne wyjeżdżających w celach edukacyjnych SPIS TABEL, WYKRESÓW, RYSUNKÓW I MAP

4 WPROWADZENIE Zjawisko powrotów z emigracji stało się jednym z trwałych elementów debaty publicznej. Temat powraca cyklicznie, np. w związku z doniesieniami o zawirowaniach na zachodnioeuropejskich rynkach pracy, budząc wiele emocji. Na forach internetowych i łamach prasy toczy się dyskusja dotycząca bilansu wyjazdów emigracyjnych, perspektyw zawodowych powracających do kraju. To zainteresowanie tematyką reemigracji (czyli powrotów) tłumaczyd można z pewnością faktem, że na przestrzeni ostatnich lat (szczególnie po akcesji Polski do struktur Unii Europejskiej), doświadczenie emigracyjne stało się udziałem wielu rodaków lata media określiły wręcz mianem exodusu. Dodatkowo obserwujemy pewną demokratyzację zjawiska migracji do lamusa odchodzi tradycyjny (stereotypowy) obraz polskiego emigranta (spolaryzowany: albo inteligent emigrant polityczny albo człowiek prosty-emigrujący za chlebem ). Na wyjazd decydują się dziś przedstawiciele różnych grup społecznych: bezrobotni, studenci, osoby młode i te nieco starsze. W niektórych kręgach wyjazd zagraniczny jest swoistym elementem stylu życia. Mamy więc do czynienia z zupełnie nowym w wymiarze ilościowym i jakościowym zjawiskiem społecznogospodarczym. Naturalną konsekwencją wyjazdów są powroty po okresie wyjazdowego boomu należy więc spodziewad się nasilenia zjawiska reemigracji. O ile dostępny jest dośd bogaty materiał badawczy dotyczący zjawiska emigracji, uderza brak rzetelnych informacji na temat reemigracji. Prowadzi to do sytuacji, w której wokół fenomenu powrotów narasta wiele mitów. Nie wiemy przede wszystkim, z jaką skalą zjawiska mamy do czynienia (szczególnie w przypadku poszczególnych regionów). Pojawia się szereg kolejnych pytao: kto najczęściej decyduje się na powrót: osoby o dużym potencjale rozwojowym, które za granicą odniosły sukces czy też ci, którym się nie powiodło? Jak układają się losy zawodowe migrantów powrotnych? Jakie grupa ta ma plany migracyjne? Na jakie trudności napotykają reemigranci po powrocie do kraju? Kluczowym wydaje się jednak pytanie: jaki wpływ może mied zjawisko powrotów na rozwój regionów? Nie ulega bowiem wątpliwości, że fenomen migracji powrotnych jest ściśle związany z szeregiem procesów zachodzących w sferze gospodarczej, społecznej oraz na rynku pracy. Wobec braku podstawowej wiedzy o wymiarze jakościowym i ilościowym reemigracji planowanie 4

5 i podejmowanie jakichkolwiek działao służących efektywnemu zagospodarowaniu potencjału powracających czy też ułatwieniu im procesu readaptacji jest mocno utrudnione. Odpowiedź na wskazane powyżej pytania to w zasadzie podstawowy cel realizatorów 1 współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego projektu pn. Kierunek Dolny Śląsk - wpływ potencjału społeczno-ekonomicznego migrantów powrotnych na rozwój województwa dolnośląskiego w kontekście przygotowania regionu na przyjęcie powracających. Ten badawczo-analityczny projekt dotyczy zjawiska dolnośląskich migracji powrotnych wybór obszaru badawczego nie jest przypadkowy. Dolny Śląsk (a szczególnie stolica regionu) to jeden z najprężniej rozwijających się obszarów kraju, należy przypuszczad więc, że będzie przyciągał powracających. W ramach realizowanego w okresie: grudzieo 2008 r. sierpieo 2010 r. projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) podejmowane są działania mające na celu: oszacowanie obecnej skali zjawiska migracji powrotnych w województwie dolnośląskim oraz jego prognoza w perspektywie 5-letniej; opracowanie charakterystyki i typologii grup powracających na Dolny Śląsk, określenie potencjału ekonomicznego, społecznego oraz kulturowego tej zbiorowości, zdiagnozowanie zachowao ekonomicznych i planów zawodowych reemigrantów; określenie kierunków i rodzaju wpływu migracji powrotnych na gospodarkę regionu. Na podstawie wyników badao, koncentrujących się zarówno na ocenie jakościowej zjawiska migracji powrotnych jak i na jego kwantyfikacji, wypracowany zostanie katalog rozwiązao formułowanych dla dolnośląskich jednostek samorządu terytorialnego, wspomagających efektywne wykorzystanie potencjału ekonomicznego, kulturowego i społecznego powracających na Dolny Śląsk. Prezentowany raport przedstawia wyniki badao jakościowych i ilościowych przeprowadzonych wśród ogółu mieszkaoców Dolnego Śląska oraz wśród samych dolnośląskich migrantów powrotnych. Najogólniej rzecz ujmując, podstawowym celem ww. prac badawczych jest nakreślenie 1 Projekt Kierunek Dolny Śląsk ( ) realizowany jest przez Centrum Doradztwa Strategicznego s. c. D. Bieokowska, C. Ulasioski, J. Szymaoska w partnerstwie z Instytutem VRG Strategia na zlecenie Dolnośląskiego Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Wałbrzychu. Więcej informacji o realizatorze projektu na stronie: 5

6 retrospektywnego i obecnego obrazu zjawiska powrotów z emigracji na Dolny Śląsk (zarówno w aspekcie ilościowym jak i jakościowym). Raport składa się z sześciu podstawowych części. W części pierwszej przedstawiono cel, zakres oraz główne hipotezy prac badawczych, których wyniki prezentowane są w dalszej części opracowania. Szczegółowo opisano metodologię badao, wyjaśniono założenia przyjętej na potrzeby projektu Kierunek Dolny Śląsk (...) definicji migranta powrotnego. Częśd druga to prezentacja zjawiska reemigracji w ujęciu stricte ilościowym zawiera wyniki badao dot. skali wyjazdów emigracyjnych mieszkaoców Dolnego Śląska i powrotów do regionu; przedstawiono również profil społeczno-demograficzny migrantów. Częśd trzecia i czwarta to syntetyczne ujęcie doświadczeo badanej zbiorowości, zarówno emigracyjnych jak i tych zgromadzonych już po powrocie do kraju od analizy czynników wpływających na decyzję o wyjeździe i reemigracji, charakterystykę sytuacji zawodowej za granicą i w kraju po problematykę szoku poemigracyjnego i plany migracyjne. W części piątej skoncentrowano się na rachunku zysków i strat w ujęciu indywidualnym, tj. dokonywanym z perspektywy samego migranta i jego najbliższej rodziny przedstawiono podstawowe kategorie pozytywnych i negatywnych konsekwencji wyjazdów. Częśd szósta stanowi pewnego rodzaju podsumowanie biorąc pod uwagę sekwencję zachowao (głównie konsumenckich i tych na rynku pracy) oraz bilans pobytu za granicą dokonano typologizacji dolnośląskich migrantów, tj. opracowano tzw. strategie emigracyjne i reemigracyjne, określając częstotliwośd ich występowania w ww. populacji. W przypadku emigrantów bazowano na kategoryzacji stworzonej przez zespół naukowców z Centre for Research on Nationalism, Ethnicity and Multiculturalism University of Surrey; w przypadku reemigrantów (wobec braku materiału porównawczego) zaproponowano własną koncepcję grupowania zachowao migracyjnych. Zespół projektu pragnie serdecznie podziękowad wszystkim osobom, które wzięły udział w realizowanych w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) badaniach bądź też wyraziły zgodę na ich przeprowadzenie na terenie instytucji, którą reprezentują. Szczególne podziękowania kierujemy pod adresem przedstawicieli Dolnośląskiego Wojewódzkiego Urzędu Pracy, 6

7 dolnośląskich powiatowych urzędów pracy, jednostek samorządu terytorialnego, Dyrekcji Portu Lotniczego Wrocław Strachowice, zespołu portalu 7

8 METODOLOGIA PRAC 1. Cel i zakres badania W kontekście ogólnie sformułowanego celu prezentowanego opracowania, którym jest wspomniane już nakreślenie retrospektywnego i obecnego obrazu zjawiska powrotów z emigracji na Dolny Śląsk, istotne jest poznanie odpowiedzi na cztery zasadnicze pytania: Czy mieszkaocy województwa dolnośląskiego rzeczywiście wracają z emigracji? Z jakim natężeniem tego zjawiska mamy i mieliśmy do czynienia na przestrzeni ostatnich lat? Kto wraca? Z jakim bagażem doświadczeo? Jaki jest bilans wyjazdów i powrotów? Tak postawione pytania zostały przełożone na szereg zagadnieo badawczych, które można pogrupowad w następujący sposób: zagadnienia związane z kwestią kwantyfikacji zjawiska powrotów z emigracji; zagadnienia związane z charakterystyką społeczno-demograficzną migrantów powrotnych nakreślenie portretu powracających; zagadnienia związane z diagnozą zachowao ekonomicznych (w tym przede wszystkim zachowao konsumenckich) reemigrantów; zagadnienia związane z losami zawodowymi i planami migracyjnymi omawianej zbiorowości; zagadnienia związane z oceną atrakcyjności Dolnego Śląska jako miejsca do osiedlenia się i podejmowania zatrudnienia. Aby w pełni uchwycid istotę ww. zagadnieo badawczych warto odwoład się do logiki ogółu działao merytorycznych podejmowanych w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) rysunek nr 1. 8

9 Rysunek 1. Schemat logiczny działao merytorycznych podejmowanych w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ). Źródło: Opracowanie własne. Prezentowany w niniejszym raporcie materiał badawczy zgromadzony został w wyniku realizacji fazy II projektu: analiza stanu zjawiska reemigracji. Faza ta poprzedzona została rzetelną kwerendą danych zastanych, której celem była systematyzacja pojęd, określenie ogólnej natury zjawiska migracji i doprecyzowanie problemów badawczych. Zgromadzone w fazie II dane będą z kolei punktem wyjścia do tworzenia prognoz zjawiska reemigracji, analizy wpływu powrotów z emigracji na rozwój regionu oraz formułowania zbioru rekomendacji służących stworzeniu takiej sytuacji, w której potencjał powracających zostanie efektywnie wykorzystany. Przyjęta logika prowadzonych w ramach projektu prac merytorycznych sytuuje więc działania badawcze podejmowane w fazie II na pozycji podrzędnej w stosunku do celów i założeo fazy III. Implikuje to sytuację, w której w ramach fazy II szczególny nacisk położono na kwestie związane z oszacowaniem szeroko rozumianego kapitału pozyskanego za granicą (kapitał ekonomiczny, kulturowy i społeczny), uwarunkowaniami mobilności, schematami zachowao ekonomicznych na 9

10 emigracji i po powrocie (typ aktywności zawodowej, sposób gospodarowania oszczędnościami) oraz relacji między nimi. Bazując na wynikach analizy danych zastanych oraz mając na uwadze cele fazy prognostycznej, w ramach fazy II weryfikacji poddano następujące hipotezy: rzeczywista skala zjawiska dolnośląskich migracji zagranicznych jest znacznie wyższa niż wynika to ze statystyk publicznych (np. GUS); wyjeżdżają głównie osoby młode, relatywnie dobrze wykształcone; pobyt za granicą kontynuują najbardziej przedsiębiorczy; emigracja zarobkowa jest domeną mężczyzn, edukacyjna zaś kobiet; zdecydowana większośd emigrantów zarobkowych zatrudniona jest w niskopłatnych sektorach zagranicznych rynków pracy i traktowana jest w kategoriach łatwo zastępowalnej siły roboczej ; podstawową pozytywną konsekwencją wyjazdu emigrantów zarobkowych jest fakt zgromadzenia istotnego kapitału ekonomicznego, przy niskim poziomie akumulacji kapitału kulturowego i społecznego powszechnym zjawiskiem jest praca poniżej kwalifikacji i świadomościowe zamykanie się w polskich gettach/enklawach ; podstawową pozytywną konsekwencją wyjazdu emigrantów edukacyjnych jest fakt zgromadzenia istotnego kapitału kulturowego i społecznego, przy niskim poziomie akumulacji kapitału ekonomicznego; wyjazd uczy przedsiębiorczości, brania spraw w swoje ręce ; podstawowe negatywne konsekwencje wyjazdów zagranicznych pojawiają się w obszarze życia osobistego migrantów migranci zarobkowi są świadomi problemu euro sieroctwa ; w przypadku relatywnie dobrze wykształconych emigrantów zarobkowych istotną kategorią negatywnych konsekwencji wyjazdów jest koszt alternatywny z zasady tym większy, im dłuższy jest pobyt; zdecydowana większośd reemigrantów rozważa możliwośd ponownego, trwającego co najmniej trzy miesiące wyjazdu zagranicznego; w zbiorowości tej liczna jest grupa osób, dla których wyjazdy sezonowe/cyrkulacyjne są pomysłem na życie; 10

11 wśród reemigrantów zarobkowych licznie reprezentowana jest grupa tych, dla których wyjazd zagraniczny okazał się rozczarowaniem; odsetek ten istotnie niższy jest wśród emigrantów edukacyjnych; im większym sukcesem był wyjazd zagraniczny, tym bardziej udany start na krajowym rynku pracy po powrocie; w przypadku poszukiwania pracy na krajowym rynku epizod emigracji edukacyjnej jest plusem w procesie rekrutacji; z neutralnymi czy wręcz negatywnymi reakcjami pracodawców spotykają się przede wszystkim reemigranci zarobkowi. 11

12 2. Ramy teoretyczne i pojęciowe Podejścia teoretyczne do zagadnienia migracji Zagadnienie migracji międzynarodowych jest jednym z częściej podejmowanych zagadnieo w naukach społecznych. Istnieje wiele opracowao i teorii na ten temat; większośd kładzie nacisk na wskazanie głównych przyczyn, dla których ludzie opuszczają swój kraj i decydują się na życie za granicą. Pomimo tej mnogości badao i analiz, a może właśnie ze względu na nią, nie udało się dotychczas wypracowad jednej, spójnej teorii migracji. Co więcej istniejące podejścia niewiele miejsca poświęcają migracjom powrotnym i ich uwarunkowaniom szersze zainteresowanie tą tematyką pojawiło się dopiero w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia. Traktowanie reemigracji po macoszemu jest po części skutkiem faktu, że migracje powrotne są dosyd złożonym zjawiskiem, a sami reemigranci to niezwykle heterogeniczna grupa. Poniżej prezentowany jest krótki przegląd podejśd teoretycznych do zagadnienia migracji i reemigracji. Przedstawienie wypracowanych dotychczas koncepcji jest zasadne, gdyż pozwala osadzid uzyskane w efekcie realizacji projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) wyniki badao w szerszym kontekście analitycznym. Jednym z najczęściej stosowanych podejśd do zagadnienia migracji są teorie neoklasyczne. Główną przyczynę migracji widzą one w różnicy płac pomiędzy krajem wysyłającym a krajem przyjmującym i oczekiwaniu migrantów na lepszą pracę w kraju, do którego się udają. Zgodnie z teoriami neoklasycznymi migracja powrotna jest efektem porażki migrantowi nie udało się spełnid oczekiwao związanych z wyjazdem, nie osiągnął zakładanych korzyści (np. w postaci wyższych płac) 2. Teorie neoklasyczne często poddawane są krytyce, szczególnie za przyjmowane założenia. Zakłada się w nich bowiem, że ludzie są z natury mobilni i nawet niewielki bodziec jest w stanie skłonid ich do 2 J.P. Cassarino, Theorising Return Migration: The Conceptual Approach to Return Migrants Revisited, Managing Migration and Diversity in the Asia Pacific Region and Europe, International Journal on Multicultural Societies, vol. 6 nr 2, 2004, s

13 emigracji. Dodatkowo zakłada się, że migracja ma generalnie charakter wyjazdu na stałe i w związku z tym nie bierze się pod uwagę migracji cyrkulacyjnych 3. Nieco inne spojrzenie na migrację, uwzględniające kontekst społeczny decyzji migracyjnych proponuje Nowa Ekonomika Migracji Pracowniczych (ang. New Economics of Labour Migration NELM). Migracje są w ramach tego podejścia analizowane nie z perspektywy pojedynczej osoby, lecz grupy ludzi, najczęściej gospodarstwa domowego. Migracja jest wynikiem racjonalnej decyzji, a jej głównym celem jest nie maksymalizacja zysku, lecz minimalizacja ryzyka. Jedną z centralnych idei tego podejścia jest właśnie ryzyko i dążenie do jego ograniczenia przez zróżnicowanie podejmowanych działao ekonomicznych. Co więcej, zróżnicowanie stawek płac w poszczególnych krajach nie jest warunkiem koniecznym migracji (jak zakładają teorie neoklasyczne) - gospodarstwa domowe mogą podejmowad decyzję o emigracji nawet wtedy, gdy nie ma różnicy w poziomie płac, dążąc do dywersyfikacji podejmowanego ryzyka. Ma to zastosowanie szczególnie w odniesieniu do krajów słabo rozwiniętych, gdzie emigracja może byd po prostu jedną ze strategii przeżycia 4. Diametralnie inaczej niż teorie neoklasyczne postrzega również NELM zjawisko migracji powrotnych w ramach tego podejścia uznaje się, że powrót jest wynikiem odniesionego za granicą sukcesu. Sukces ten to rezultat przemyślanej strategii gromadzenia oszczędności i równoczesnych transferów pieniędzy do własnego gospodarstwa domowego w kraju; określany jest on przez poziom bezpieczeostwa ekonomicznego, siłę nabywczą i oszczędności ww. gospodarstwa domowego. W takim ujęciu migracja ma z założenia charakter czasowy 5. Migracje analizowane są jeszcze szerzej w ramach podejścia strukturalnego, które bierze pod uwagę złożoną rzeczywistośd społeczną, w jakiej podejmowane są decyzje o migracji. Uznaje się że na migracje, oprócz czynników ekonomicznych, wpływ mają także czynniki społeczne i instytucjonalne w rodzimym kraju emigranta. W kwestii migracji powrotnych kluczowe znaczenie dla teorii strukturalnych mają zasoby, jakie migrant zgromadził za granicą i które przywozi ze sobą do ojczyzny. Ciekawym nurtem analizy jest ocena wpływu, jaki reemigrant może mied na sytuację społeczno- 3 P. Kaczmarczyk, J. Tyrowicz (red)., Współczesne procesy migracyjne w Polsce a aktywnośd organizacji pozarządowych w obszarach związanych z rynkiem pracy, Fundacja Inicjatyw Społeczno Ekonomicznych 2008, s P. Kaczmarczyk, J. Tyrowicz (red), op.cit. s J.P. Cassarino, op.cit., s

14 ekonomiczną i polityczną kraju powrotu. Sukces lub porażka migranta powrotnego zależą od oczekiwao, jakie miał on wobec ekonomii swojej ojczyzny w porównaniu do realiów, jakie spotyka po powrocie 6. Ten nurt rozważao nad migracjami zaowocował kilkoma znaczącymi teoriami, z których warto wspomnied o dwóch. Jedna z nich to teoria systemu światowego I. Wallersteina. Według tej teorii migracje stanowią naturalną konsekwencję rozwoju kapitalizmu w krajach zamożnych, wysoko rozwiniętych w miarę wzrostu kosztów siły roboczej i wyczerpywania się surowców mineralnych firmy rozpoczynają poszukiwania niższych kosztów pracy za granicą. Efektem jest przepływ strumieni kapitału do krajów biedniejszych, który równocześnie wyzwala migracje ludności w kierunku odwrotnym 7. Ciekawe podejście do mobilności międzynarodowej prezentuje również M. Piore według proponowanej przez niego teorii dualnego rynku pracy migracje są przede wszystkim konsekwencją określonych uwarunkowao strukturalnych miejscowi pracownicy nie chcą podejmowad pewnych prac, co zmusza pracodawców do szukania pracowników za granicą. Dla migrantów te miejsca pracy mogą byd one atrakcyjne ponieważ często traktują oni swój pobyt w kraju docelowym jako tymczasowy 8. Zupełnie inne czynniki wpływające na migracje biorą pod uwagę teorie socjologiczne (teorie sieci migracyjnych). Bazują one na koncepcji kapitału społecznego (czyli rzeczywistych lub wirtualnych zasobów, które stają się udziałem jednostki bądź grupy poprzez posiadanie lub uczestnictwo w sieci kontaktów z innym jednostkami) i zakładają, że migranci korzystają z niego przy podejmowaniu decyzji migracyjnych 9. Zakłada się, że sieci umożliwiają zmniejszenie kosztów i ryzyka związanego z migracją: ci którzy wyemigrowali wcześniej stanowią pomoc dla późniejszych migrantów. Migracja jest w tym ujęciu procesem, który raz rozpoczęty, sam się napędza i podtrzymuje J.P. Cassarino, op.cit., s W. Janicki, Przegląd teorii migracji ludności, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, vol. 14, 2007, s P. Kaczmarczyk, J. Tyrowicz (red.), op. cit., s P. Kaczmarczyk, J. Tyrowicz (red.), op. cit., s W. Janicki, op. cit. s

15 Przedstawione powyżej teorie oczywiście nie wyczerpują mnogości podejśd do badania zjawiska migracji. Warto zauważyd, że podejścia te niekoniecznie muszą byd wobec siebie konkurencyjne, a raczej, jak zauważył D. Massey, są komplementarnymi wizjami mobilności, a więc mogą się uzupełniad 11. Najistotniejsze wnioski, płynące z analizy ww. podejśd do zjawiska migracji przedstawiono w tabeli nr 1. Tabela 1. Przegląd podejśd teoretycznych do zjawiska migracji. Teoria Perspektywa Najważniejsze wnioski teorie neoklasyczne Nowa Ekonomika Migracji Pracowniczych teorie strukturalne teorie socjologiczne indywidualny migrant gospodarstwo domowe migranta złożona rzeczywistośd społeczna sieci migracyjne migracja jest wynikiem zróżnicowania stawek płac między krajami; migracja powrotna jest efektem porażki - nie udało się zrealizowad założonych celów. migracja jest wynikiem strategii dążącej do dywersyfikacji ryzyka, nie musi wynikad ze zróżnicowania stawek płac; migracja powrotna jest efektem odniesionego za granicą sukcesu. na migrację mają wpływ czynniki społeczne i instytucjonalne w kraju wyjazdu migranta; migranci powrotni mogą wywierad wpływ na sytuację społeczno-ekonomiczną w kraju powrotu, w zależności od zgromadzonych za granicą zasobów. sieci migracyjne ułatwiają podjęcie decyzji o emigracji i mają wpływ na wybory migracyjne (wybór kraju migracji); sieci zmniejszają koszty i ryzyko związane z migracją. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: P. Kaczmarczyk, J. Tyrowicz (red.), Współczesne procesy migracyjne w Polsce a aktywnośd organizacji pozarządowych w obszarach związanych z rynkiem pracy; W. Janicki, Przegląd teorii migracji ludności; J.P. Cassarino, Theorising Return Migration: The Conceptual Approach to Return Migrants Revisited. Pewnym uzupełnieniem prezentowanych powyżej teorii migracji jest przedstawienie ujęd definicyjnych tego zjawiska, stosowanych przez szereg krajowych i zagranicznych instytucji związanych z przedmiotową tematyką. Zgodnie z definicją Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) migracje zagraniczne to: wyjazdy za granicę i przyjazdy do kraju w celu osiedlenia się (zamieszkania na stałe) lub na pobyt czasowy 12 (w tym miejscu należy zaznaczyd, że GUS utożsamia 11 P. Kaczmarczyk, J. Tyrowicz (red.), op. cit., s Strona internetowa Głównego Urzędu Statystycznego, (stan na dzieo 24 listopada 2009). 15

16 wyjazd/przyjazd z faktem dopełnienia obowiązku meldunkowego w kraju odpowiednio z wymeldowaniem się z Polski i ponownym zameldowaniem się po powrocie). Ta bardzo lakoniczna definicja mieści w sobie wiele zróżnicowanych typów migracji. ONZ i Unia Europejska rekomendują podział migracji na migracje krótko- (pobyt za granicą do 12 miesięcy) i długookresowe (pobyt powyżej 12 miesięcy). Zgodnie z zaleceniami ONZ, Główny Urząd Statystyczny przyjmuje, że o migracji krótkookresowej można mówid przy pobycie za granicą od 3 do 12 miesięcy. Pobyt powyżej 12 miesięcy to już migracja długookresowa 13. Ciekawym typem migracji, który jest w dużej mierze odrębnym rodzajem mobilności są migracje niepełne, określane również mianem migracji cyrkulacyjnych. Pod pojęciem tym kryją się wyjazdy zagraniczne nie mające charakteru permanentnego, o powtarzalnym charakterze 14. Ich specyfika polega na okresowym opuszczaniu miejsca zamieszkania w poszukiwaniu zatrudnienia w miejscach, które są zbyt odległe, żeby można było do nich dojeżdżad. Migranci cyrkulacyjni pozostają przez pewien czas w takich centrach zatrudnienia, by następnie wrócid do domu 15. Zbliżonym pojęciem jest pojęcie migracji sezonowych, tj. ściśle powiązanych z sektorami o wyraźnie sezonowej zmienności produkcji i zatrudnienia (m.in. rolnictwo, budownictwo, gastronomia). Przy konstruowaniu narzędzi badawczych na potrzeby projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) starano się wykorzystad możliwie szerokie spojrzenie na zagadnienie migracji. W obrębie zainteresowania realizatorów projektu znalazły się więc zarówno migracje krótkookresowe (w tym migracje cyrkulacyjne i sezonowe) oraz długookresowe. Zgodnie z rekomendacjami ONZ, pod uwagę wzięto wyłącznie pobyty zagraniczne, które trwały minimum trzy miesiące. Analizując powody emigracji mieszkaoców województwa dolnośląskiego przyjęto, że wyjazd mógł byd wynikiem oddziaływania zarówno czynników ekonomicznych (w tym między innymi zróżnicowana stawek płac), jak i czynników społecznych i instytucjonalnych, które wypychają z kraju ojczystego lub przyciągają do kraju emigracji. Nawiązując do teorii socjologicznych, nie zapomniano również o roli sieci migracyjnych w podejmowaniu decyzji o emigracji i w adaptowaniu się do życia za granicą. Analizując 13 Recommendations on Statistics of International Migration. Revision 1, United Nations, 1998, s P. Kaczmarczyk, J. Tyrowicz, Migracje niepełne, Biuletyn FISE, s P. Kaczmarczyk, Migracje o charakterze cyrkulacyjnym a inne formy mobilności terytorialnej w świetle badao. ISS UW 2002, s

17 powroty z migracji przyjęto, że mogą byd one zarówno wynikiem odniesionego za granicą sukcesu jak i porażki. Dodatkowo opierając się na teoriach strukturalnych przyjęto, że migranci mogą wpływad na sytuację społeczno-ekonomiczną w kraju powrotu, gdyż pobyt za granicą to szansa na akumulację różnego rodzaju kapitału. 17

18 Migrant powrotny terminologia W literaturze przedmiotu pojęcie migranta powrotnego jest pojęciem nieostrym spotykane są zarówno różnorodne definicje osób powracających z emigracji jak i używanych jest szereg określeo opisujących tę grupę migrantów (mówi się o migrantach powrotnych, remigrantach i reemigrantach). Kim więc jest migrant powrotny? Pojęcie to wydaje się intuicyjnie jasne i zrozumiałe, dlatego najprostsze definicje są bardzo lapidarne i stwierdzają, że migranci powrotni to osoby które powróciły do swojego kraju pochodzenia po pewnym okresie spędzonym w innym kraju 16. Podobnej definicji używają w swoim opracowaniu na temat migracji powrotnych Polaków A. Fihel, J. Tyrowicz, i P. Kaczmarczyk: migrant powrotny to osoba, która po okresie migracji powróciła do kraju 17. Wprowadzają oni jednak istotne rozróżnienie - wśród migrantów powrotnych wyróżniają grupę reemigrantów, tj. osoby, które powróciły do kraju i ponownie wyjechały za granicę 18. Definicja przyjęta na potrzeby Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku terminem migranta powrotnego określa natomiast osobę posiadającą polskie (lub podwójne polskie i inne) obywatelstwo, która powróciła z zagranicy na stałe w okresie i ma w Polsce stałe zameldowanie 19. Z kolei K. Iglicka uznaje, że migrant powrotny to osoba urodzona w Polsce, która opuściła kraj, osiedliła się na stałe za granicą i powróciła do Polski po 1989 r. 20. Kategoria ta obejmuje także osoby, które opuściły Polskę jako dziecko oraz te, które obecnie nie posiadają obywatelstwa polskiego 21. Podsumowując można zauważyd, że przy definiowaniu migranta powrotnego pojawiają się pewne kryteria sporne, tj.: obywatelstwo, czas przebywania za granicą oraz data powrotu z emigracji. 16 S. Castles, International migration at the beginning of the twenty-first century, International Social Science Journal, vol A. Fihel, J. Tyrowicz, P.Kaczmarczyk, Migracje powrotne Polaków, Warszawa, FISE, 2008 r. 18 Ibidem. 19 A. Kicinger, A. Weiner, State of the art. Of the Migration Research In Poland, Centre of Migration Research, Working Papers, 2007 r. 20 Iglicka K. Migracje powrotne w świetle najnowszych ujęd teoretycznych. Źródła informacji i podejścia badawcze, w: Iglicka K. (red.), Migracje powrotne Polaków. Powroty sukcesu czy rozczarowania?, 2002 r., Instytut Spraw Publicznych, s Ibidem. 18

19 Biorąc pod uwagę powyższe ujęcia oraz specyfikę projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ), jego realizatorzy zdecydowali się przyjąd następującą definicję migranta powrotnego: Migrantem powrotnym jest osoba, która spełnia każde z poniższych kryteriów: jest w wieku produkcyjnym; powróciła z zagranicy na przestrzeni lat ; osiedliła się po powrocie na terenie województwa dolnośląskiego (mieszka lub pracuje/uczy się); pracowała (legalnie bądź nielegalnie) lub uczyła się (przygotowanie do pracy) za granicą powyżej 3 miesięcy. Zastosowane kryteria wymagają paru słów wyjaśnienia. Należy wyraźnie zaznaczyd, że są one pochodną celu głównego projektu, czyli próby oszacowania wpływu zjawiska powrotów z emigracji na rozwój regionu. Przyjęto podstawowe założenie: grupą, której reemigracja będzie najistotniejszą zmianą jakościową w aspekcie rozwoju Dolnego Śląska jest zbiorowośd potencjalnie aktywnych zawodowo i edukacyjnie - uczestnikami badania były więc tylko osoby w wieku produkcyjnym (tzn. w wieku lata w przypadku mężczyzn i lat w przypadku kobiet). Dodatkowo do udziału w projekcie kwalifikowano wyłącznie osoby, które w trakcie pobytu pracowały lub uczyły się za granicą co najmniej trzy miesiące zabieg ten miał na celu wyłapanie osób, których pobyt na emigracji był na tyle długi, by uprawniał do przyjęcia założenia, że w jego efekcie migrant zgromadził mniejszy lub większy kapitał (rozumiany szeroko), którego transfer może mied wpływ na rozwój regionu. W projekcie Kierunek Dolny Śląsk ( ) uwzględniono wszystkie typy mobilności, które spełniają podaną wyżej definicję. Zawężenie perspektywy czasowej powrotów do lat wynika z chęci uchwycenia w ramach projektu specyfiki zjawiska reemigracji bezpośrednio przed i po akcesji Polski do Unii Europejskiej. Należy wreszcie podkreślid, że w projekcie pojęcia migrant powrotny i reemigrant są używane zamiennie. 19

20 3. Metody badawcze Zgromadzenie rzetelnych informacji na temat skali zjawiska powrotów z emigracji na Dolny Śląsk, potencjału powracających oraz uwarunkowao zachowao migracyjnych i ekonomicznych tej zbiorowości wymagało realizacji zakrojonych na szeroką skalę działao badawczych. Proces badawczy składał się z dwóch, realizowanych w zasadzie równolegle etapów. Celem etapu I była diagnoza zjawiska reemigracji w ujęciu statystycznym, tj. odpowiedź na pytanie o poziom jego natężenia oraz profil społeczno-demograficzny uczestników, a także nakreślenie rachunku zysków i strat z perspektywy migranta. W ramach etapu II skoncentrowano się natomiast na uchwyceniu specyfiki podstawowych mechanizmów rządzących tym zjawiskiem i determinujących jego kształt, w tym przede wszystkim wzorców zachowao migracyjnych. Te ambitne cele sprawiły, że konieczne było zastosowanie zróżnicowanych technik badawczych. W ramach etapu I w okresie: styczeo wrzesieo 2009 r. przeprowadzono badania ilościowe z wykorzystaniem dwóch technik: wspomaganych komputerowo wywiadów telefonicznych (ang. Computer Assisted Telephone Interview - CATI) oraz ankiety online/papi. Realizacji celów etapu II (kwiecieo sierpieo 2009 r.) służyły natomiast badania jakościowe z wykorzystaniem techniki indywidualnych wywiadów pogłębionych oraz zogniskowanych wywiadów grupowych. W ramach badao przeprowadzonych z wykorzystaniem techniki CATI przyjęto czteroletnią perspektywę badawczą (tj. lata ); w badaniach z wykorzystaniem pozostałych technik wzięli udział dodatkowo reemigranci z 2009 r. 22 Schemat procesu badawczego służącego analizie stanu zastanego zjawiska reemigracji prezentuje poniższy rysunek nr 2: 22 Przyjęcie przedstawionych perspektyw czasowych wynikało z założeo metodologicznych projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ). 20

21 Rysunek 2. Schemat procesu badawczego w ramach Fazy II projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ). Etap I: badania ilościowe Etap II: badania jakościowe CATI cel: oszacowanie skali migracji i reemigracji próba: 4000 gospodarstw domowych termin: styczeo-marzec 2009 r. IDI cel: pogłębiona charakterystyka migrantów powrotnych próba: 51 indywidualnych wywiadów pogłębionych z migrantami powrotnymi termin: kwiecieosierpieo 2009 r. badania online/papi cel: określenie potencjału osób powracających z zagranicy próba: ponad 1000 reemigrantów z terenu Dolnego Śląska FGI cel: pogłebiona charakterystyka reemigrantów próba: 3 zogniskowane wywiady grupowe z jednorodnymi grupami reemigrantów termin: styczeowrzesieo 2009 r. termin: kwiecieosierpieo 2009 r. Źródło: Opracowanie własne. 21

22 W rezultacie zgromadzono informacje istotnie wykraczające poza podstawowe statystyki: kto i gdzie wyjechał - uzyskano wiedzę o tym jak migrantom żyło się na emigracji i jak wygląda ich życie po powrocie do kraju; poddano analizie proces podejmowania decyzji o wyjeździe, a następnie o powrocie. Przeprowadzone w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) badania to jedne z największych w kraju badao zjawiska reemigracji w ujęciu regionalnym szczegółowych informacji na temat swoich doświadczeo migracyjnych udzieliło ponad 1400 dolnośląskich reemigrantów. Poziom natężenia powrotów z zagranicy oszacowano na podstawie wywiadów telefonicznych przeprowadzonych z przedstawicielami ok gospodarstw domowych z terenu Dolnego Śląska. 22

23 3.1 Badania ilościowe Określenie skali powrotów z emigracji oraz potencjału powracających okazało się zadaniem organizacyjnie trudnym. Największym wyzwaniem, jakie stanęło przed realizatorami projektu była kwestia dotarcia do respondentów. W jaki sposób znaleźd osoby które wyjechały za granicę i powróciły z emigracji? Niestety nie istnieją żadne oficjalne spisy takich osób. Dane, jakie gromadzą różne instytucje również nie są miarodajne - wielu migrantów nigdzie nie zgłasza faktu wyjazdu za granicę. W tej sytuacji zdecydowano się zastosowad dwie różne techniki badawcze (CATI oraz ankieta online/papi) i dwa różne schematy doboru próby. Badanie techniką wywiadu telefonicznego CATI na próbie losowej pozwoliło na oszacowanie skali reemigracji do województwa dolnośląskiego 23. Badanie online/papi na próbie celowej pozwoliło z kolei na zdiagnozowanie potencjału osób powracających. Badanie metodą wspomaganego komputerowo wywiadu telefonicznego - CATI Podstawowym argumentem przemawiającym za wyborem techniki wywiadu telefonicznego przy szacowaniu skali zjawiska powrotów na Dolny Śląsk była możliwośd dotarcia do dużej i rozproszonej grupy respondentów, z jaką mamy do czynienia w tym przypadku. Badanie zostało zrealizowane na próbie N=4113 gospodarstw domowych z terenu województwa dolnośląskiego. Próba ta została pobrana w sposób warstwowo-losowy z powszechnie dostępnych spisów telefonów stacjonarnych województwa dolnośląskiego. Warstwy próby stanowiły powiaty w każdym z nich losowano określoną liczbę gospodarstw domowych (z reguły około 130, z wyjątkiem powiatu Wrocław-miasto gdzie wylosowanych zostało 400 gospodarstw domowych). Realizacja badania na próbie losowej umożliwiła generalizowanie wyników z próby na populację, a więc dokonanie estymacji. Badanie oparto na reprezentacji gospodarstw domowych, wyróżnionych ze względu na kryterium ekonomiczne. Przez gospodarstwo domowe rozumiano więc, zgodnie z definicją GUS: zespół osób 23 Przy szacowaniu skali zjawiska emigracji i reemigracji przyjęto perspektywę czasową: 2004 r r. W badaniach z wykorzystaniem ankiety online/papi oraz badaniach jakościowych wzięli natomiast udział również ci, którzy wrócili na Dolny Śląsk w 2009 r. 23

24 spokrewnionych lub niespokrewnionych, mieszkających razem i wspólnie utrzymujących się 24. Oparcie badania na gospodarstwach a nie indywidualnych osobach miało dużą praktyczną zaletę: członkowie gospodarstwa domowego mogli udzielid ankieterom informacji o osobach, które nadal przebywają za granicą i z tego powodu nie były dostępne w momencie badania. Badanie przeprowadzone zostało w oparciu o standaryzowany kwestionariusz wywiadu w lutym 2009 roku przez firmę VRG Strategia - partnera projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ). Składało się ono z dwóch etapów. W pierwszym etapie skoncentrowano się na identyfikacji dolnośląskich gospodarstw domowych mających doświadczenia emigracyjne i reemigracyjne, tj. takich, z których przynajmniej jeden członek spełnia przyjętą na potrzeby projektu definicję migranta powrotnego (por. str. 19). Działanie to pozwoliło na oszacowanie zarówno skali emigracji z regionu, reemigracji jak i skali kontynuacji pobytu za granicą wartośd poznawczą miały więc zarówno odpowiedzi twierdzące jak i przeczące respondentów. Do etapu II kwalifikowano te gospodarstwa domowe, których członkowie w latach pracowali bądź uczyli się za granicą przez okres co najmniej trzech miesięcy łącznie udało się przeprowadzid 285 takich wywiadów 25 bezpośrednio z samym migrantem bądź też innym członkiem gospodarstwa migracyjnego, który był w stanie udzielid informacji na temat migranta. Wywiady te dostarczyły dodatkowej wiedzy dotyczącej profilu społeczno-demograficznego migrantów, kierunków migracji, planów migracyjnych i zawodowych tej zbiorowości. Częśd pytao dotyczyła kwestii bilansu wyjazdu. Badanie z wykorzystaniem ankiety online/papi W badaniu z wykorzystaniem ankiety online/papi, w odróżnieniu od badao techniką wywiadów telefonicznych, wzięli udział wyłącznie dolnośląscy reemigranci (por. str. 23), których pytano przede wszystkim o bilans pobytu na emigracji, charakter mobilności oraz schemat zachowao ekonomicznych na emigracji i po powrocie do kraju. 24 Strona internetowa Głównego Urzędu Statystycznego, (stan na dzieo 24 listopada 2009 r.). 25 Struktura próby w drugim etapie jest tożsama z profilem emigrantów i reemigrantów przedstawionym w rozdziale 2. 24

25 Zadanie związane z diagnozą potencjału powracających zrealizowano dwutorowo: respondenci wypełniali ankietę bądź za pośrednictwem Internetu (ankieta online) bądź też tradycyjnie (ankieta papierowa ). Kwestionariusz ankiety w wersji online został zamieszczony na serwerze w sieci www, a respondenci wchodząc na odpowiednią stronę mogli ją wypełnid. Z kolei badanie w wykorzystaniem kwestionariusza ankiety w wersji papierowej zrealizowane zostało w miejscach, w których mogą pojawiad się migranci powrotni (w tym w instytucjach, z usług których migranci najczęściej korzystają po powrocie do kraju) m.in.: lotnisko, dworzec autobusowy, wojewódzki i powiatowe urzędy pracy, urzędy miast i gmin. Każda z prezentowanych powyżej technik badawczych ma swoje zalety. Podstawową zaletą ankiety online jest relatywnie niski koszt realizacji (informacja o ankiecie i prośba o jej wypełnienie wysłana jest do potencjalnych respondentów za pomocą poczty elektronicznej) oraz wysoka jakośd zebranych danych, dzięki zastosowaniu mechanizmów zapewniających, że na wszystkie pytania została udzielona odpowiedź. Istotnym plusem ankiety online jest fakt, że respondenci mogą wypełnid ankietę w dogodnym dla siebie momencie. Możliwośd wykorzystania logiki pytao znacznie skraca czas potrzebny na wypełnienie ankiety. Z kolei główna zaleta realizacji badania z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety w wersji papierowej to pochodna samej obecności badacza - dzięki niej możliwe jest wyjaśnienie respondentowi wszelkich niejasności, które mogą pojawid się w trakcie wypełniania kwestionariusza. Ponadto obecnośd badacza sprawia zazwyczaj, że ankiety są staranniej wypełniane. Niezwykle istotne zalety to te wynikające z kompilacji w ramach jednego badania techniki ankiety online i PAPI. Zastosowanie obydwu technik redukuje problem selektywności próby - możliwe staje się dotarcie do zróżnicowanej pod względem cech społeczno-demograficznych grupy respondentów. Ograniczenie się do ankiety online groziłoby nadreprezentacją osób młodych relatywnie dobrze wykształconych (ze statystyk wynika, że to głównie oni korzystają z Internetu 26 ). Analiza tabeli nr 2 wskazuje również na inną korzyśd wynikająca z kompilacji ankiety online oraz PAPI zastosowanie obydwu technik znacznie rozszerza wachlarz kanałów dotarcia do potencjalnych 26 Według danych z Diagnozy Społecznej 2009 spośród osób niekorzystających z Internetu aż 73 % to osoby w wieku powyżej 45 lat. 25

26 respondentów. Wykorzystane w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) kanały dotarcia do reemigrantów przedstawia poniższa tabela: Rodzaj ankiety Tabela 2. Kanały dotarcia do respondentów wykorzystane w badaniu online/papi. Kanał dotarcia 1) zaproszenie do wzięcia udziału w badaniu wysłane bezpośrednio do potencjalnych respondentów: kontakty uzyskane w badaniu CATI; online Giełda Informacji Studentów Erasmusa; portale społecznościowe (m.in. GoldenLine, NaszaKlasa). 2) informacja o badaniu zamieszczona na stronach: powiatowych urzędów pracy, Dolnośląskiego Wojewódzki Urząd Pracy; urzędów miast i gmin z terenu Dolnego Śląska; akademickich biur karier; portali przeznaczonych dla migrantów (Powroty.gov.pl, Polacy.co.uk); forów dyskusyjnych poruszających problemy migracji (Forum Dolnośląskie, Gazeta.pl). 3) informacja o badaniu w lokalnych mediach: prasa, radio, telewizja. 1) badanie przeprowadzone na: PAPI lotnisku Wrocław- Strachowice; Dworcu Autobusowym we Wrocławiu; spotkaniach organizowanych przez DWUP dla osób załatwiających formalności związane z wnioskiem E301. 2) ankiety pozostawione do wypełnienia w: powiatowych urzędach pracy; urzędach miast i gmin; akademickich biurach karier. Źródło: Opracowanie własne. Zaproszenia do wypełnienia ankiety online zostały wysłane za pomocą poczty elektronicznej do osób, których dane kontaktowe przekazali respondenci biorący udział w wywiadach telefonicznych. Ze względu na niską liczebnośd tak zidentyfikowanej zbiorowości równolegle podjęto działania promocyjne służące poinformowaniu jak największej liczby potencjalnych respondentów o badaniu. Zaproszenie do udziału w badaniu z linkiem do ankiety pojawiło się więc na stronach internetowych 26

27 dolnośląskich urzędów miast i gmin, starostw powiatowych, powiatowych urzędów pracy. Ogłoszenia z prośbą o wypełnienie ankiety zamieszczone zostały także na portalu portalach społecznościowych i stronach internetowych akademickich biur karier. Nie pominięto również mediów tradycyjnych krótka informacja o projekcie i prowadzonym badaniu pojawiła się w lokalnej prasie, radiu i telewizji. Badanie z wykorzystaniem kwestionariusza w wersji papierowej zostało przeprowadzone w dwóch grupach miejsc, gdzie prawdopodobieostwo spotkania osób, które powróciły z zagranicy było największe. Po pierwsze były to miejsca, w których swoje usługi świadczą przewoźnicy (dworzec autobusowy we Wrocławiu oraz Port Lotniczy Wrocław Strachowice). Po drugie, badania przeprowadzono na terenie instytucji, z usług których korzystają migranci po powrocie do kraju (wojewódzki i powiatowe urzędy pracy, urzędy miast i gmin, akademickie biura karier). Wysiłki realizatorów projektu zaowocowały zebraniem 1185 ankiet wypełnionych przez osoby, które wróciły z emigracji na teren województwa dolnośląskiego dobór próby miał charakter celowy. Poniżej przedstawiona jest krótka charakterystyka społeczno-demograficzna respondentów. Zbiorowośd migrantów powrotnych, którzy wzięli udział w badaniu, była zrównoważona pod względem płci - 49,4% stanowiły kobiety; udział mężczyzn ukształtował się więc na poziomie 50,6%. W zebranej próbie znaleźli się głównie ludzie młodzi (88% respondentów stanowiły osoby poniżej 40. roku życia). Z niskim wiekiem respondentów związany jest prawdopodobnie fakt, że prawie co piąty ankietowany był w momencie badania w trakcie nauki. Wśród migrantów powrotnych, którzy znaleźli się w próbie większośd (40,96%) miała wykształcenie wyższe. Co piąty respondent legitymował się wykształceniem zasadniczym zawodowym; zbliżony był odsetek osób z wykształceniem średnim ogólnym (18,3%). W próbie znalazły się również osoby z wykształceniem podstawowym lub gimnazjalnym łącznie ok. 3,1%. 27

28 Tabela 3. Struktura próby pod względem wykształcenia. Wykształcenie Procent próby podstawowe 2,53% gimnazjalne 0,59% zawodowe 20,10% średnie ogólne 18,34% wyższe 40,96% w trakcie nauki 17,48% Źródło: Opracowanie własne. Ok. 45,6% reemigrantów, którzy wypełnili ankietę pochodziło z powiatu wrocławskiego grodzkiego; ponad połowa zaś mieszkała na terenie pozostałych powiatów województwa dolnośląskiego. Ok. 3,3% próby stanowiły natomiast osoby, które wprawdzie bezpośrednio po powrocie z emigracji osiedliły się na Dolnym Śląsku, ale później z różnych przyczyn zdecydowały się na migrację do innego województwa. Tabela 4. Struktura próby pod względem miejsca zamieszkania. Miejsce zamieszkania Procent próby miasto Wrocław 45,61% inny powiat woj. dolnośląskiego miejscowośd poza woj. dolnośląskim 51,10% 3,29% Źródło: Opracowanie własne. Jeszcze raz należy podkreślid że próba miała charakter celowy, a nie losowy, co oznacza, że nie można uogólniad wyników uzyskanych z takiej próby na całą populację migrantów powrotnych. Można jednak dokonad charakterystyki zebranej próby, która uzupełni obraz migrantów powrotnych wyłaniający się z badania opartego na próbie losowej. 28

29 3.2 Badania jakościowe Zakres tematyczny zagadnieo pogłębianych w ramach badao jakościowych techniką wywiadów indywidualnych oraz zogniskowanych wywiadów grupowych był zbliżony. W celu uzyskania wiedzy na temat schematów zachowao migracyjnych przeanalizowano każdorazowo szczegółowo zarówno doświadczenia bezpośrednio poprzedzające wyjazd zagraniczny, doświadczenia emigracyjne, jak i te po powrocie do kraju. Zabieg ten pozwolił uchwycid relacje przyczynowo-skutkowe oraz sekwencyjnośd pewnych działao i zdarzeo. W efekcie możliwe stało się opracowanie strategii ekonomicznych reemigrantów. Badania jakościowe dostarczyły wniosków będących doskonałym uzupełnieniem wyników badao ilościowych nacisk położono na kwestie motywów wyjazdu za granicę i powrotu do kraju, oceny decyzji migracyjnych, uwarunkowao zachowao migracyjnych i ekonomicznych respondentów. Szczegółowy zakres tematyki badao jakościowych przedstawia poniższy schemat: 29

30 30 EMIGRACJA POWRÓT PLANY MIGRACYJNE Przyczyny i cel wyjazdu Decyzja o powrocie Przyczyny powrotu, okoliczności podjęcia decyzji o powrocie Typowy dzieo na emigracji Strategia ekonomiczna na emigracji Czas wolny, relacje z lokalną społecznością Praca/edukacja charakter i treśd pracy, ogólny harmonogram dnia, atmosfera w miejscu pracy/nauki, kultura pracy Oszczędności, transfery środków pieniężnych do Polski Inwestycje Strategia ekonomiczna w ujęciu dynamicznym Szok kulturowy po powrocie Rozliczenie/bilans (finansowy, edukacyjny, kulturowy) wyjazdu/ów pozytywy i negatywy Ocena decyzji o powrocie do Polski Wpływ na życie prywatne, osobiste Wpływ na życie zawodowe, rozwój zawodowy Przygotowania do powrotu krok po kroku Co zaskoczyło respondenta po powrocie (pozytywnie i negatywnie)? Czy trudno było respondentowi odnaleźd się po powrocie? Dlaczego? Reakcje otoczenia, relacje z najbliższymi, zmiany sytuacji rodzinnej Zdobyte umiejętności, kwalifikacje, wiedza (know how), zmiana postaw Inwestycje, oszczędności Reakcje pracodawców Stopieo wykorzystania doświadczeo zagranicznych Ocena perspektyw własnego rozwoju zawodowego /osobistego na Dolnym Śląsku (czynniki hamujące i sprzyjające) Plany migracyjne w krótszym (1 rok) i dłuższym okresie (5 lat) ZOSTAJE W POLSCE - powody decyzji, plany zawodowe PLANUJE PONOWNY WYJAZD - Dlaczego? Gdzie? Na jakich warunkach? Czy migracje to jego sposób na życie? NIE MA SPRECYZOWANYCH PLANÓW uwarunkowania - czynniki przemawiające za pozostaniem w kraju oraz ponowną emigracją Atrakcyjnośd Dolnego Śląska Działania władz lokalnych/regionalnych ułatwiających readaptację/zachęcających emigrantów do powrotu - identyfikacja, ocena Źródło: Opracowanie własne.

31 Zastosowanie dwóch technik badawczych: IDI i FGI miało szereg zalet. W ramach indywidualnych wywiadów pogłębionych możliwe było, ze względu na brak udziału osób trzecich, rozwijanie w toku rozmowy kwestii osobistych i zagadnieo kontrowersyjnych (np. poziom pozyskanego za granicą kapitału, wpływ wyjazdu na życie osobiste). Z kolei sytuacja wymiany poglądów, z jaką spotykamy się w przypadku FGI, pozwoliła uchwycid bogactwo wniosków i interpretacji. Dodatkową zaletą FGI jest wzajemne naprowadzanie się respondentów na istotne, kluczowe dla badania kwestie. Indywidualne wywiady pogłębione - IDI Indywidualny wywiad pogłębiony (ang. In-depth Interview - IDI) to, najogólniej rzecz ujmując, rozmowa dwóch osób: respondenta i badacza, trwająca zwykle około godziny. IDI świetnie nadają się do badania procesów decyzyjnych, ponieważ dostarczają informacji o okolicznościach podjęcia takich a nie innych działao. Wywiady indywidualne w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) zostały przeprowadzone z 51 dolnośląskimi migrantami powrotnymi. Próba została dobrana w taki sposób, aby uwzględnid różnorodnośd cech społeczno-demograficznych osób powracających z zagranicy do kraju (m.in. zróżnicowanie ze względu na płed, wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania i status zawodowy). Inną ważną zmienną wziętą pod uwagę była długośd pobytu za granicą: w próbie reprezentowani są zarówno ci, którzy wyjechali na parę miesięcy jak i emigranci, którzy przebywali za granicą parę lat. Wywiady przeprowadzono z 25 kobietami i 26 mężczyznami. Wiek respondentów wahał się od 21 do 52 lat; większośd rozmówców stanowiły osoby młode (poniżej 30. roku życia). W próbie znalazły się zarówno reemigranci z wykształceniem wyższym, jak i z wykształceniem średnim czy zasadniczym zawodowym. Większośd wywiadów przeprowadzono z mieszkaocami Wrocławia; w badaniu wzięli udział również mieszkaocy mniejszych miejscowości (Legnica, Kudowa-Zdrój). Wywiady przeprowadzono od kwietnia do sierpnia 2009 r. w oparciu o jednolity scenariusz wywiadu. Każdy wywiad był nagrywany, a następnie tworzona była jego transkrypcja. Transkrypcje zostały zakodowane i poddane jakościowej analizie. 31

32 Zogniskowane wywiady grupowe - FGI Zogniskowany wywiad grupowy (ang. Focus Group Interview - FGI) jest dyskusją przeprowadzaną przez moderatora, w której uczestniczy jednocześnie kilka osób; grupa liczy zazwyczaj od siedem do dziesięciu osób. W ramach projektu przeprowadzono we Wrocławiu trzy zogniskowane wywiady grupowe z dolnośląskimi reemigrantami. W każdym ze spotkao wzięła udział inna ze względu na status na rynku pracy grupa migrantów powrotnych. Zdecydowano się na ten zabieg dlatego, że jedną z zasad przeprowadzania fokusów jest taki dobór respondentów, aby grupa była jak najmniej zróżnicowana wewnętrznie. Spójnośd zbiorowości uczestników spotkania pod względem ważnych charakterystyk społeczno-demograficznych warunkuje bowiem pojawienie się procesów grupowych, ponieważ zespół ludzi podobnych do siebie szybciej wchodzi ze sobą w interakcje. W spotkaniu grupy pierwszej wzięło udział osiem osób pracujących (z czego 50% stanowiły kobiety), w wieku powyżej 35 lat, z różnymi doświadczeniami migracyjnymi. Do grupy drugiej natomiast zaproszono osoby bezrobotne, w różnym wieku (pięd kobiet i trzech mężczyzn). Uczestnikami spotkania grupy trzeciej były osoby młode (do 30. roku życia włącznie), studiujące, po równo kobiety i mężczyźni (5 kobiet i 5 mężczyzn), z których połowa przebywała za granicą mniej niż rok. FGI, podobnie jak IDI, były nagrywane, by następnie możliwa była transkrypcja dyskusji. 32

33 WYNIKI BADAO 33

34 Podstawowe wyniki badao i analiz: Rzeczywista skala dolnośląskich emigracji zagranicznych jest wyższa niż wynika to ze statystyk Głównego Urzędu Statystycznego. Estymowany w projekcie Kierunek Dolny Śląsk poziom natężenia zjawiska to 12% ogółu gospodarstw domowych w regionie. Są to gospodarstwa, w przypadku których co najmniej jedna osoba na przestrzeni lat przebywała (tj. pracowała lub uczyła się) za granicą dłużej niż 3 miesiące. Ponad połowę (57%) dolnośląskich emigranckich gospodarstw domowych stanowią takie gospodarstwa, których członkowie powrócili już do kraju. Kontynuację pobytu za granicą przynajmniej jednego członka zadeklarowało 43% przedstawicieli gospodarstw domowych. Średni okres pobytu na emigracji to dwa lata. Największa fala reemigracji przypadła na rok 2008 w stosunku do roku poprzedniego liczba powrotów wzrosła niemal czterokrotnie. Fala emigracji, która pojawiła się po akcesji Polski do struktur Unii Europejskiej nie miała charakteru emigracji na stałe zdecydowana większośd wyjechała z zamiarem powrotu do kraju w niedalekiej przyszłości. Najczęściej wskazywane przyczyny reemigracji to: upływ okresu, na jaki planowano wyjazd, fakt zrealizowania założonego planu finansowego oraz powody prywatne (tęsknota za najbliższymi, kłopoty zdrowotne, trudności rodzinne związane z rozłąką). W co czwartym przypadku, powrót był konsekwencją utraty pracy za granicą lub też tego, że emigracja zarobkowa nie jest już tak opłacalna jak kiedyś. Większośd osób, które zdecydowały się na powrót na Dolny Śląsk ocenia swoją decyzję jako całkowicie słuszną. Zjawisko wyjazdów emigracyjnych dotyczyło przede wszystkim mieszkaoców terenów wiejskich niemal 15% gospodarstw domowych z tych obszarów ma doświadczenia emigracyjne. Relatywnie najrzadziej na wyjazd decydowali się mieszkaocy Wrocławia. Na przestrzeni ostatnich lat mieszkaocy województwa dolnośląskiego wyjeżdżali przede wszystkim do Niemiec (27,6% ogółu wyjeżdżających) i Wielkiej Brytanii. Dużą popularnością cieszyła się również Irlandia, Holandia i Włochy. Wśród kierunków zwrotnych zaznacza się wyraźna przewaga Niemiec aż 37% ogółu dolnośląskich reemigrantów z lat powróciło właśnie z tego kraju. Populacja migrantów z lat była relatywnie zrównoważona pod względem płci. Natomiast wśród powracających wyraźnie dominowali mężczyźni (dwie trzecie migrantów powrotnych) duża częśd z nich to tzw. migranci cyrkulacyjni, którzy deklarują chęd ponownego wyjazdu za granicę. 34

35 Na przestrzeni lat na wyjazd za granicę decydowały się przede wszystkim osoby młode, relatywnie dobrze wykształcone. W zbiorowości emigrantów zdecydowanie najliczniejszą grupę (niemal 70% ogółu) stanowiły osoby poniżej 40. roku życia. Większośd emigrantów legitymowała się wykształceniem średnim (42%), ale istotny był też odsetek osób z wyższym wykształceniem (27%). Skłonnośd do powrotu jest ujemnie skorelowana z poziomem wykształcenia. Reemigracja jest bardziej nasilona wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym i podstawowym, niż wśród osób z wyższym wykształceniem. Większośd migrantów, badanych w projekcie Kierunek Dolny Śląsk, wyjechała za granicę w celach zarobkowych (86%). Edukacja/staż lub praktyka zawodowa stanowiła cel wyjazdu dla ok. 10%; ok. 4% wyemigrowało w innym celu, np. by dołączyd do bliskiej osoby za granicą (podejmując za granicą aktywnośd zawodową lub edukacyjną). Emigracja zarobkowa jest domeną mężczyzn, edukacyjna zaś kobiet. Biorąc pod uwagę czynniki skłaniające do wyjazdu, zbiorowośd podejmujących pracę za granicą dzieli się co najmniej na dwie podgrupy: tych, których wyjazd ma cel stricte zarobkowy oraz tych, dla których zatrudnienie za granicą i zgromadzone dzięki niemu środki finansowe są jedynie środkiem do osiągnięcia innych celów, np. życia w odmiennej kulturowo rzeczywistości społecznej. W podjęciu decyzji o wyjeździe za granicę i przy wyborze kraju docelowego emigracji dużą rolę odgrywają sieci migracyjne. Korzystanie z nich minimalizuje ryzyko, jakie nieodłącznie związane jest z emigracją. Reemigranci wskazują na trzy podstawowe funkcje, jakie pełnią sieci migracyjne: przekonanie do podjęcia decyzji o wyjeździe, ułatwienie startu za granicą, zapewnienie wsparcia psychologicznego w trakcie pobytu. Migranci podejmowali zazwyczaj pracę w niskopłatnych sektorach zagranicznych rynków pracy najczęściej zatrudniani byli jako robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy (38%), pracownicy przy pracach prostych (20%) oraz w sferze usług i handlu (16%). W większości przypadków (65%) zakres obowiązków nie był zgodny z wyuczonym lub wykonywanym w Polsce zawodem. W zawodach korespondujących z nabytymi w kraju kompetencjami częściej pracowali mężczyźni niż kobiety, a także osoby starsze niż młodsze (które często wyjeżdżały w trakcie lub tuż po zakooczeniu edukacji, nie posiadając doświadczenia zawodowego). Niemal wszyscy migranci biorący udział w badaniach wskazują na mniejsze lub większe korzyści osiągnięte w wyniku pobytu za granicą - te powszechnie wymieniane, niezależnie od celu i charakteru wyjazdu to podniesienie kompetencji w zakresie porozumiewania się w języku obcym (87% respondentów), nawiązanie interesujących znajomości (83%), zyskanie większej pewności siebie. 35

36 Podstawową korzyścią z wyjazdów w celach zarobkowych jest zgromadzony kapitał ekonomiczny (przede wszystkim ten o dużym stopniu płynności gotówka oraz depozyty na rachunkach oszczędnościowych), chod nie jest to regułą prawie co czwarty reemigrant, który podjął zatrudnienie za granicą nie przywiózł do kraju żadnych oszczędności. Niemniej jednak, odsetek posiadających oszczędności jest wyższy w przypadku emigranckich gospodarstw domowych, niż wśród ogółu krajowych gospodarstw domowych. Zgromadzone za granicą sumy pieniężne przeznaczane są zazwyczaj na cele stricte konsumpcyjne życie bieżące po powrocie, remont mieszkania/domu bądź też zakup samochodu. Ok. 7% respondentów przeznaczyło oszczędności na rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej w kraju. Większośd migrantów zadeklarowała, że poznała za granicą nowe wzorce pracy, rozwiązania organizacyjne (68%) oraz że zdobyła wiedzę lub zaobserwowała nowe rozwiązanie (np. technologiczne, techniczne), które zamierza wykorzystad w praktyce zawodowej (58%). Praca za granicą, nawet w niskopłatnych sektorach rynku pracy, bądź poniżej kwalifikacji, to szansa na rozwinięcie takich umiejętności miękkich jak: umiejętnośd pracy w zespole, otwartośd na innych, bądź też komunikatywnośd. Wyjazd był często okazją do rozwoju w obrębie wyuczonego zawodu lub też nabycia kwalifikacji umożliwiających wykonywanie zupełnie innej profesji. Migranci wskazują na szereg negatywnych konsekwencji wyjazdów zagranicznych pojawiają się one przede wszystkim w sferze życia osobistego (osłabienie więzi z najbliższymi, niekorzystny wpływ epizodu emigracyjnego na psychikę), chod niejednokrotnie dotyczą także sfery życia zawodowego. W tym kontekście respondenci wskazują głównie na problem wypadnięcia z krajowego rynku pracy w związku z okresową nieobecnością w Polsce i pracą poniżej kwalifikacji za granicą. Z tym aspektem wiąże się zagadnienie kosztu alternatywnego w przypadku zatrudnienia w typowo imigranckich sektorach zagranicznych rynków pracy jest on tym większy im dłuższy jest pobyt na emigracji i wyższy poziom wykształcenia migranta. Dodatkowo, aż 28% respondentów wskazało na problem szklanego sufitu, wyrażając pogląd, że za granicą wiele drzwi jest dla Polaków po prostu zamkniętych. Większośd reemigrantów w momencie realizacji badania pracowała w pełnym wymiarze czasu pracy; co czwarty był osobą bezrobotną. Wyniki badao wskazują, że osoby powracające z zagranicy statystycznie lepiej radzą sobie na polskim rynku pracy po powrocie niż przed wyjazdem. Emigracja uczy samodzielności, przedsiębiorczości warto zaznaczyd, że przed wyjazdem jedynie co setny badany prowadził swoją firmę; po powrocie co dziesiąty. Prawie połowa osób, które powróciły z zagranicy planuje w perspektywie dwóch lat, od daty badania, ponowny wyjazd na co najmniej trzy miesiące. Poziom gotowości do emigracji jest istotnie wyższy wśród reemigrantów, których poprzedni wyjazd miał cel zarobkowy niż wśród reemigrantów edukacyjnych. Ponowny wyjazd częściej planują również mężczyźni niż kobiety. Skłonnośd do emigracji jest ujemnie skorelowana z poziomem posiadanego wykształcenia. 36

37 1. Skala zjawiska emigracji i reemigracji 1.1 Skala emigracji Na podstawie badao ilościowych (CATI), przeprowadzonych w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ), można stwierdzid, że ok. 12% ogółu gospodarstw domowych w województwie dolnośląskim stanowią takie gospodarstwa, w przypadku których co najmniej jedna osoba na przestrzeni lat przebywała (tj. pracowała lub uczyła się por. definicja reemigranta, str. 19) za granicą dłużej niż trzy miesiące 27. Dla zdecydowanej większości dolnośląskich emigrantów (86%) głównym celem wyjazdu była praca zarobkowa, natomiast co dziesiąty badany udał się za granicę w celach edukacyjnych. Odwiedziny u rodziny/znajomych lub wyjazd związany z turystyką jako cel podstawowy wskazało po 2% respondentów 28. Zjawisko wyjazdów emigracyjnych dotyczyło przede wszystkim mieszkaoców terenów wiejskich niemal 15% gospodarstw domowych z tych obszarów ma doświadczenia emigracyjne. Relatywnie najrzadziej na wyjazd decydowali się mieszkaocy Wrocławia w tym przypadku odsetek emigranckich gospodarstw domowych ukształtował się na poziomie 8,5%. Nieco częściej fakt pobytu zagranicznego trwającego dłużej niż 3 miesiące deklarowali mieszkaocy pozostałych miast województwa dolnośląskiego - 12,3% ogółu gospodarstw domowych z tych obszarów ma tego typu doświadczenia. Dominującym motywem wyjazdów w każdej z ww. kategorii była chęd podjęcia pracy w trakcie pobytu zagranicznego, niemniej jednak zjawisko emigracji zarobkowej było przede wszystkim nasilone wśród wyjeżdżających z terenów wiejskich (92% ogółu emigrantów z tych terenów to typowi 27 Według danych CBOS (stan na 2008 r.) odsetek gospodarstw domowych w województwie dolnośląskim, z których wyjechała co najmniej 1 osoba wyniósł 7,2%. Badanie realizowano na próbie losowo-adresowej dorosłych mieszkaoców Polski (N=38 866), którzy w ciągu ostatnich 10 lat pracowali za granicą (nie brano pod uwagę osób, których celem wyjazdu zagranicznego była nauka). 28 Odsetek ten nie odzwierciedla faktycznego udziału osób wyjeżdżających w celach turystycznych lub by dołączyd do rodziny/znajomych - należy zaznaczyd, że zgodnie z przyjętą na potrzeby projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) definicją migranta powrotnego (por. str. 19) w badaniu wzięły udział wyłącznie osoby, które w trakcie pobytu emigracyjnego podjęły aktywnośd zarobkową bądź edukacyjną. 37

38 emigranci zarobkowi). Co trzeci emigrant z Wrocławia zdecydował się natomiast na emigrację w celach edukacyjnych. Poziom natężenia zjawiska wyjazdów zagranicznych był zróżnicowany w poszczególnych powiatach województwa dolnośląskiego. Jak wynika z Mapy nr 1, najwyższy odsetek gospodarstw domowych, których członkowie wyjeżdżali za granicę odnotowano w powiatach milickim (21,6%), trzebnickim (21,1%), kamiennogórskim (20,8%) oraz ząbkowickim (20%). Najniższy stopieo natężenia tego zjawiska zarejestrowano natomiast w powiatach: polkowickim (6,9%), wrocławskim ziemskim (8,4%), lubioskim, górowskim oraz wrocławskim grodzkim (po 8,5%). 38

39 Mapa 1. Odsetek emigranckich gospodarstw domowych w województwie dolnośląskim. Źródło: Opracowanie własne. Odsetek gospodarstw domowych mających doświadczenia emigracyjne w danym powiecie jest zazwyczaj skorelowany z sytuacją na lokalnym rynku pracy. Zależnośd pomiędzy stopą bezrobocia (czyli podstawowym wskaźnikiem obrazującym tę sytuację) a nasileniem zjawiska emigracji jest wprost proporcjonalna. Można jednak wskazad wyjątki od tej reguły, tj. m.in. powiaty: górowski, złotoryjski, jaworski, jeleniogórski ziemski - w przypadku tych powiatów relatywnie wysokiej stopie bezrobocia towarzyszyła stosunkowo niska skłonnośd do emigracji (Mapa nr 2). 39

40 Mapa 2. Stopa bezrobocia w powiatach województwa dolnośląskiego wartośd średnia z lat Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego, stan na dzieo 9 października 2009 r. Zdecydowaną większośd (72,6%) gospodarstw domowych mających doświadczenia emigracyjne, stanowiły gospodarstwa, z których wyjechała tylko jedna osoba; z niemal co piątego wyemigrowały dwie osoby. Gospodarstwa, z których wyjechały trzy, cztery i pięd osób stanowiły odpowiednio 6%, 2,8% i zaledwie 0,4% ogółu emigranckich gospodarstw (zob. wykres 1). 40

41 Wykres 1. Liczba osób w emigranckim gospodarstwie domowym, które w okresie wyjechały za granicę na dłużej niż 3 miesiące. Źródło: Opracowanie własne. Zarówno wśród gospodarstw domowych z terenów miejskich, jak i wiejskich dominowały 1-osobowe wyjazdy. Wśród mieszkaoców Wrocławia relatywnie popularne były natomiast wyjazdy 2- oraz 4- osobowe. Szczegółowe dane zaprezentowano w tabeli 5. Tabela 5. Liczba osób w gospodarstwie domowym mających doświadczenia emigracyjne według miejsca zamieszkania. miejsce zamieszkania Wrocław inne miasto wieś ogółem 1 osoba 61,1% 74,1% 72,7% 72,6% 2 osoby 27,8% 16,5% 18,7% 18,2% 3 osoby 0% 6,5% 6,3% 6% 4 osoby 11,1% 2,2% 2,3% 2,8% 5 osób 0% 0,7% 0% 0,4% Źródło: Opracowanie własne. Określenie odsetka gospodarstw domowych mających doświadczenia emigracyjne (tabela 5) oraz przeciętnej liczby osób wyjeżdżających z gospodarstwa (wykres 1) daje podstawę do oszacowania liczby osób, które w latach przebywały za granicą dłużej niż trzy miesiące. Bazując na wskazanych powyżej danych należy stwierdzid, że zjawisko emigracji na przestrzeni lat

42 dotyczyło w przypadku Dolnego Śląska ok osób, co stanowi 6,3% ogółu populacji regionu (obliczenia własne na podstawie danych GUS - średnioroczna liczba mieszkaoców województwa dolnośląskiego w latach według stanu na koniec okresów sprawozdawczych). Warto zaznaczyd, że w analogicznym okresie według GUS na pobyt stały za granicę wymeldowało się z terenu województwa dolnośląskiego osób szacowana w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) liczba emigrantów aż 12 razy przewyższa więc ten wskaźnik. 42

43 1.2 Skala reemigracji Ponad połowę (57%) dolnośląskich emigranckich gospodarstw domowych stanowią takie gospodarstwa, które mają już to doświadczenie za sobą tzn. ich członkowie powrócili do kraju. Fakt kontynuacji pobytu zagranicznego przez co najmniej jednego członka deklaruje więc ok. 43% przedstawicieli gospodarstw. Powrócili przede wszystkim ci, którzy jako główny cel swego wyjazdu wskazali pracę zarobkową stanowią oni 90% ogółu zbiorowości reemigrantów (wskaźnik o ok. 5 punktów procentowych wyższy niż wśród wyjeżdżających por. str. 37). Co ciekawe, najwyższy poziom natężenia powrotów odnotowano właśnie wśród emigrantów zarobkowych (59%), nieco niższy zaś wśród osób, które wyjechały w celach edukacyjnych (52%). Z grupy badanych, dla których głównym celem wyjazdu były odwiedziny u rodziny wróciła co trzecia osoba (należy mied jednak na uwadze, że w zbiorowości wyjeżdżających odsetek tych osób był znikomy). Relatywnie najrzadziej na zakooczenie przygody emigracyjnej decydowały się osoby, które przed wyjazdem mieszkały w stolicy regionu powrót odnotowano jedynie w 44,4% emigranckich gospodarstw domowych z terenu Wrocławia. Zjawisko powrotów znacznie bardziej nasilone było w przypadku emigranckich gospodarstw domowych z terenów wiejskich oraz z obszarów miejskich z wyłączeniem miasta Wrocław dotyczyło odpowiednio 59,4% oraz 53,2% ww. gospodarstw. Wykres 2. Odsetek emigranckich gospodarstw domowych Dolnego Śląska, których członkowie w latach powrócili z zagranicy według miejsca lokalizacji. Źródło: Opracowanie własne. 43

44 Wyniki badao przeprowadzonych w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) wskazują, że emigranci wracają do kraju średnio po ok. dwóch latach pobytu za granicą. Znajduje to odzwierciedlenie w dynamice przyrostu liczby migrantów powrotnych (zob. wykres 3) najwyższy, bo aż 9 krotny przyrost w stosunku do roku poprzedniego liczby powracających przypadł na rok 2006, czyli po dwóch latach od wstąpienia Polski do Unii Europejskiej i otwarcia części zachodnioeuropejskich rynków pracy. W ujęciu ilościowym zjawisko powrotów nasiliło się wyraźnie w 2008 r. na Dolny Śląsk powróciło wówczas aż 68% ogółu reemigrantów z lat W stosunku do roku poprzedniego, tj liczba migrantów powrotnych w omawianym roku wzrosła niemal czterokrotnie. Wykres 3. Natężenie powrotów z emigracji na Dolny Śląsk na przestrzeni lat ,6% 1,4% 1,4% 12,2% 17,3% Źródło: Opracowanie własne. Trend ten znajduje również odzwierciedlenie w statystykach Głównego Urzędu Statystycznego (informacja o tzw. zasobach imigracyjnych w regionie) oraz Dolnośląskiego Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Wałbrzychu (statystyki dotyczą osób, które złożyły wniosek o nabycie prawa do zasiłku, dzięki zasadzie sumowania okresów ubezpieczenia i zatrudnienia w krajach UE/EOG [formularz E-301]). Chod statystyki te nie prezentują faktycznej skali reemigracji na Dolnym Śląsku (dane GUS dotyczą jedynie osób, które zameldowały się po powrocie z zagranicy na pobyt stały włączając dodatkowo w tę kategorię osiedlających się w Polsce cudzoziemców; dane DWUP dotyczą zaś w zasadzie wyłącznie pracujących za granicą legalnie, którzy wystąpili z ww. wnioskiem), to jednak potwierdzają ogólną tendencję zjawisko powrotów z emigracji nasila się. 44

45 Wykres 4. Liczba osób, które powróciły z zagranicy do województwa dolnośląskiego w okresie (według danych DWUP Wałbrzych oraz GUS). Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych DWUP Wałbrzych oraz GUS ( stan na dzieo 31 października 2009 r.). Ten reemigracyjny boom w roku 2008 powiązad należy z pewnością z faktem zatrzymania tempa wzrostu gospodarek krajów Europy Zachodniej, związanym z ogólnoświatowym kryzysem gospodarczym dotykającym w dużej mierze branże, w których tradycyjnie zatrudniani są imigranci, m. in. budownictwo, turystyka czy gastronomia. Dodatkowym czynnikiem skłaniającym do podjęcia decyzji o powrocie mogła byd relatywnie dobra sytuacja gospodarcza Polski. Co więcej, województwo dolnośląskie znajduje się w czołówce polskich regionów pod względem dynamiki rozwoju - pod względem udziału w tworzeniu PKB gospodarki narodowej województwo sytuuje się na czwartym miejscu w kraju (8,1 proc. ogółu). 29. Stopa bezrobocia na Dolnym Śląsku spadła z 24,9% w roku 2004 do zaledwie 9,1% w roku 2008 (wartości średnioroczne), a przeciętne wynagrodzenie brutto w analizowanym okresie wzrosło o niemal 35% (z 2393,34 zł w 2004 r. do 3224,91 zł w 2008 r.). Analizując skalę powrotów w ujęciu dynamicznym należy wziąd także pod uwagę opinie ekspertów, według których po około czterech-pięciu latach pobytu na emigracji prawdopodobieostwo powrotu dramatycznie rośnie Rocznik Statystyczny Województw 2008, Główny Urząd Statystyczny, styczeo 2009 r. 30 Gazeta Wyborcza, Walka o powrót emigrantów to walka z czasem, strona internetowa GW ( stan na dzieo 17 listopada 2009 r. 45

46 1.3 Kierunki migracji Na przestrzeni ostatnich lat Dolnoślązacy emigrowali przede wszystkim do Niemiec (27,7%) oraz Anglii (27,5%). Niemal co dziesiąty podjął decyzję o wyjeździe do Irlandii; dośd dużą popularnością cieszyła się również Holandia oraz Włochy odpowiednio 6,6% i 5,9% wskazao (zob. wykres 5). Popularnośd Niemiec jest prawdopodobnie związana z faktem bezpośredniej bliskości geograficznej. Z kolei tak duże zainteresowanie Anglią można tłumaczyd faktem, iż Wielka Brytania już w 2004 roku otworzyła swój rynek pracy dla osób z tzw. nowych krajów członkowskich UE. Nie bez znaczenia było także działanie sieci migracyjnych. 46

47 Wykres 5. Kierunki emigracji Dolnoślązaków na przestrzeni lat Źródło: Opracowanie własne. O ile dwa najpopularniejsze kraje docelowe: Niemcy i Anglia przyciągnęły niemal jednakowy odsetek dolnośląskich emigrantów, to jeśli chodzi o odsetek powracających zaznacza się wyraźna przewaga Niemiec 38% ogółu reemigrantów z lat powróciło na Dolny Śląsk właśnie z tego kraju (zob. wykres nr 6). W analogicznym okresie z Anglii powróciło jedynie 24% ogółu dolnośląskich migrantów powrotnych. Niemal połowa (46%) osób powracających z Niemiec deklaruje jednak, że w perspektywie najbliższych dwóch lat ponownie wyjedzie za granicę; ok. 35% jest przeciwnego zdania. W przypadku Anglii proporcje są odwrotne 22% planuje pozostad w kraju, na ponowny 47

48 wyjazd zdecyduje się ok. 14%. Popularne kierunki zwrotne dolnośląskiej emigracji to również Holandia i Włochy po ok. 8% wskazao. Wykres 6. Kierunki zwrotne dolnośląskiej emigracji na przestrzeni lat Źródło: Opracowanie własne. Na przestrzeni lat mężczyźni emigrowali przede wszystkim do Niemiec (ponad 29% ogółu emigrujących mężczyzn), kobiety najczęściej decydowały się na wyjazd do Anglii (kierunek ten wybrała co trzecia emigrantka). Dośd istotne różnice w preferencjach ujawniają się w przypadku 48

49 Włoch, Irlandii i Hiszpanii (cieszących się popularnością przede wszystkim wśród pao) oraz Holandii, Francji i Norwegii (przyciągających statystycznie częściej panów). Dysproporcje te są z pewnością pochodną dominującego typu/charakteru pracy, oferowanej imigrantom w ww. krajach. Tabela 6. Najpopularniejsze kierunki emigracji wśród mężczyzn. kraj odsetek emigrantów Niemcy 29,0% Anglia 22,2% Holandia 8% Irlandia 8% Włochy 4,3% Francja 3,7% Norwegia 3,7% USA 3,7% Austria 3% Szkocja 3% Tabela 7. Najpopularniejsze kierunki emigracji wśród kobiet. kraj odsetek emigrantek Anglia 33,3% Niemcy 25,8% Irlandia 11,4% Włochy 7,6% Holandia 5,3% USA 3% Francja 2,3% Hiszpania 2,3% Szkocja 1,5% Grecja 1,5% Kanada 1,5% Źródło: Opracowanie własne. Nie różnicują się natomiast istotnie ze względu na płed migranta kierunki zwrotne dolnośląskich emigracji (tabele 8 i 9) - zarówno wśród kobiet jak i wśród mężczyzn najpopularniejsze są pod tym względem Niemcy (36,6% ogółu powrotów panów i 37,3% ogółu powrotów pao to powroty z tego właśnie kraju) oraz Anglia (po ok. 21% ogółu powrotów w obydwu kategoriach). Kobiety relatywnie częściej niż mężczyźni wracały z Włoch oraz Irlandii, ale należy wyraźnie zaznaczyd, że kierunki te równocześnie cieszyły się znacznie większym zainteresowaniem emigrujących pao niż panów. W przypadku mężczyzn istotnym kierunkiem zwrotnym emigracji była także Holandia oraz Francja. 49

50 Tabela 8. Najpopularniejsze wśród mężczyzn kierunki zwrotne emigracji. kraj odsetek emigrantów Niemcy 36,6% Anglia 20,8% Holandia 7,9% Francja 5,9% Włochy 5% Irlandia 5% Austria 4% Szkocja 4% Norwegia 4% USA 2% Tabela 9. Najpopularniejsze wśród kobiet kierunki zwrotne emigracji. kraj odsetek emigrantek Niemcy 37,3% Anglia 21% Włochy 12% Irlandia 9% Holandia 7,5% Hiszpania 4,5% Grecja 3% Francja 1,5% USA 1,5% Australia 1,5% Cypr 1,5% Źródło: Opracowanie własne. Popularnośd różnorodnych kierunków emigracji zróżnicowana była w poszczególnych grupach wiekowych. O ile osoby młode (do 29. roku życia) zdecydowanie najczęściej wyjeżdżały do Anglii (kierunek ten wybrało ponad 45% osób zaliczanych do tej kategorii wiekowej), to wśród przedstawicieli pozostałych grup wiekowych największym zainteresowaniem cieszyły się Niemcy. Najistotniejsze dysproporcje ujawniają się w przypadku dwóch skrajnych kategorii wiekowych: lat oraz powyżej 50. roku życia (wykresy 7 i 8). 50

51 Wykres 7. Najpopularniejsze kierunki emigracji w grupie wiekowej lat. Wykres 8. Najpopularniejsze kierunki emigracji w grupie wiekowej powyżej 50. roku życia. Źródło: Opracowanie własne. Wśród osób należących do grupy 50+ relatywnie małym zainteresowaniem cieszyła się Anglia kierunek ten wybrało jedynie 7,5% emigrantów należących do tej kategorii wiekowej. Warto zwrócid uwagę, że przedstawiciele tej zbiorowości względnie często decydowali się na wyjazd do Włoch (11,3% wskazao) oraz do Czech (5,7% wskazao) kraj ten nie pojawia się w czołówce najpopularniejszych kierunków wyjazdów zagranicznych w innych kategoriach wiekowych. Z kolei osoby młode (kategoria wiekowa: lat), poza Anglią, często wyjeżdżały również do Niemiec (15,5%), Irlandii (niecałe 10%), Holandii (ok. 6%). Wśród przedstawicieli kategorii wiekowej: lat Niemcy oraz Anglia cieszyły się niemal identyczną popularnością (odpowiednio 26,4% oraz 24,2% wskazao wykres 9). Preferencje co do kierunków emigracji respondentów należących do przedziału wiekowego: lat zbliżone były natomiast do preferencji emigrantów w wieku 50+ (wykres 10). 51

52 Wykres 9. Najpopularniejsze kierunki emigracji w grupie wiekowej lat. Wykres 10. Najpopularniejsze kierunki emigracji w grupie wiekowej lat. Źródło: Opracowanie własne. Ranking popularności kierunków zwrotnych emigracji w poszczególnych grupach wiekowych jest w zasadzie tożsamy z rankingiem popularności kierunków wyjazdów zagranicznych. Wśród powracających osób młodych (do 29. roku życia) najistotniejszym kierunkiem zwrotnym emigracji, podobnie jak wśród wyjeżdżających należących do tej kategorii wiekowej, jest Anglia (41,7% ogółu powrotów z tego kraju w omawianej grupie wiekowej to powroty właśnie z tego kraju, tj. o ok. 4 punkty procentowe mniej niż w zbiorowości emigrantów); na drugiej pozycji uplasowały się Niemcy (niemal 21%) por. wykres

53 Wykres 11. Najpopularniejsze kierunki zwrotne emigracji w grupie wiekowej lat. Wykres 12. Najpopularniejsze kierunki zwrotne emigracji dla grupy wiekowej lat.. Wykres 13. Najpopularniejsze kierunki zwrotne emigracji dla grupy wiekowej lat. Wykres 14. Najpopularniejsze kierunki zwrotne emigracji dla grupy wiekowej powyżej 50 lat. Źródło: Opracowanie własne. Przedstawiciele pozostałych kategorii wiekowych najczęściej powracali z Niemiec (wykresy 12, 13 i 14). 53

54 Zestawienie najpopularniejszych kierunków wyjazdów zagranicznych Dolnoślązaków oraz czasu spędzanego w poszczególnych krajach pozwala naszkicowad mapę krajów emigracji krótko- (od 3 do 12 miesięcy), średnio- (od roku do dwóch lat) oraz długoterminowej (powyżej dwóch lat). Niekwestionowanym liderem emigracji sezonowej jest Holandia aż 63,2% ogółu wyjeżdżających do tego kraju mieszkaoców województwa dolnośląskiego przebywało w nim krócej niż rok (z czego 2/3 krócej niż 6 miesięcy). Mianem krajów emigracji średniookresowej określid należy przede wszystkim Szkocję (71,5% wyjazdów trwających od roku do dwóch lat), Norwegię (60%), Włochy (53,3%) oraz (chod już w mniejszym stopniu) Irlandię (48%) i Anglię (47,4%). Krajem emigracji długookresowej z pewnością jest USA (87,5% wyjazdów trwających dłużej niż dwa lata), a także Austria (50%). Niemcy i Francja to kraje o charakterze mieszanym - przyciągają zbliżony odsetek emigrantów zarówno krótko, średnio- jak i długookresowych. Kraj Tabela 10. Klasyfikacja krajów emigracji według typu mobilności. odsetek emigrantów krótkookresowych odsetek emigrantów średniookresowych odsetek emigrantów długookresowych Niemcy 31% 36,6% 32,4% Anglia 26,3% 47,4% 26,4% Irlandia 24% 48% 28% Holandia 63,2% 31,6% 5,3% Włochy 26,7% 53,3% 20% USA 1% 11,5% 87,5% Francja 33,3% 22,2% 44,5% Szkocja 14,3% 71,5% 14,2% Austria 25% 25% 50% Norwegia 20% 60% 20% Źródło: Opracowanie własne. Dzięki szczegółowej analizie informacji zgromadzonych w trakcie badania ilościowego techniką CATI można określid, jakie kraje cieszą się największą popularnością wśród osób, które w latach wyjechały z województwa dolnośląskiego i w dalszym ciągu przebywają za granicą (zob. wykres 15). Zdecydowanie najwięcej Dolnoślązaków-emigrantów z lat pracuje bądź uczy się w Anglii (34%), Niemczech (16%) oraz Irlandii (15%). Istotny odsetek emigrantów z regionu przebywa również w Holandii (5%), USA (4,5%), Czechach (3,6%) oraz we Francji (2,7%). 54

55 Wykres 15. Kraje kontynuacji pobytów emigracyjnych mieszkaoców województwa dolnośląskiego. Holandia; 5,4% Irlandia; 15,3% Niemcy; 16,2% USA; 4,5% Czechy; 3,6% Inne; 8,1% Francja; 2,7% Norwegia; 1,8% Hiszpania; 1,8% Szkocja; 1,8% Włochy; 1,8% Szwecja; 1,8% Dania; 1,8% Szwajcaria; 1,8% Belgia; 1,8% Anglia; 34,2% Austria; 0,9% Kanada; 0,9% Islandia; 0,9% Źródło: Opracowanie własne. 55

56 2. Profil demograficzny migrantów Wyniki badao z wykorzystaniem techniki CATI wskazują, że populacja emigrantów z lat była relatywnie zrównoważona pod względem płci (zob. wykres 16), z niewielką przewagą mężczyzn (52,4%) - generalnie, w populacji mieszkaoców województwa dolnośląskiego to kobiety stanowią większośd (52% 31 ). Co ciekawe, wśród powracających przewaga liczebna mężczyzn jest już dośd znaczna na trzech reemigrantów przypada tylko jedna reemigrantka (zob. wykres 17). Wyniki badao wskazują jednak, że znaczna grupa mężczyzn to tzw. migranci cyrkulacyjni większośd z nich deklaruje chęd ponownego wyjazdu za granicę. Można przypuszczad, że ma to związek z charakterem pracy, jaką częściej podejmują panowie za granicą jest to raczej praca sezonowa, często mająca na celu podreperowanie domowych budżetów (np. w budownictwie, rolnictwie, itp.). 31 Obliczenia własne na podstawie danych GUS uśredniona liczba ludności woj. dolnośląskiego w latach według płci, strona internetowa stan na 24 listopada 2009 r. 56

57 Wykres 16. Populacja emigrantów według płci. Wykres 17. Populacja reemigrantów według płci. Źródło: Opracowanie własne. Na przestrzeni lat na wyjazd za granicę decydowały się przede wszystkim osoby młode, relatywnie dobrze wykształcone. W zbiorowości emigrantów zdecydowanie najliczniejszą grupę (niemal 70% ogółu) stanowiły osoby poniżej 40. roku życia (przedział wiekowy lat oraz lat); ok. 30% to osoby w wieku 40 lat i więcej (zob. wykres 18). Warto zwrócid uwagę, że generalnie w populacji województwa dolnośląskiego osoby należące do przedziału wiekowego lat stanowią ok. 47% ogółu ludności w wieku produkcyjnym, czyli znacznie mniej niż w grupie wyjeżdżających. Wykres 18. Populacja wyjeżdżających według wieku. Wykres 19. Populacja powracających według wieku. Źródło: Opracowanie własne. 57

58 Dane statystyczne potwierdzają tezę o niższym średnim wieku wyjeżdżających kobiet w stosunku do mężczyzn. W przypadku emigrantów najliczniej reprezentowaną grupą wiekową był przedział lat (co trzeci wyjeżdżający był właśnie w tym wieku); wśród emigrantek niemal co druga (ok. 48%) była zaś w wieku lat. W kategoriach wiekowych 40+ i 50+ zaznacza się wyraźnie wyższa skłonnośd do emigracji wśród mężczyzn niż wśród kobiet byd może ten fakt częściowo tłumaczyd należy relatywnie silnym w tych grupach wiekowych przywiązaniem do tradycyjnego postrzegania roli społecznej mężczyzny, jako żywiciela rodziny. Wykres 20. Struktura wieku emigrantów i emigrantek. 50 lat i więcej 19,1% 14,3% lat 16,4% 11,9% lat 36,2% 26,2% lat 28,3% 47,6% mężczyzna kobieta Źródło: Opracowanie własne. W populacji reemigrantów i reemigrantek piramida wiekowa prezentuje się analogicznie jak w populacji emigrantów i emigrantek przy wyższym średnim wieku powracających (por. wykres 19), nadal wśród kobiet dominują te w wieku lat, a wśród reemigrantów ci reprezentujący kategorię wiekową: lat. Około 42% ogółu dolnośląskich emigrantów z lat stanowiły osoby z wykształceniem średnim. 27,4% wyjeżdżających za granicę legitymowało się wyższym wykształceniem jest to odsetek znacznie wyższy niż generalnie w populacji mieszkaoców Dolnego Śląska (różnica na 58

59 poziomie ok. 14 punktów procentowych 32 ). 28% wyjeżdżających stanowiły osoby posiadające wykształcenie zasadnicze zawodowe; co czterdziesty emigrant miał wykształcenie podstawowe (zob. wykres 21). Porównanie struktury wykształcenia emigrantów oraz reemigrantów prowadzi do wniosku, że skłonnośd do powrotów jest ujemnie skorelowana z poziomem wykształcenia zjawisko reemigracji jest znacznie bardziej nasilone wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym i podstawowym niż wśród osób legitymujących się wykształceniem wyższym. Wykres 21. Struktura wykształcenia emigrantów oraz reemigrantów. Źródło: Opracowanie własne. Interesujące jest wyraźne zróżnicowanie w wykształceniu emigrantów i reemigrantów na poziomie płci decydujące się na wyjazd zagraniczny kobiety są statystycznie lepiej wykształcone od opuszczających rodzinny kraj mężczyzn (tabela 11). Aż 41,5% emigrujących w latach kobiet legitymowało się wykształceniem wyższym; wśród emigrantów udział ten był aż 2,5-krotnie niższy (15,8%). Równie istotna jest różnica pomiędzy analogicznym odsetkiem w populacji osób, które powróciły już do kraju - ukształtowała się ona na poziomie 24 punktów procentowych. Odwrotna relacja występuje na poziomie wykształcenia zawodowego jedynie co siódma emigrantka 32 Na podstawie danych GUS NSP

60 legitymowała się tym poziomem wykształcenia (13,8%) wobec 40,1% emigrantów legitymujących się nim. Tabela 11. Zróżnicowanie wykształcenia emigrantów i reemigrantów ze względu na płed. emigranci reemigranci płed kobieta mężczyzna kobieta mężczyzna wykształcenie podstawowe 3,1% 2,0% 4,6% 2,2% zawodowe 13,8% 40,1% 16,9% 48,9% średnie 41,5% 42,1% 44,6% 39,1% wyższe 41,5% 15,8% 33,8% 9,8% razem 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Źródło: Opracowanie własne. Zarówno w grupie emigrantów jak i reemigrantów większośd stanowiły osoby zamężne/żonate udział pozostających w związkach małżeoskich wśród wyjeżdżających oraz wśród powracających ukształtował się odpowiednio na poziomie 53,5% i 61,4% (wykresy 22 i 23). Wyższy odsetek pozostających w związkach małżeoskich wśród reemigrantów niż wśród wyjeżdżających może potwierdzad tezę, że własna rodzina jest silnym bodźcem do podjęcia decyzji o powrocie do kraju. Wykres 22. Stan cywilny wyjeżdżających. Wykres 23. Stan cywilny powracających. Źródło: Opracowanie własne. 60

61 O ile stan cywilny był jedną z kluczowych zmiennych determinujących podjęcie decyzji w sprawie wyjazdu za granicę oraz ewentualnego powrotu do ojczyzny, o tyle ciekawych wniosków dostarcza krzyżowa analiza stanu cywilnego oraz płci emigrantów. Okazuje się bowiem, że osoby będące w związku małżeoskim stanowiły większośd jedynie wśród mężczyzn (64,3% wobec 40,8% kawalerów). W populacji kobiet dominowały osoby niezamężne w stosunku 6 do 4. Wykres 24. Stan cywilny emigrantów i emigrantek. zamężna/żonaty 40,8% 64,3% wolny 59,2% 35,7% kobieta mężczyzna Źródło: Opracowanie własne. Wśród respondentów stanu wolnego na emigrację decydowały się głównie dobrze lub bardzo dobrze wykształcone osoby - wykształceniem średnim lub wyższym legitymowało się aż 84% z nich. Dla porównania wśród osób zamężnych/żonatych aż 40% (najwyższy odsetek) stanowiły osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Pomiędzy populacjami emigrantów i reemigrantów nie występują wyraźne różnice w tym zakresie. Tabela 12. Stan cywilny a wykształcenie emigrantów i reemigrantów. wykształcenie podstawowe zawodowe średnie wyższe ogółem stan cywilny emigranci wolny 1,5% 14,4% 50,0% 34,1% 100,0% zamężna/żonaty 3,3% 40,0% 34,7% 22,0% 100,0% suma 2,5% 28,0% 41,8% 27,7% 100,0% reemigranci wolny 1,6% 19,7% 47,5% 31,1% 100,0% zamężna/żonaty 4,2% 45,8% 37,5% 12,5% 100,0% suma 3,2% 35,7% 41,4% 19,7% 100,0% Źródło: Opracowanie własne. 61

62 Możliwośd podjęcia nauki za granicą oraz turystyka były znacznie częstszym motywatorem wyjazdu dla osób stanu wolnego niż pozostających w związkach małżeoskich. Osoby zamężne/żonate dominowały wśród emigrantów zarobkowych, chod zróżnicowanie na poziomie tego celu nie było aż tak wyraźne (wykres 25). Wykres 25. Stan cywilny emigrujących w celach zarobkowych i edukacyjnych. 67% 60% 56% 50% 50% 44% 40% 33% praca zarobkowa nauka odwiedziny u rodziny turystyka, podróże wolny zamężna/żonaty Źródło: Opracowanie własne. Struktura populacji zarówno emigrantów jak i reemigrantów według liczby członków gospodarstwa domowego jest zbliżona - w obu przypadkach większosd stanowiły osoby należące do czteroosobowych gospodarstw rodzinnych (wykres 26). Najniższe odsetki przypadają na wartości skrajne, tj. członkowie gospodarstw sześcio- i więcej osobowych oraz osoby samotne (odpowiednio 6,7% i 7,4% wśród emigrantów oraz 8,9% i 5,1% wśród reemigrantów). 62

63 Wykres 26. Wielkośd emigranckich i reemigranckich gospodarstw domowych. Źródło: Opracowanie własne. Liczna grupa migrantów nie posiadała potomstwa osoby bezdzietne stanowiły odpowiednio niemal 45% i nieco ponad 42% zbiorowości emigrantów i reemigrantów (wykres 27). Wykres 27. Sytuacja rodzinna emigrantów i reemigrantów poziom dzietności. 5 i więcej 1,4% 1,9% 4 0,7% 0,6% 3 9,5% 10,1% 2 21,1% 24,1% 1 22,4% 20,9% nie ma 44,9% 42,4% emigranci reemigranci Źródło: Opracowanie własne. 63

64 Biorąc pod uwagę wyłącznie grupę posiadających potomstwo należy zauważyd, że statystycznie częściej na wyjazd za granicę decydowali się mężczyźni niż kobiety (co raz jeszcze powiązad można z rolą mężczyzn jako głowy rodziny ) bezdzietna była ponad połowa emigrantek (51,9%) i jedynie 39% emigrantów. dzieci Tabela 13. Poziom dzietności emigrantów i emigrantek. płed kobieta mężczyzna suma 1 20,6% 24,0% 22,5% 2 17,6% 24,0% 21,1% 3 9,2% 9,7% 9,5% 4 0,0% 1,3% 0,7% 5 0,8% 1,9% 1,4% brak dzieci 51,9% 39,0% 44,9% Suma 100,0% 100,0% 100,0% Źródło: Opracowanie własne. Podsumowując rozważania dotyczące natężenia zjawiska dolnośląskich migracji powrotnych oraz profilu społeczno-demograficznego migrantów, należy zwrócid przede wszystkim uwagę na fakt, że przeprowadzone (z wykorzystaniem techniki CATI) w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) badania na reprezentatywnej próbie gospodarstw domowych z terenu Dolnego Śląska wskazują na znacznie wyższą skalę reemigracji, niż wynika to z publicznie dostępnych statystyk (np. GUS). Wyniki badao jak i statystyki publiczne zgodne są natomiast co do tendencji rozwojowej tego zjawiska - migracja powrotna bez wątpienia nasila się. Biorąc pod uwagę średnie (dwuletnie) interwały natężenia reemigracji, kolejnej fali powrotów należy spodziewad się w 2010 r. zjawisko kontynuacji pobytu za granicą wciąż dotyczy bowiem ok. 43% dolnośląskich emigranckich gospodarstw domowych z lat W kontekście analizy wpływu reemigracji na rozwój regionu istotne jest, że decydujący się na wyjazd są statystycznie młodsi i lepiej wykształceni od ogółu populacji w województwie. Potwierdza się więc teza, że perspektywa życia za granicą kusi osoby o dużym potencjale rozwojowym. Co ciekawe, porównanie profilu społeczno-demograficznego dolnośląskich emigrantów i reemigrantów prowadzi do wniosku, że swoją przygodę emigracyjną kontynuują ci relatywnie najmłodsi i najlepiej 64

65 wykształceni, co (oczywiście przy założeniu, że osoby te wcześniej czy później wrócą do kraju) jest niezwykle pozytywnym prognostykiem. 65

66 3. Analiza doświadczeo migracyjnych 3.1 Wyjazd z kraju Czynniki wpływające na decyzję o wyjeździe z Polski Jak wynika z badao ilościowych (CATI), wyjazd z kraju i życie na emigracji to decyzja jaką podjęło wielu mieszkaoców Dolnego Śląska po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Dlaczego osoby te zdecydowały się na taki krok? Co skłoniło ich do opuszczenia własnego kraju i szukania szczęścia za granicą? W rozdziale tym podjęto próbę odpowiedzi na te pytania. Analizując powody wyjazdu z Polski brane były pod uwagę zarówno wyniki badao ilościowych (które dały pewną ogólną wiedzę o najczęściej pojawiających się powodach wyjazdu) jak i dane zebrane w badaniach jakościowych (które dostarczyły informacji o kontekście decyzji o emigracji oraz o nadziejach jakie emigranci wiązali z wyjazdem). Badania te w bardzo ciekawy sposób się uzupełniają, tworząc złożony i całościowy obraz przyczyn i uwarunkowao wyjazdu z kraju. Biorąc pod uwagę podstawowy typ aktywności przebywających za granicą (wyniki badao z wykorzystaniem techniki CATI), w zbiorowości tej można wskazad przede wszystkim emigrantów zarobkowych oraz edukacyjnych, zaznaczając wyraźnie, że ta klasyfikacja to pochodna przyjętej definicji migranta powrotnego. Nieliczna jest grupa tych, którzy podejmując ww. aktywnośd, jako główny cel wyjazdu wskazali inne aspekty, np. dołączenie do bliskich przebywających za granicą lub turystykę (por str. 37). Zarówno grupa emigrantów zarobkowych, jak i edukacyjnych nie jest grupą jednorodną, co powoduje, że za ogólnym celem wyjazdu, którym jest odpowiednio praca lub nauka za granicą stoi cały szereg motywów, które przesądziły o czasowym opuszczeniu rodzinnego kraju. 66

67 Wykres 28. Powody wyjazdu zagranicznego. Poszerzenie doświadczeo zawodowych zawodowych przez studia za granicą Lepsze perspektywy zawodowe po zakooczeniu uczelni za granicą Wyższy poziom uczelni za granicą 13% 2% 16% 2% 10% 3% 85% 82% 87% Chęd ukooczenia studiów za granicą 15% 1% 84% Chęd nauki języka 68% 1% 31% Lepsze warunki życia za granicą 71% 2% 27% Lepsze warunki socjalne za granicą 67% 3% 30% Lepsze warunki pracy za granicą 77% 3% 20% Większa łatwośd znalezienia pracy za granicą 74% 2% 24% Niepewna sytuacja gospodarcza w Polsce 66% 2% 32% Lepsze perspektywy rozwoju zawodowego za granicą 65% 2% 33% Lepiej płatna praca za granicą 86% 0% 14% Chęd zarobienia pieniędzy na określony cel 74% 1% 25% tak nie wiem nie Źródło: Opracowanie własne. Wśród powodów, jakie kierowały osobami decydującymi się na wyjazd za granicę na pierwszy plan wysuwają się motywy ekonomiczne: fakt, że praca za granicą jest lepiej płatna miał wpływ na decyzję aż 86% migrantów powrotnych, a lepsze warunki pracy za granicą wpłynęły na decyzję 77% migrantów. Prawie trzy czwarte migrantów kierowało się chęcią zarobienia pieniędzy na określony cel i większą łatwością znalezienia pracy za granicą. Najmniej osób kierowało się przy decyzji migracyjnej motywami związanymi ze studiami za granicą co ma związek z mniejszą liczbą migrantów, którzy wyjechali za granicę w celu edukacyjnym (zob. str. 37). 67

68 Wyżej wskazane czynniki wpływające na decyzję o emigracji można podzielid na trzy grupy motywatorów (do wyodrębnienia tych grup posłużono się analizą głównych składowych) 33, tj.: cel stricte zarobkowy (kategorii tej odpowiadają takie wskazania respondentów jak np.: lepiej płatna praca za granicą, niepewna sytuacja gospodarcza w Polsce ); chęd rozwoju edukacyjnego i/lub zawodowego (np.: chęd podjęcia studiów za granicą, wyższy poziom uczelni za granicą, lepsze perspektywy zawodowe po ukooczeniu studiów za granicą i wreszcie zdobycie doświadczenia zawodowego przez studia za granicą ); wyższy poziom życia za granicą (np.: lepsze warunki pracy i życia za granicą, lepsze zabezpieczenie socjalne ). Osobnym czynnikiem wpływającym na wyjazd, słabo skorelowanym z resztą składowych jest chęd nauki języka. Może to oznaczad, że nauka języka realizowana jest przy okazji innych celów i nie jest najważniejszym powodem wyjazdu za granicę Praca zarobkowa jako główny cel wyjazdu Dla zdecydowanej większości emigrantów głównym celem wyjazdu za granicę była praca zarobkowa. Takie są wyniki przytoczonych wyżej badao ilościowych i tak też wypowiadali się sami emigranci w wywiadach indywidualnych. Jednak, jeśli przyjrzed się ich motywacjom bliżej, a na to właśnie pozwalają wywiady pogłębione, okazuje się, że pod pojęciem wyjazd w celu pracy zarobkowej kryją się różne powody wyjazdu. Przede wszystkim można wyróżnid dwie grupy migrantów: tych, dla których praca zarobkowa (a właściwie pieniądze) jest głównym celem wyjazdu i tych, którzy podjęli wprawdzie za granicą pracę zarobkową, ale uzyskiwane dzięki niej zarobki były w zasadzie środkiem do realizacji innych celów wyjazdu. W ramach grupy pierwszej, czyli osób wyjeżdżających w celu stricte zarobkowym, należy wyróżnid te z pozytywną i negatywną motywacją osiągnięd. O pozytywnej motywacji osiągnięd można mówid w przypadku przewagi czynników przyciągających do kraju emigracji ( wyższe zarobki za granicą, większa łatwośd znalezienia zatrudnienia poza granicami kraju ). W sytuacji przewagi czynników wypychających z kraju ojczystego (negatywna motywacja osiągnięd) wyjazd jest konsekwencją 33 W wyniku analizy wyodrębniono trzy główne składowe (zastosowano kryterium Kaisera: wartości własnej większej niż 1). Wybrane składowe wyjaśniają łącznie 61 % wariancji. 68

69 trudności materialnych i na rynku pracy migrant decyduje się na emigrację, gdyż mówiąc kolokwialnie, w kraju nie jest w stanie się utrzymad. W ramach zbiorowości drugiej, czyli osób, w przypadku których praca za granicą służy jedynie realizacji innych celów, wyróżnid można dwie podgrupy, tj. tych, dla których wyjazd jest szansą rozwojową oraz tych, którzy traktują emigrację jako sposób na szeroko rozumianą odmianę swojego życia. Poniżej przedstawiono schemat podsumowujący powyższe rozważania oraz rozwinięto wątek poszczególnych typów motywatorów. 69

70 70 Rysunek 3. Praca jako główny cel wyjazdu. Praca zarobkowa Cel: Zarobienie pieniędzy za granicą Cel: Życie za granicą przewaga czynników przyciagających przewaga czynników wypychających wyjazd jako szansa wyjazd jako odmiana zarobienie na określony cel brak zdefiniowanego celu (na różne wydatki) wyjazd żeby się utrzymad na lepsze życie -chęd doświadczenia czegoś nowego, - ciekawośd świata, chęd podróżowania Np.: - na studia - na mieszkanie - na spłatę długu w Polsce - na start w Polsce za granicą Źródło: Opracowanie własne.

71 Zarobienie pieniędzy za granicą Zbiorowośd migrantów wyjeżdżających z myślą o zarobieniu pieniędzy za granicą, jak już wskazano powyżej, nie jest grupą jednorodną. Różnorodne typy motywacji osiągnięd (pozytywne i negatywne) w ramach migracji w celach stricte zarobkowych prezentują poniższe wypowiedzi: Zdecydowałem się wyjechad ze względów finansowych, żeby móc sobie pojechad, zrobid jakiś pierwszy krok w Polsce za pieniądze, które za granicą się zaoszczędzi. Mężczyzna, Anglia, 30 miesięcy To był rok Zacząłem studia zaoczne, wyprowadziłem się od rodziców i nie mogłem generalnie utrzymad tego wszystkiego i jeszcze godnie żyd, więc kiedy odrzucono moje podanie do wojska i zostałem odroczony na kolejne osiem lat to postanowiłem wyjechad. Mężczyzna, Anglia, 60 miesięcy Wyjechałem zaraz po studiach stwierdziłem, że tutaj będzie mi bardzo ciężko znaleźd pracę w swoim zawodzie, a nawet jeśli mi się to uda to nie zarobię za wiele pieniędzy, więc wyjechałem tylko w celach zarobkowych. Mężczyzna, Niemcy, 3 miesiące Jedną z podgrup w zbiorowości wyjeżdżających w sytuacji przewagi czynników przyciągających stanowią migranci, którzy opuścili Polskę, by zarobid pieniądze na określony cel. Wiąże się to oczywiście z większymi zarobkami za granicą i faktem, że w kraju osoby te nie byłyby w stanie zebrad pieniędzy na ten cel lub też byłoby to znacznie bardziej czasochłonne. Wśród celów, na realizację których migranci gromadzą oszczędności szczególnie często pojawiają się: edukacja/studia (co może w dużej mierze wynikad z młodego wieku emigrantów) i chęd zarobienia pieniędzy na tzw. start. Chodzi tu o pieniądze pozwalające na rozpoczęcie samodzielnego życia w Polsce, zakup mieszkania, samochodu. Zdarzają się też wyjazdy w celu spłaty długów: Wyjechałam w zasadzie zarobkowo i też ze względu na to, że następnego roku wybierałam się na studia, więc żeby przeżyd potrzebowałam jakiś funduszy. Kobieta, Irlandia, 4 miesiące Zdecydowałem się wyjechad ze względów finansowych, żeby móc sobie pojechad, zrobid jakiś pierwszy krok w Polsce za pieniądze, które za granicą się zaoszczędzi. Mężczyzna, Anglia, 30 miesięcy Druga grupa to osoby, które wyjeżdżają w celach zarobkowych, ale nie mają sprecyzowanego celu, na który zamierzają przeznaczyd zgromadzone za granicą środki. Pieniądze te służą sfinansowaniu wydatków podnoszących ogólny standard życia czy wręcz różnego rodzaju zachcianek. Częśd 71

72 migrantów (głównie ci, którzy po krótkim pobycie wracają do kraju) oszczędza pieniądze z zamiarem wydania ich w Polsce; inni wydają je na bieżąco za granicą, dążąc do życia na godnym poziomie takim, na którym można się bez problemów utrzymad (nawet ze stosunkowo prostych prac fizycznych), i zostają jeszcze pieniądze na wydatki na szeroko rozumianą konsumpcję. Można więc spełnid swoje marzenia, a czasem nawet udaje się coś odłożyd. Nie miałem jakiejś konkretnej sumy, którą miałem zarobid. Po prostu chciałem mied trochę grosza, żeby mied na zwykłe, codzienne zachcianki. Mężczyzna, Walia, 3 miesiące Pieniądze zarabiałem nie po to, żeby odkładad, tylko po to, żeby się dobrze bawid. Mężczyzna, Irlandia, 48 miesięcy Warto odnotowad, że częśd migrantów wyjeżdżając do pracy, na miejscu orientuje się, że są w stanie odłożyd większe sumy pieniężne i dopiero wtedy zastanawia nad gromadzeniem oszczędności i ich ewentualnym przeznaczeniem. Podsumowując, wszystkie te grupy łączy fakt, że wyjeżdżają za granicę, ponieważ łatwiej jest im tam znaleźd pracę i jest to praca lepiej płatna, a ich podstawową motywacją jest chęd zarobienia pieniędzy. Życie za granicą Jednak nie dla wszystkich emigrantów najważniejsza jest praca zarobkowa. Istnieje grupa osób wyjeżdżających za granicę, wyróżniająca się tym, że praca zarobkowa jest dla nich tylko środkiem do realizacji innego celu, nie nadrzędnym celem wyjazdu. Praca za granicą i zarobione pieniądze pozwalają na życie w innym kraju. To właśnie chęd spróbowania życia w innej rzeczywistości i innej kulturze jest często podawana jako główny powód wyjazdu. O traktowaniu wyjazdu jako szansy na poprawę swojego losu lub odmiany i okazji na doświadczenie czegoś nowego świadczą poniższe wypowiedzi reemigrantów: Główny cel wyjazdu nie był zarobkowy. Nie, pierwsza rzecz to było zobaczenie innej kultury i kraju. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy No cóż, na pewno chciałam poznad kraj inny, zaznad jakiejś przygody. Pieniądze to raczej schodziły na dalszy plan. Kobieta, Anglia, 24 miesiące 72

73 Wyjazd jako szansa Dla niektórych emigrantów wyjazd i życie za granicą jest szansą na poprawę swojego losu, z której chętnie korzystają. Praca za granicą umożliwia im wygodniejsze życie, często pozwala na usamodzielnienie się. Daje migrantom możliwości, których w Polsce nie mieli. Nie chodzi tylko o możliwości finansowe, ale przede wszystkim o szanse rozwoju. Zaczynając od prostych prac można awansowad do bardziej prestiżowych i lepiej płatnych, odkryd w sobie zdolności, o których się wcześniej nie wiedziało. Efektem decyzji o emigracji jest poprawa poziomu życia. Miałem taką szansę wyjazdu i ją wykorzystałem. Mężczyzna, Anglia, 48 miesięcy Wyjechałam szukad pracy. Wyjechałam, bo tu było ciężko stanąd na nogi, usamodzielnid się. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Wyjazd jako odmiana Dla innych emigrantów najważniejszym powodem wyjazdu jest chęd doświadczenia czegoś nowego, przeżycia przygody. Chcą sami zobaczyd jak to jest na emigracji, przekonad się, jak żyje się w innym kraju, czy faktycznie jest tam lepiej niż w Polsce. Można domniemywad, że duży wpływ na ich decyzję miały zasłyszane od znajomych lub w mediach opowieści o życiu na emigracji. Kieruje nimi ciekawośd świata, chęd poznania innych kultur, przeżycia przygody. Dodatkowo doświadczenie migracyjne stało się dosyd powszechnym elementem życiorysu młodych ludzi w Polsce, dlatego ci którzy nigdy wcześniej nie wyjeżdżali mogą odczuwad swego rodzaju presję, żeby również spróbowad życia za granicą. Wśród powodów o których wspominali migranci daje się również zauważyd pewne zmęczenie polską rzeczywistością. Niektórzy traktują więc wyjazd jako odpoczynek od polskich realiów, od studiów, od życia jakie prowadzą w Polsce. Ich głównym powodem wyjazdu jest potrzeba zmiany. Zdecydowałam się wyjechad za granicę dlatego, że skooczyłam studia i przez cały okres studiów, a studiowałam 5 lat dziennie, to nie byłam. No i jakieś takie po prostu nowe doświadczenie. Kobieta, Anglia, 4 miesiące Fajnie było sprawdzid, jak tam jest i czy jest tak kolorowo, jak się pisze. Do pracy też, jasne że były jakieś nadzieje, ale jednym z głównych powodów była chęd zobaczenia, jak tam to wszystko wygląda. Mężczyzna, Anglia, 24 miesiące 73

74 Praca przy okazji, a głównym powodem wyjazdu było poznanie kultury, spróbowanie nowych doświadczeo, spróbowanie życia na własną rękę. Mężczyzna, Szkocja, 3 miesiące Było parę powodów, ale przede wszystkim chyba znużenie polską rzeczywistością i chęd poznania kraju, o którym się uczyłem od dośd długiego czasu. Mężczyzna, Irlandia, 24 miesiące Wyjazd może też byd traktowany jako dobry czas na przemyślenie pewnych spraw, na zastanowienie się co dalej robid. Dotyczy to szczególnie osób, które właśnie skooczyły liceum i nie wiedzą jeszcze czym chcą się zająd w przyszłości. Można więc powiedzied, że jest to przerwa w stylu gap year (chod oczywiście nie musi trwad rok), w czasie której nabiera się sił na kolejny etap życia i podejmuje ważne decyzje na przyszłośd. Skooczyłem wtedy liceum, miałem swoiste problemy rodzinne, więc postanowiłem wyjechad za granicę, bo to była odpowiednia perspektywa. Były dwa główne powody zarobid trochę i podróżowad, wrócid do Polski i zastanowid się co z tym zrobid. Mężczyzna, Irlandia, 24 miesiące Moim celem był odpoczynek, to była akurat przerwa między liceum a studiami. Zdecydowałem się wyjechad do rodziny, przy okazji zarobid trochę pieniędzy. I zobaczyd kawałek świata. Mężczyzna, Kanada, 4 miesiące Skooczyłam ogólniak, niespecjalnie wiedziałam jaki kierunek studiów chciałabym zacząd, poza tym miałam możliwośd wyjechania, bo moja mama od dawna jeździ do Stanów, ma tam wielu znajomych, więc nie ma problemu z załatwieniem pracy, mieszkania. Kobieta, USA, 4 miesiące 74

75 3.1.3 Edukacja jako główny powód wyjazdu Jak już wskazano, nie wszyscy migranci wyjeżdżali z Polski z nastawieniem na pracę za granicą i zarabianie pieniędzy. Dla pewnej grupy równie ważny, jeśli nie ważniejszy był aspekt edukacyjny pobytu migracyjnego. Dotyczy to szczególnie uczestników programów wymiany studenckiej (np. Erasmus), którzy wskazują szereg powodów podejmowania aktywności edukacyjnej za granicą. Obok celów stricte naukowych (zdobycie unikalnej wiedzy, poznanie innego stylu nauczania ) pojawia się więc chęd spróbowania studiów za granicą (przeżycia przygody, sprawdzenia siebie w nowym środowisku). Wydaje się, że dla części migrantów obydwa powody są równie ważne. Istotny jest również aspekt poznawczo-towarzyski wyjazdu: obcowanie z inną kulturą, nawiązanie nowych znajomości z ludźmi z całego świata. Cechą charakterystyczną dla tej grupy respondentów jest współwystępowanie kilku bodźców promigracyjnych. Przegląd najczęściej wskazywanych czynników skłaniających na nauki za granicą prezentują poniższe cytaty: Wyjechałem za granicę z powodów naukowych była to wymiana w ramach stypendium Socrates Erasmus. Mężczyzna, Turcja, 5 miesięcy Chciałam studiowad za granicą, sprawdzid siebie jako osobę, czy dam sobie radę. Kobieta, Finlandia, 4 miesiące Tak prawdę powiedziawszy, wiele ludzi wyjeżdża na Erasmusa żeby sobie zrobid trochę wakacje, poznad troszeczkę inny kraj. Trochę jest to finansowane przez UE i nie są to całkiem wakacje, ale nie płaci się samemu i masz jakieś doświadczenie do CV, poznanie innego stylu nauczania. Ja też trochę wiązałam z tym wyjazdem nadzieje matematyczne, jako że matematykę studiowałam, to tam wiele rzeczy było dla mnie ciekawych i przez chwilę nawet zastanawiałam się, czy nie zostanę tam na dłużej. Kobieta, Dania, 6 miesięcy Pobyt za granicą jest nie tylko szansą na zmianę swojego życia, ale również daje możliwośd nauki i ciągłego kontaktu z językiem obcym na ten bodziec skłaniający do emigracji wskazuje szereg respondentów. Wydaje się jednak, że ten czynnik promigracyjny sporadycznie jest czynnikiem samodzielnym najczęściej towarzyszy innym celom; realizowany jest niejako przy okazji. 75

76 Ważny był dla mnie język, który tutaj na Dolnym Śląsku jest ważną sprawą. Tym bardziej, że zajmuję się też zawodowo kontaktem z Niemcami to było to dla mnie przydatne. Kobieta, Niemcy, 9 miesięcy Chciałyśmy trochę podwiczy język, w zasadzie zarobkowo też. Kobieta, Irlandia, 4 miesiące Na koniec trzeba podkreślid, że opisane przyczyny wyjazdu za granicę dotyczą osób, które z emigracji powróciły - może się okazad (i warto byłoby ten temat pogłębid w odrębnym badaniu), że motywacje osób, które pozostały za granicą były nieco odmienne Rola sieci migracyjnych w podjęciu decyzji o wyjeździe Analizując powody wyjazdów za granicę nie można nie wspomnied o roli sieci migracyjnych. Przez sieci migracyjne rozumie się zwykle zbiór powiązao interpersonalnych, które łączą migrantów, byłych migrantów i niemigrantów w kraju pochodzenia i krajach docelowych za pomocą więzi społecznych 34. Innymi słowy jest to forma kapitału społecznego. Co ważne sieci migracyjne nie ograniczają się tylko do rodziny czy partnera, ale obejmują także bliższych lub dalszych znajomych. Ich rola w podjęciu decyzji o emigracji, a następnie w aklimatyzacji do życia za granicą jest nie do przecenienia. Funkcje, jakie pełnią sieci migracyjne są różnorodne można je pogrupowad w kilka podstawowych kategorii: przekonanie do podjęcia decyzji o wyjeździe; ułatwienie startu za granicą; zapewnienie wsparcia psychologicznego w trakcie pobytu za granicą P. Kaczmarczyk, J. Tyrowicz (red.), op. cit., s Izabela Grabowska-Lusioska, Marek Okólski, Emigracja ostatnia, Wydawnictwo Scholar, 2009, s

77 Wykres 29. Za granicę wyjechałem/am do miejscowości: 15% w której przebywali już moi znajomi/bliscy; miałem(am) tam "nagraną pracę" 33% w której przebywali już moi znajomi/bliscy; poszukiwania pracy rozpocząłem(am) dopiero na miejscu 23% w której nikogo nie znałem(am), ale miałem(am) tam zapewnioną pracę 29% w której nikogo nie znałem(am) i nie miałem(am) zapewnionej pracy - mój wyjazd był typowym wyjazdem "w ciemno" Źródło: Opracowanie własne. Wykorzystywanie sieci migracyjnych przez migrantów prezentuje wykres nr 29. Jedynie 15% osób, które wzięły udział w badaniu, wyjeżdżało za granicę do miejscowości, w której nikogo nie znały i nie miały zapewnionej pracy. Z kolei aż jedna trzecia badanych to osoby które wyjeżdżając miały zapewnioną pracę (prawdopodobnie dzięki pomocy bliskich lub znajomych) i emigrowały do miejscowości, w której już przebywali ich bliscy lub znajomi (mogli oni zapewnid mieszkanie lub pomóc w jego znalezieniu). Inną, równie liczną grupę (29%) stanowiły osoby, które także wyjechały do miejscowości, w której przebywali bliscy lub znajomi, jednakże dopiero na miejscu szukały pracy. Co piąty badany wyjechał za granicę, nie znając nikogo, ale miał tam wcześniej zapewnioną pracę. Przekonanie do podjęcia decyzji o wyjeździe Analiza wypowiedzi dolnośląskich reemigrantów biorących udział w badaniach jakościowych wskazuje, że wpływ więzi społecznych na podjęcie decyzji o emigracji może byd bezpośredni bądź pośredni. O wpływie bezpośrednim można mówid w sytuacji, gdy w związku z faktem przebywania za granicą bliskich (partner, małżonek, dzieci), chęd dołączenia do ww. osób ( życia razem a nie na odległośd ) staje się główną przyczyną wyjazdu: 77

78 Główny cel był taki, że pojechałem za dziewczyną - moja obecna dziewczyna pojechała do Londynu, a ja chciałem zobaczyd jak tam wygląda to wszystko. Mężczyzna, Anglia, 4 miesiące. Wyjechałam zaraz po studiach. Ja skooczyłam studia, pobraliśmy się i dwa tygodnie później wyjechaliśmy, a ja tak naprawdę nie chciałam wyjechad, ale zdecydowałam się dołączyd do męża. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Oddziaływanie sieci migracyjnych może mied także bardziej pośrednią formę dalsza rodzina, znajomi, którzy wyjechali za granicę wprost zachęcają do przyjazdu; opowieści migrantów stymulują do podjęcia decyzji o opuszczeniu rodzinnego kraju. Niejednokrotnie przyszły emigrant porównuje swoją sytuację (dochodową, zawodową) z sytuacją przebywających za granicą jeżeli to poróżnienia wypada na jego niekorzyśd, pojawiają się myśli o emigracji. Znaczenie ma także liczba znajomych, które wyjechały z kraju - im więcej takich osób, tym bardziej osoba zostająca w Polsce może czud się osamotniona lub niejako pozostawiona w tyle: Zostałam zainteresowana pracą za granicą przez kolegę i powiedzmy, że zaraził nas tą Anglią. Kobieta, Anglia, 6 miesięcy Dużo ludzi wtedy wyjeżdżało znajomych. Nie chciałem siedzied w Polsce, chciałem zobaczyd jak to jest. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy U mnie akurat było grono znajomych, którzy byli jedni dłużej, drudzy krócej za granicą. Spotykałem się, jak oni przyjeżdżali do Polski na wakacje i stwierdziłem, że jak będzie jakaś praca to przyjadę. No i zadzwonili, że jest praca. No to wyjechałem w 2005 roku. Mężczyzna, Irlandia, 60 miesięcy Pojechałam za granicę do mojego kuzyna. On tam już był chyba cztery lata. I on mnie właśnie bardzo namawiał, żebym przyjechała no i do niego głównie pojechałam. Kobieta, Anglia, 4 miesiące Wyjeżdżając nie miałem tu żadnych znajomych, bo wszyscy siedzieli w Irlandii, w Cork. Tak więc pojechałem do swoich znajomych. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy 78

79 Ułatwienie startu za granicą oraz zapewnienie wsparcia psychologicznego w trakcie pobytu na emigracji Decyzja o emigracji nie jest łatwa - niesie ze sobą wiele zagrożeo zważywszy na fakt, że emigrant staje wobec konieczności urządzenia się w obcych kulturowo i mentalnie warunkach. Podstawowym sposobem minimalizacji ryzyka porażki na emigracji (szczególnie w początkowym okresie pobytu) jest korzystanie ze wsparcia przebywających na miejscu członków rodziny bądź znajomych - nawet jeżeli osoby te nie przyczynią się bezpośrednio np. do znalezienia pracy przez migranta, stanowią pewien punkt zaczepienia, ułatwiając start za granicą przez: zapewnienie lub pomoc w znalezieniu mieszkania (tego typu pomoc ma istotne znaczenie w początkowym okresie, gdy migrant nie ma się jeszcze pracy, a w związku z tym dochodu); zapewnienie (tzw. nagranie ) lub pomoc w znalezieniu pracy; dostarczenie informacji o miejscowym rynku pracy (np. informacje o tym, gdzie warto szukad zatrudnienia, jakie są stawki); pomoc w załatwieniu formalności (np. założenie konta w banku, załatwienie spraw w urzędzie). O istotnej roli sieci migracyjnych w ułatwianiu startu za granicą świadczą poniższe wypowiedzi reemigrantów: Tak, miałam za granicą znajomych, miałam tam też brata z bratową, więc wiedziałam, że jest to mój punkt zaczepienia. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Pojechałam do miasta Cork, poniekąd dlatego, że tam mieszkała moja przyjaciółka i wiedziałam, że u niej będę mogła się zatrzymad na początku. To był poniekąd taki punkt zaczepienia. Kobieta, Irlandia, 30 miesięcy Pojechałem za granicę do brata, który tam obecnie mieszka i mieszkał już wtedy. Powiedział, że załatwi mi jakąś prostą robotę, dzięki której będę mógł się szybko dorobid. Mężczyzna, Walia, 3 miesiące To był kontakt mailowy z osobami, które tam już pracowały i informowały mnie, jak pojawiły się jakieś wolne miejsca. Kobieta, Anglia, 6 miesięcy 79

80 Generalnie można powiedzied, że pojechałem w ciemno, ale miałem jakieś kontakty, które pomogły mi w znalezieniu mieszkania. Mężczyzna, Anglia, 72 miesiące Respondenci doceniają również znaczenie wsparcia psychologicznego, oferowanego najczęściej przez osoby z dłuższym stażem emigracyjnym: Na miejscu był mój brat i moja bratowa - to była dwójka moich aniołów stróżów. Mogłam zawsze z nimi pogadad. Tam bardzo się poprawiły kontakty z moim bratem i bratową. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Inną drogą minimalizacji ryzyka, jakie stanowi migracja jest wyjazd wraz z grupą znajomych lub przyjaciół. Taki wyjazd zwiększa komfort psychiczny - w nowej, trudnej sytuacji nie jest się samemu. Co więcej, często można skorzystad z kontaktów, jakie mają znajomi, jest to więc sposób na poszerzenie sieci migracyjnych: Byłam za granicą ze znajomymi, którzy przyjechali do Irlandii dwa tygodnie wcześniej niż ja. Wynajęli mieszkanie więc ja musiałam tylko znaleźd sobie pracę. Kobieta, Irlandia, 12 miesięcy Wyjechałem z kolegami ze studiów do znajomych, którzy tam już byli. Jakbym miał wyjechad sam to nie wiem, czy by tak szybko to wyszło. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy 80

81 3.2 Charakter aktywności zawodowej i edukacyjnej za granicą Jednym z podstawowych celów badao prowadzonych w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) była próba poznania doświadczeo osób, które na przestrzeni lat pracowały zarobkowo bądź uczyły się za granicą. Osoby te pytano o ich obserwacje związane z kwestiami organizacji systemu kształcenia, metod pracy czy wreszcie samych relacji z przełożonymi i innymi współpracownikami Charakter pracy zarobkowej Niemal 65% ankietowanych w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) reemigrantów zarobkowych (badania CATI) stwierdziło, że w trakcie pobytu na emigracji wykonywało inny zawód niż ten wyuczony bądź praktykowany w Polsce. Jedynie co trzeci reemigrant pracował w swoim zawodzie 36. Statystycznie częściej zawód zgodny z wyuczoną profesją wykonywali za granicą mężczyźni niż kobiety odpowiednio 42% i 20,6%. Zaobserwowano także pewną zależnośd między zgodnością zawodu a wiekiem - im emigrant starszy tym częściej pracował za granicą w zawodzie, którego nauczył się w kraju (wykres 30) sytuacja taka dotyczyła zaledwie co piątej osoby z grupy wiekowej lat, co trzeciej z grup lat i lat oraz ponad połowy (56%) osób z grupy 50 lat i więcej. 36 Około 3% respondentów nie potrafiło odpowiedzied na to pytanie wskazania tych osób nie brano pod uwagę w dalszej analizie. 81

82 Wykres 30. Zgodnośd zawodu wykonywanego przed wyjazdem z zawodem wykonywanym na emigracji. pow. 50 lat 56,1% lat 36,1% lat 33,8% lat 18,2% zgodnośd zawodu Źródło: Opracowanie własne. Ten niski poziom wykorzystywania nabytych w kraju kwalifikacji przez osoby młode powiązad należy z faktem, że sporą częśd tej grupy stanowią ci, którzy dopiero co zakooczyli edukację lub wyjeżdżali w trakcie studiów, w związku z czym nie posiadają dostatecznego doświadczenia w swojej branży. Młodzi emigranci są także statystycznie lepiej wykształceni niż osoby starsze w związku z tym, że za granicą oferowana jest najczęściej praca w sektorach nie wymagających wysokich kwalifikacji, w przypadku tych osób częściej pojawia się problem niezgodności wykonywanego na emigracji zawodu z tym wyuczonym w kraju (warto w tym miejscu przywoład pokutujący w powszechnej opinii obraz magistra na zmywaku jako typowego zajęcia wyjeżdżających młodych wykształconych osób). Poniższy wykres przedstawia porównanie zawodów wykonywanych przez mieszkaoców województwa dolnośląskiego tuż przed podjęciem decyzji o wyjeździe z kraju z zawodem wykonywanym podczas pobytu na emigracji 37 : 37 Przy konstrukcji pytao dotyczących typu wykonywanej za granicą aktywności zawodowej zawartych w kwestionariuszu CATI posłużono się klasyfikacją zawodów według tzw. grup wielkich klasyfikacji zawodów zawartych w Klasyfikacji Zawodów i Specjalności (rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 8 grudnia 2004 r. oraz rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 czerwca 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania). 82

83 Wykres 31. Porównanie rodzaju wykonywanego zawodu przed wyjazdem z kraju i podczas pobytu na emigracji. Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy Specjaliści Pracownicy usług osobistych i sprzedawcy Technicy i inny średni personel Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy Przedstawiciele władz publicznych, wyżsi urzędnicy i kierownicy Operatorzy i monterzy maszyn i urządzeo Pracownicy przy pracach prostych Pracownicy biurowi przed wyjazdem 7,7% 2,6% 6,8% 0,0% 6,8% 3,9% 5,1% 7,9% 3,4% 1,7% 3,1% 8,7% 7,7% na emigracji 17,9% 15,7% 20,1% 42,7% 38,0% Źródło: Opracowanie własne. Jak wynika z prezentowanych danych, mieszkaocy województwa dolnośląskiego w trakcie pobytu na emigracji najczęściej zatrudniani byli jako robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy (38%), pracownicy przy pracach prostych (20%) oraz w sferze usług osobistych i handlu (niemal 16%). Porównując strukturę zawodów wykonywanych za granicą oraz przed podjęciem decyzji o emigracji zauważyd należy, że największe różnice w kwestii popularności danej profesji za granicą występują w odniesieniu do takich grup jak pracownicy przy pracach prostych oraz pracownicy usług osobistych i sprzedawcy. O ile przed wyjazdem do grupy wymienionej jako pierwsza kwalifikowało się zaledwie ok. 3%, to za granicą taki zawód wykonywał co piąty emigrant z woj. dolnośląskiego. Podobny trend obserwuje się w przypadku grupy drugiej odnotowad należy dwukrotny wzrost odsetka osób pracujących w tym zawodzie po wyjeździe z kraju. Z kolei odwrotna tendencja widoczna jest w odniesieniu do grupy specjaliści przed wyjazdem i na emigracji do tej grupy kwalifikowało się odpowiednio niemal 18% i 9% osób. Potwierdza to tezę, że 83

84 w większości przypadków Polacy za granicą imają się pracy w niskopłatnych sektorach; rzadziej natomiast zajmują wyższe stanowiska, wymagające specjalistycznej wiedzy i umiejętności. Wyniki badao ilościowych znajdują odzwierciedlenie w opiniach pojawiających się w badaniach jakościowych reemigranci biorący udział w dyskusjach fokusowych oraz indywidualnych wywiadach pogłębionych wskazywali najczęściej na fakt wykonywania za granicą tzw. prac prostych: Pracowałam w restauracji jako pomoc kuchenna i kelnerka. Kobieta, Irlandia, 4 miesiące Szukałem każdej pracy, pytając znajomych, chodząc po różnych agencjach. Łapałem każdą pracę, czy na tydzieo czy na dwa, każdą dorywczą, licząc na to, że może później będzie stałą pracą. Pracowałem na budowie, jako pomocnik murarza. Mężczyzna, Irlandia, 48 miesięcy Moja praca polegała na tym, że opiekowałam się starszą panią. Kobieta, Niemcy, 3,5 miesiąca Na początku byłam tam *za granicą+ w barze sałatkowym, a potem w sklepie. Kobieta, Anglia, 42 miesiące Różne prace wykonywałam w magazynach, fabrykach. Później znalazłam już pracę, gdzie pracowałam do kooca, czyli prawie dwa lata. Kobieta, Anglia, 32 miesiące Oprócz tego typu wypowiedzi pojawiają się również relacje osób, które pracowały na stanowiskach wymagających często specjalistycznej wiedzy i umiejętności należy jednak wyraźnie zaznaczyd, że nie są to częste przypadki: Mój zawód za granicą? Programista. Miałem swoje taski, zadania do poprawienia w systemie, na którym pracowałem. Tworzyłem też nowe systemy. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Pracowałem jako inżynier na budowie i jako geodeta w firmie geodezyjnej. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Częśd respondentów prowadziła za granicą własną działalnośd gospodarczą. Na założenie firm decydowały się przede wszystkim osoby młode, aczkolwiek takie, których pobyty na emigracji trwały relatywnie dłużej. Własna działalnośd gospodarcza traktowana była jako dodatkowe źródło dochodów (częściej) bądź podstawowa forma aktywności zawodowej (nieco rzadziej): 84

85 Cały przekrój prac za granicą miałem - od najprostszych (sklepy, np. Tesco) po bardziej zaawansowane w stylu mojego zawodu [technik mechanik] w fabryce Opla. Była też praca w sortowni owoców. Ponadto prowadziłem w Anglii firmę przez 1,5 roku to był sklep internetowy. Mężczyzna, Irlandia, 60 miesięcy Prowadziłem za granicą własną działalnośd. Najpierw pracowałem w firmie remontowej. Okazało się, że mój znajomy zaczął rozwijad swoją działalnośd, robił remont w jednej kamienicy i stwierdził, że przyda mu się pomoc. Chod ja na budowlance to akurat się nie znam, to tak się ugadaliśmy, żebym otworzył własną działalnośd i zacząłem współpracowad z nim, a potem przeszedłem na swoje. Mężczyzna, Irlandia, 48 miesięcy Biorąc pod uwagę schemat zachowao emigrantów na zagranicznych rynkach pracy, z wypowiedzi respondentów wyłaniają się dwa charakterystyczne aspekty: częsta zmiana pracodawcy oraz łączenie zatrudnienia w kilku miejscach. Niewątpliwie te dwie cechy zachowao emigrantów związane są z faktem, iż większośd prac wykonywanych za granicą ma charakter tymczasowy, dorywczy świadczą o tym poniższe cytaty: Pierwszą moją pracą była praca w restauracji. Pracowałam chwilę w biurze u architekta robiłam taką pracę administracyjną. Tam długo nie pracowałam, kilka miesięcy. Potem była praca w biurze wynajmu mieszkao. Ostatnia praca to była praca biurowa, jako sekretarka, księgowa. Kobieta, Anglia, 72 miesiące Zacząłem od magazyniera, ale po pół roku udało mi się przebid do biura. Pracowałem jako dystrybutor, administrator i też jako asystent transportu. Mężczyzna, Anglia, 24 miesięcy Zaraz po przyjeździe udało mi się dostad pracę w sklepie z żywnością włoską. Tam pracowałam przez pół roku. W tym czasie udało mi się zahaczyd na weekend do knajpy, później przeszłam tam na pełen etat. Pracowałam w tej knajpie pół roku, później dodatkowo moja koleżanka załatwiła mi pracę w klubie nocnym, dyskotece. Tam pracowałam w weekendy. No i później zdecydowałam się na pracę w restauracji u mojego znajomego. Tam popracowałam następne pół roku i pod koniec mojego wyjazdu przeniosłam się do restauracji, takiej sieciówki. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Pracowałem na farmie, zbierałem owoce, jako ochroniarz, bramkarz, barman. Mężczyzna, Irlandia, 24 miesiące 85

86 Częśd tego pobytu *zagranicznego+ pracowałem u wujka. To była firma budowlana i tam wymieniałem dachy. Częśd czasu spędziłem jako wolny strzelec; częśd jako przedstawiciel handlowy. Potem też pizze się rozwoziło i dorywcze prace, np. przy przeprowadzkach. Mężczyzna, USA, 12 miesięcy Miałem dwie prace, bo pracowałem dla biura pracy i oni wysyłali nas na zlecenia na budowie. Trafiały się też jednodniowe roboty, czasami się trafiła tygodniowa robota. A oprócz tego pracowałem w restauracji, to znaczy na zmywaku. Mężczyzna, Szkocja, 3 miesiące Pracowałam jednocześnie w dwóch miejscach - to była restauracja i wypożyczalnia płyt. Kobieta, Irlandia, 12 miesięcy Organizacja i metody pracy Opinie reemigrantów w kwestii oceny organizacji i metod pracy stosowanych przez zagranicznych pracodawców są podzielone. Zdecydowana większośd respondentów zwraca jednak uwagę na wyższe standardy zarządzania firmą (w tym głównie zespołem) poza granicami naszego kraju niż ma to miejsce w przypadku krajowych przedsiębiorców. Badani podkreślają profesjonalne zorganizowanie procesu produkcji i jasny podział obowiązków, co znacznie zwiększa w ich opinii wydajnośd pracy: Sposób zarządzania za granicą był naprawdę profesjonalny. Tam wszystko grało, wszyscy byli poinformowani - tego u nas nie ma. Mężczyzna, Anglia, 30 miesięcy Porównując pracę to mi się wydaje, że za granicą jest lepsza organizacja. Kobieta, Czechy, 12 miesięcy Generalnie praca jest tam bardziej zorganizowana - do każdego zadania jest człowiek. Nie jest tak, że ktoś ma piętnaście różnych zajęd i musi je robid w tym samym czasie. Każdy ma swoją działkę i musi tej działki po prostu pilnowad a nie, tak jak czasami w Polsce się robi, że jedna osoba robi piętnaście rzeczy. Ta praca w tym momencie jest o wiele wydajniejsza i o wiele mniej stresująca dla osoby, która tę pracę wykonuje. Kobieta, Dania, 6 miesięcy Widziałem za granicą przede wszystkim technologie, jakie są użyte, no i wdrażane procesy biznesowe dużych firm. To znaczy, ja nie mam tu odniesienia do tak dużej firmy, bo nie pracowałem w Polsce, ale myślę, że tam jest to lepiej zorganizowane. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy 86

87 Za granicą człowiek wiedział co ma robid i robił i jakoś nikt nie musiał na mnie presji wywierad, żebym efektywnie pracowała. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Oprócz wysokiego poziomu zorganizowania stanowisk pracy respondenci zwracali także uwagę na ich lepsze i bardziej nowoczesne wyposażenie oraz na troskę pracodawcy o warunki pracy. Przekłada się ona nie tylko na dbałośd o zapewnienie pracownikowi potrzebnych narzędzi czy materiałów. Dokonując oceny poziomu organizacji pracy za granicą badani zwracali uwagę także na skrupulatne przestrzeganie przez zagranicznych pracodawców zasad bezpieczeostwa i higieny pracy. Dostęp do narzędzi za granicą to jest duży plus. W sensie ułatwianie pracy pracownikowi. Jak potrzebowałem jakieś narzędzie, to mi szef wypożyczył. A w Polsce muszę sobie je kupid. Mężczyzna, Irlandia, 36 miesięcy Za granicą pracodawcy zwracają szczególną uwagę na bezpieczeostwo. Przy każdym wejściu do zakładu jest ogromna tablica z rysunkami, co należy mied założone, na którą częśd ciała, żeby było bezpiecznie. No i kierownik tego pilnuje, żeby byd ubranym odpowiednio. Mężczyzna, Szkocja, 3 miesiące Analizując kwestie organizacji pracy za granicą warto również przedstawid pojawiające się sporadycznie skrajnie odmienne opinie od tych zacytowanych powyżej: W Irlandii tak naprawdę pracodawca nie jest w stanie określid tego, co się powinno robid. Są duże różnice. Uważam, że Irlandczycy są bardzo roztrzepani i tacy niedopięci. Mężczyzna, Irlandia, 48 miesięcy Moim zdaniem brak niestety logistyki w Irlandii nadal. Mają inne podejście, takie bardziej: Ach! Się zrobi. No to się zrobi, później trzy tygodnie się robi. A u nas jest to jednak bardziej podopinane. Mężczyzna, Irlandia, 36 miesięcy Relacje z przełożonymi i współpracownikami Osoby uczestniczące w badaniach chętnie wypowiadały się na temat atmosfery w miejscu pracy za granicą oraz relacji z pracodawcą i współpracownikami. W większości przypadków badani podkreślali, że w miejscu zatrudnienia panowała bardzo dobra atmosfera. Respondenci, szczególnie ci, którzy przed wyjazdem za granicę pracowali już w Polsce, cenili sobie partnerskie relacje, właściwy dystans pomiędzy podwładnymi i przełożonymi: 87

88 Zdecydowanie w Irlandii była milsza atmosfera. Ja w Irlandii nie miałam zatargu żadnego, a w Polsce zdarzyły się jakieś nieprzyjemności. No i pracodawca był w ogóle całkiem inny. To był po prostu John - równy facet. W Polsce, pamiętam, to była bardzo duża bariera między tobą a pracodawcą. Kobieta, Irlandia, 16 miesięcy Nie czułem się za granicą dyskryminowany ze względu na pochodzenie chod pracowałem tam jako jedyny Polak w angielskim teamie. Miałem takie luźne, przyjacielskie relacje w pracy. Mężczyzna, Wielka Brytania, 23 miesiące Firma była nieduża, rodzinna. Ogólnie było super. Z pracodawcą miałem relacje bardziej na stopie koleżeoskiej niż na zasadzie pracodawca i pracownik. Mężczyzna, Irlandia, 48 miesięcy Miałam naprawdę fantastyczną szefową i do dzisiaj ją wspominam jako naprawdę wzorową. To była osoba nie tylko sympatyczna, ale potrafiła jednocześnie zachowad dystans, którego nikt nie przekraczał. Kobieta, Anglia, 42 miesiące Tam zauważyłam ogólnie, że stosunek między pracownikami a pracodawcami jest taki bardziej luźny, że ludzie zwracają się do siebie na ty i tam są bardziej te relacje partnerskie. W Polsce jest zupełnie inaczej. Kobieta, Hiszpania, 6 miesięcy W pracy za granicą było bardzo przyjemnie. Nie było jakiejś presji, że czegoś się nie zdążyło zrobid. Wszyscy zawsze sobie pomagali, to było bardzo pozytywne. Kobieta, Irlandia, 4 miesiące Ponadto niezwykle często dolnośląscy reemigranci wymieniali takie cechy zagranicznych pracodawców, jak: wysoka kultura osobista, życzliwośd, otwartośd: Mój szef *za granicą+ zaprosił mnie na wesele po dwóch tygodniach znajomości. Oni są niesamowicie otwarci. Kobieta, Holandia, 6 miesięcy Ludzie są tam otwarci. Wszystko ładnie pokażą, wytłumaczą na spokojnie, co trzeba w miejscu pracy robid. Mężczyzna, Anglia, 30 miesięcy 88

89 Pracodawca niemiecki był człowiekiem bardzo kulturalny, nie miał do mnie żadnych zastrzeżeo, ani on, ani jego podwładni. Wszyscy byli życzliwi i pomocni. Mężczyzna, Niemcy, 4 miesiące Respondenci zwracają uwagę na fakt, że zagraniczni pracodawcy zdawali sobie sprawę ze znaczenia, jakie dla pracowników ma atmosfera w miejscu pracy i dlatego dążyli do integracji zespołu: Trzeba im przyznad że oni starają się budowad atmosferę miejsca pracy. Starają się organizowad mecze w piłce nożnej i to jest bardzo słuszne podejście, bo wiadomo że nie jedyną motywacją pracownika do pracy są pieniądze, ale atmosfera i jak czuje, że może się rozwinąd to jest to bardzo pozytywne. Mężczyzna, Irlandia, 24 miesiące Raz w miesiącu mieliśmy takie spotkanie, szliśmy do knajpy wszyscy razem, nie jakieś luksusowe, ale chioska restauracja. Szliśmy na kolacje i to bardzo integrowało ludzi. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy W podobnym tonie badani wypowiadają się o relacjach ze współpracownikami układały się one zwykle dobrze, chod wśród większości entuzjastycznych głosów pojawiają się także nieco mniej pochlebne opinie. Mimo, że zdecydowana większośd dolnośląskich reemigrantów nie zetknęła się w miejscu pracy z dyskryminacją ze względu na pochodzenie, to zdarzały się również sytuacje odwrotne. Jeśli chodzi o Brytyjczyków, to można stwierdzid otwarcie i to każdy Polak przyzna, że nie są oni zbyt szczerzy. Są to uśmiechnięci ludzie, którzy za fasadą swojego uśmiechu i sympatii, obgadują cię i w każdej chwili musisz byd przygotowany na to, że zostaniesz zwolniony. Ja zostałem zwolniony z tego względu, że się pokłóciłem z szefem, bo od Polaków wymagał więcej niż od Brytyjczyków. Mężczyzna, Anglia, 8 miesięcy Po prostu Irlandczycy dawali mi odczud, że jestem tylko Polakiem. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy O ile dominują pozytywne wypowiedzi na temat stosunków panujących w miejscu pracy pomiędzy pracownikiem-emigrantem a zagranicznym pracodawcą, o tyle jeśli chodzi o relacje wśród samych pracowników imigrantów opinie są skrajnie odmienne. Respondenci upatrują przyczyn takiej sytuacji w istnieniu konfliktu interesów, zamykaniu się w ramach własnych grup narodowościowych: 89

90 W mojej pierwszej pracy nie było dobrych relacji, generalnie tam było bardzo dużo obcokrajowców, którzy krzywo na siebie patrzyli - był taki typowy konflikt interesów, że każdy tylko patrzy na siebie, na swoje pieniądze i tam nie miałem zbyt dobrych relacji z tymi ludźmi Mężczyzna, Wielka Brytania, 3 miesiące Jednak każda narodowośd trzymała się w swoim gronie raczej, w związku z czym tworzyły się małe grupki, cztero-, pięcioosobowe, zamknięte raczej. Mężczyzna, Kanada, 4 miesiące Wśród samych imigrantów z Polski napięcia we wzajemnych relacjach pojawiały się w sytuacjach zbliżonych do przedstawionej poniżej: W tej drugiej pracy to mnie wysłali od razu na stanowisko asystenta menedżera i to się nie podobało osobom, które tam już pracowały dłużej że ktoś przychodzi z zewnątrz i od razu wskakuje na stanowisko, które według tych osób należało się właśnie im, więc tutaj od początku zaczęło się obgadywania za plecami to byli Polacy i też Słowak. Kobieta, Irlandia, 30 miesięcy Tym, co utrudnia integrację z przełożonymi i współpracownikami jest oczywiście bariera językowa: Głównym problemem był język. Z czasem troszeczkę sam poduczyłem się języka i łapałem pewne sprawy. Mężczyzna, Niemcy, 4 miesiące Na początku było ciężko, bo nie mogliśmy się z przełożonym dogadad. Ja na początku nie miałem opanowanego języka w takim stopniu, żeby wszystko wytłumaczyd i wszystkiego się dowiedzied, ale z czasem było coraz lepiej i zaczęliśmy normalnie współpracowad. Mężczyzna, Anglia, 6 miesięcy Postawy wobec pracy W rozmowach z dolnośląskimi reemigrantami nader często przewijał się wątek różnic w podejściu do pracy polskich emigrantów oraz mieszkaoców krajów goszczących. W znakomitej większości obcokrajowcy kojarzeni są jako osoby o szczególnie swobodnym podejściu do pracy. Z kolei Polacy określani są jako: solidni, pracowici, bardziej przykładający się do swoich obowiązków, często nawet wykonujący zadania wykraczające poza przypisane obowiązki. Respondenci podkreślają wielostronnośd polskich pracowników: Biorąc pod uwagę pracowników za granicą a Polaków, to jest różnica. Polacy bardziej się starali, a oni tak pracowali, bo pracowali, żeby tylko swoje zrobid. Kobieta, Czechy, 12 miesięcy 90

91 Anglicy dużo swobodniej podchodzili do pracy. Polacy robili wszystko od A do Z, jak maszynki, a Anglicy wychodzili z założenia, że jeżeli coś nie leży w ich kompetencji, to też nie powinniśmy tego robid, bo są ludzie, którzy to powinni zrobid. Polacy bardzo często próbowali robid wszystko. Mężczyzna, Wielka Brytania, 23 miesiące Polak zrobi dwa razy więcej, dwa razy szybciej i potrafi jeszcze, co najgorsze, wziąd dwa razy mniejszą wypłatę za to. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Uważam, że Polacy pracują solidnie i widzę dużą różnicę. My jesteśmy bardziej obowiązkowym narodem niż Niemcy. Kobieta, Niemcy, 60 miesięcy Szkoci, jak nie są do czegoś zatrudnieni, to tego nie robią. Polak wymieniłby żarówkę, jakby się spaliła, a Szkot by zawołał elektryka, bo on się tym nie zajmuje i się tego nie tyka. Ograniczają się do swojego wąskiego pola manewru i swoich zadao i się w tym zamykają. A Polacy robią wszystko, co trzeba. Było trzeba coś zrobid, to po prostu robili. Mężczyzna, Szkocja, 3 miesiące Polacy się o wiele bardziej przykładają. Poza tym, trzeba stwierdzid, że Polacy są większymi specjalistami, np. w branży budowniczej czy ogrodniczej. To Polacy pracowali dłużej, ciężej i wytrwalej, z kolei Brytyjczycy zawsze mają czas. Typowa angielska flegma. Mężczyzna, Anglia, 8 miesięcy Mój pracodawca uważał Polaków za pracowitych ludzi. Cenił sobie ich za to, że są otwarci, sympatyczni i zawsze tworzyli taką rodzinną atmosferę tam gdzie pracowali. Kobieta, USA, 24 miesiące Sami badani próbowali w pewien sposób wytłumaczyd, skąd mogą wynikad takie różnice w postawach wobec pracy polskich emigrantów i obcokrajowców. Jest to oczywiście wypadkowa kilku czynników, niemniej jednak na pierwszy plan wysuwają się dwie kwestie: pewnego rodzaju poczucie pewności siebie obcokrajowców na rodzimych rynkach pracy oraz wpisana w rolę emigranta zarobkowego pracowitośd. Reemigranci zwracają uwagę na wyższy poziom przestrzegania praw pracowniczych na Zachodzie oraz lepsze zabezpieczenie socjalne w przypadku utraty pracy w opinii respondentów są to istotne elementy budujące poczucie bezpieczeostwa obcokrajowców na rynku pracy: 91

92 Za granicą pracownik ma więcej praw, potrafi je egzekwowad od pracodawcy. To jest taka różnica i mogłoby się wydawad na początku, że to jest takie trochę lenistwo, ale jeżeli nie można przekroczyd czasu pracy to każdy to szanuje pracodawca i pracownik. Nie można zmuszad do nadgodzin, prawo jest bardziej konkretne - jeżeli pracodawca będzie zmuszał to poniesie tego konsekwencje, a w Polsce nie zawsze tak jest. W Polsce pracownicy bardziej się boją, że stracą pracę. Tam jest tak, że pracodawca poniesie konsekwencje, jeżeli będzie wykorzystywał pracowników. Kobieta, Anglia, 32 miesiące Za granicą ludzie zdają sobie sprawę z tego, że jeżeli zostaną zwolnieni, mogą iśd na zasiłki socjalne, które są bardzo duże. Irlandczycy tak w ogóle bardzo lekko podchodzą do pracy. Na tle Irlandczyków my wypadamy bardzo dobrze. Mężczyzna, Irlandia, 48 miesięcy Za granicą pracownicy mają takie podejście, że jak jest więcej obcokrajowców, to oni mogą się bardziej obijad w pracy, a i tak ich nie zwolnią, bo należą do związków zawodowych i ciężko jest wyrzucid Anglika z pracy na dobrą sprawę. Mężczyzna, Anglia, 24 miesięcy Z drugiej strony, fakt powszechnego przypisywania polskim emigrantom zarobkowym takich cech jak: obowiązkowośd, pewnego rodzaju nadgorliwośd to według respondentów pochodna głównego celu przyświecającego emigrantom zarobkowym, tj. chęci zgromadzenia odpowiedniego kapitału finansowego, co motywuje, a wręcz implikuje takie, a nie inne zachowania. Wiadomo, Polacy przykładają się bardziej bo są w nie swoim kraju, jadą w celach zarobkowych i zależy im na tym, żeby jak najdłużej mied pracę. Kobieta, Niemcy, 3,5 miesiąca Polacy boją się na przykład, jak dostaną jakieś upomnienie, że mogą stracid pracę. Od razu biorą się jeszcze bardziej do roboty. Polacy są ogólnie obrotni, pracowici. Mężczyzna, Anglia, 24 miesięcy Ja się tam bardziej skupiłem na pracy zawodowej niż na moich jakiś zwykłych humorach czy fanaberiach. Pojechałem tam zarabiad pieniądze, a nie bawid się. Mężczyzna, Irlandia, 48 miesięcy Wśród narracji na temat postaw wobec pracy pojawiały się także głosy podnoszące kwestie różnicowania się postaw wobec pracy nie na poziomie wspólnot narodowościowych, ale poszczególnych jednostek według części respondentów stosunek do pracy zależy od charakteru i nastawienia danego człowieka, niezależnie czy pracuje on w swoim kraju, czy też na emigracji. 92

93 Pracowałem z Brytyjczykami i nie widziałem żadnej różnicy między pracą Polaków a pracą Brytyjczyków, ale to jest może tylko kwestia tego najniższego szczebla pracy, np. na zmywaku. Może na wyższych szczeblach są jakieś różnice. Mężczyzna, Wielka Brytania, 3 miesiące Różnie to bywa - jedni spotykają Polaków, którzy byli bardzo leniwi i nic nie robili, a Irlandczyków, którzy z kolei pracowali jak konie. Obiegowa opinia Polaków o Irlandczykach jest taka, że się lenią a to nie jest prawdą - to zależy od osoby. Jedna osoba ma takie podejście, a inna osoba ma inne podejście do pracy; jedna pracuje rzetelnie, a jeszcze inna chce się tylko zarobid pieniądze. Mężczyzna, Irlandia, 24 miesiące Charakter aktywności edukacyjnej Podobnie, jak emigranci zarobkowi również osoby, które wyjechały z Dolnego Śląska w celach edukacyjnych zwracają uwagę na istotne różnice w charakterze aktywności w kraju i poza jego granicami tym razem chodzi o organizację i atmosferę panującą na zagranicznych uczelniach. Z wypowiedzi dolnośląskich emigrantów edukacyjnych wynika, że grupa ta najbardziej ceniła sobie nieco odmienną niż w kraju organizację zajęd. Jak zaznacza jedna z badanych, mimo, iż zajęcia nie były obowiązkowe to studenci chętnie w nich uczestniczyli. Jako jeden z powodów wysokiej frekwencji podaje partnerskie relacje wykładowców ze studentami: Różnił się stosunek wykładowcy za granicą do studentów - czuliśmy się studentami i byliśmy za to w jakiś sposób szanowani. Czuliśmy się osobami, których zdanie też się liczy i którzy będą wysłuchani i zrozumiani, więc całkiem inne podejście, jak w Polsce. To zauważyłam. Kobieta, Finlandia, 4 miesiące Przede wszystkim na uczelni za granicą jak przychodził profesor to wchodził i mówił: Cześd mam na imię Thomas i będę z wami miał ten przedmiot. Nikt nie mówił mu panie profesorze tylko Thomas. Kobieta, Dania, 6 miesięcy Takie relacje ( brak dystansu ) przyczyniają się do zwiększonej aktywności studentów w trakcie zajęd na uczelniach. W wypowiedziach badani zwracają uwagę na różnice, które zauważyli w kwestii formy i stylu prowadzenia wykładów biorąc pod uwagę ich doświadczenia w Polsce i za granicą. 93

94 Często powstawały różnego rodzaju dyskusje podczas wykładu. To było dużym zaskoczeniem dla Polaków, bo rzadko było na wykładach, na które ja chodziłam w Polsce, by były jakiekolwiek dyskusje. Zazwyczaj wykładowca wykładał, a studenci słuchali i notowali. A za granicą student nie bał się przerwad, zapytad, nawet zanegowad to, co mówił wykładowca. Kobieta, Finlandia, 4 miesiące Byłam w sumie bardzo mile zaskoczona, bo tam relacje wyglądały tak, że jak student ma jakieś pytanie to w ogóle nie ma skrępowania i pyta. To jest na takiej stopie, może nie do kooca jak równy z równym, ale można pytad o wszystko. U nas nie jest to na tyle rozwinięte i takie swobodne jak za granicą. Kobieta, Portugalia, 6 miesięcy Ponadto, dolnośląscy studenci, którzy na przestrzeni lat przebywali za granicą w celach edukacyjnych, zwracają również uwagę na nowoczesną infrastrukturę uczelni: Co mi się podobało za granicą? Uczelnia była wyremontowana, a jak ja w Polsce jestem to instytut psychologii wygląda jak więzienie. No ale też tam był swobodny dostęp do komputerów i to mi sie podobało - było specjalne miejsce dla studentów i tam były komputery, stoliki ze światłem, żeby można było sobie swobodnie usiąśd i to było otwarte 24 h na dobę, więc można było zostad na noc. To było bardzo ciekawe rozwiązanie. Kobieta, Portugalia, 6 miesięcy Nie bez znaczenia były również kwalifikacje kadry akademickiej za granicą. Studenci podkreślają, że zajęcia prowadzone są przez specjalistów-praktyków w danej dziedzinie, którzy dużą wagę przykładają do prezentowania sposobów wykorzystania przykazywanej wiedzy w toku aktywności zawodowej: Zupełnie inne podejście tam było nacisk był położony na to, żeby pokazad co i jak można w praktyce zastosowad np. w finansach czy w bankowości. Kobieta, Dania, 6 miesięcy Za granicą jest tak, że większośd profesorów prowadzących zajęcia to osoby pracujące w firmach, konsultanci, którzy przynoszą swoje badania i pokazują, jak pracowali i jak wykorzystywali wiedzę w praktyce. Kobieta, Dania, 6 miesięcy 94

95 Czas wolny Jak mieszkaocy Dolnego Śląska spędzali czas wolny na emigracji? Czy spędzali go aktywniej niż dotychczas w Polsce? Czy zauważyli jakieś różnice w stylu życia i mentalności pomiędzy Polakamiemigrantami oraz mieszkaocami kraju goszczącego? Odpowiedź na te pytania zaprezentowana zostanie w ramach niniejszego podrozdziału. Wyniki badao ilościowych wskazują, że niemal co czwarty respondent w trakcie pobytu na emigracji nie oszczędzał zarobionych pieniędzy, dosyd aktywnie korzystając z możliwości, jakie oferował mu kraj goszczący, związanych z rozrywką, turystyką czy edukacją. Podstawowe formy spędzania wolnego czasu za granicą nie różnią się istotnie od tych praktykowanych w kraju wśród respondentów pojawiają się deklaracje uczestnictwa w życiu kulturalnym kraju goszczącego (wizyty w kinie, teatrze), spotkao ze znajomymi w klubach/pubach/dyskotekach, aktywności fizycznej (np. pływanie), rozwijania własnych pasji artystycznych: Można było się spotkad, pograd na gitarze, pośpiewad, malowad. Jednak miałam dużo wolnego czasu. W momencie, kiedy kooczyłam pracę o to o już byłam w domu, no i w sumie całe popołudnie wolne. Kobieta, Irlandia, 16 miesięcy Wieczorem jakieś imprezy, kluby, puby, dyskoteki i też w sumie bez znaczenie, czy to był środek tygodnia, czy weekend. Każdy dzieo tygodnia był dobry, żeby wyjśd. Kobieta, Finlandia, 4 miesiące Wypuszczaliśmy się do miasta, czasami było to jakieś kino. Jechaliśmy do centrum, bo mieszkałem tam w III. Strefie. Zawsze weekendy były związane z jakąś formą rozrywki. Mężczyzna, Wielka Brytania, 23 miesiące Sposób spędzania czasu wolnego determinowany był indywidualnymi preferencjami emigranta wśród wypowiedzi pojawiły się zarówno te świadczące o aktywnych, jak i nieco biernych formach jego spędzania: Ogólnie staraliśmy się jakoś zająd czas. No starałem się też poświęcid czas w domu na ten język angielski. Dużo czasu, nie ma się co oszukiwad, spędzaliśmy też przed telewizorem. Mężczyzna, Irlandia, 48 miesięcy 95

96 Ja nie jestem typem osoby, która chodzi do klubów i bawi się przy głośnej muzyce. Wolę raczej usiąśd sobie w domu i porozmawiad ze znajomymi i coś się od nich dowiedzied, a nie się wyszaled. Mężczyzna, Irlandia, 24 miesiące Oczywiście popularnym sposobem spędzania czasu wolnego za granicą była turystyka. Migranci wykorzystywali możliwości jakie stwarza mieszkanie w nowym, nieznanym miejscu. Aktywnośd turystyczna była szczególnie popularna w weekendy, kiedy więcej było czasu wolnego. Jeździło się na jakieś wycieczki, na jakieś klify. W weekendy zwykle były wycieczki. Kobieta, Irlandia, 16 miesięcy Miałem czas wolny na przykład na weekendy i starałem się poznad trochę tą miejscowośd, w której mieszkałem i okolice - jeździłem sobie na wycieczki. Mężczyzna, Anglia, 6 miesięcy Miałem trochę czasu wolnego, właśnie szukając pracy. Dużo zwiedzałem, zwiedziłem praktycznie cały Londyn piękne miasto. Mężczyzna, Anglia, 8 miesięcy Planowaliśmy sobie różnego rodzaju wycieczki poza Londyn czy gdzieś na terenie Londynu jakieś spacery. Londyn jest przepiękny i można tam łazid godzinami. Staraliśmy się jeździd gdzieś, zwiedzad i czerpad przyjemnośd z atrakcji, których tam jest naprawdę dużo. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Jak miałam czas to były wycieczki, organizowane np. przez rodzinę tej osoby, którą się opiekowałam. To było fajne. Jeżeli ja miałam czas wolny to jeździłam rowerem, chodziłam na spacery. Kobieta, Niemcy, 60 miesięcy Pomimo szeregu deklaracji o analogicznych formach spędzania czasu wolnego w kraju i na emigracji warto zwrócid uwagę na dwa aspekty, będące pochodną aktywności zarobkowej emigrantów. Po pierwsze, silne ukierunkowanie szeregu emigrantów zarobkowych na zgromadzenie jak najwyższej kwoty kapitału finansowego prowadzi do sytuacji, w której wielu z nich skarży się na brak czasu dla siebie : Nie miałem za dużo czasu wolnego, tym bardziej że zdarzało się że pracowałem na dwie zmiany. Mężczyzna, Anglia, 4 miesiące Z drugiej zaś strony wielu badanych deklaruje, że dzięki znacznej poprawie kondycji finansowej za granicą (co wynikało przede wszystkim z wyższego poziomu płac), mogli oni sobie pozwolid na zdecydowanie bardziej aktywne życie towarzyskie i kulturalne: 96

97 Moja sytuacja finansowa tam była dużo lepsza, bo zarabiałam zdecydowanie lepiej niż w Polsce. Mogłam pozwolid sobie na dużo więcej rzeczy. Tak jak tutaj na jakiś koncert, na wyjście do teatru musiałabym oszczędzad, to tam można było bez problemu iśd. Kobieta, USA, 24 miesiące Zwiedzałam sobie, chodziłam na zakupy ciuchowe, co mi się w Polsce nigdy nie zdarzało. Chodziłam do baru, w niedzielę chodziliśmy sobie na obiad we dwójkę do restauracji. Kobieta, Anglia, 12 miesięcy Chodziliśmy do kina dosyd często, bo okazało się, że bilet kosztuje połowę naszej godzinnej pensji. To bardzo łatwe było, żeby pozwolid sobie na takie wypady do kina, co w Polsce nie jest takie proste. Kobieta, Irlandia, 12 miesięcy Szereg respondentów zwróciło uwagę na ciekawą i rozbudowaną ofertę możliwości spędzania czasu wolnego za granicą. Uczęszczałam na zajęcia taoca współczesnego - to była fantastyczna szkoła, prowadzana przez Amerykankę, trzy razy w tygodniu zajęcia się odbywały. Później zaczęłam chodzid na Capoeirę, w której się też zakochałam, znowu trzy razy w tygodniu. W międzyczasie odkryłam fajne miejsce to był odpowiednik naszego Domu Kultury, w którym zaprzyjaźniłam się z grupą taneczną i w ramach tego też taoczyłam cały czas. Oprócz tego zapisałam się na kurs fotografii, która mnie interesowała. W zasadzie w Irlandii połknęłam bakcyla, żeby się tym zająd. Chodziłam na jogę, na kurs tai -chi trzy miesiące. Kobieta, Irlandia, 30 miesięcy Pływałam na surfingu i katamaranie. Na molo był punkt, gdzie się spotykaliśmy - jak było zimno ludzie siedzieli pod daszkiem. Człowiek trochę pogadał umówił się na surfing albo szło się do kina. Albo też robiliśmy grilla na plaży. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Stopieo integracji z mieszkaocami kraju goszczącego to kolejny czynnik, który różnicuje sposób spędzania czasu wolnego. Nie bez znaczenia w tym względzie jest zdolnośd asymilacji i adaptacji w nowym środowisku oraz skłonnośd do integracji samych emigrantów (więcej o tej kwestii w części poświęconej zgromadzonemu za granicą kapitałowi społecznemu, s. 177). W trakcie przeprowadzania wywiadów dało się zauważyd pewien podział na osoby, które raczej rzadko lub wcale nie utrzymywały kontaktów z obcokrajowcami, a co za tym idzie czas wolny spędzały tylko w gronie innych Polaków przebywających na emigracji: 97

98 Na początku, jak nie znaliśmy jeszcze ludzi spoza naszego grona, to imprezowaliśmy, ale nie jakoś mocno - siedzieliśmy w mieszkaniu i oglądaliśmy jakieś filmy. Kiedy poznaliśmy jakieś szersze grono, które już tam siedzi to zaczęliśmy wychodzid na imprezy i były chociażby polskie imprezy w klubach, gdzie było pełno Polaków. Taki mały emigracyjny świat w Edynburgu. Mężczyzna, Szkocja, 3 miesiące Spotykaliśmy się w gronie Polaków, każdy coś przynosił i tak się spędzało cały wieczór. Mężczyzna, Kanada, 4 miesiące Ta niska skłonnośd do integracji to pochodna kilku czynników, m.in.: stricte zarobkowego celu wyjazdu ( Pojechałem tam zarabiad pieniądze, a nie bawid się Mężczyzna, 33 lata, Irlandia, 48 miesięcy), niskiej znajomości języka obcego ( w moim przypadku występowała duża bariera językowa, więc nie mogłem toczyd tak rozpasionego życia towarzyskiego i kulturalnego, jakie toczę we Wrocławiu Mężczyzna, 33 lata, Irlandia, 36 miesięcy) czy wreszcie poczucia, że wyjazd zagraniczny ma charakter tymczasowy ( nie planowałam się z nikim zaprzyjaźnid w związku z tym, że miałam plany szybkiego powrotu, więc takie założenie było, że raczej nie Kobieta, 26 lat, Anglia, 4 miesiące). Jednakże zdecydowaną większośd respondentów stanowiły osoby, które swój czas wolny spędzały w środowisku stanowiącym swoistą mieszankę narodowościową składająca się z Polakówemigrantów, mieszkaoców kraju goszczącego oraz przedstawicieli innych nacji: Mieszkałam głównie z Polakami, ale w związku z tym, że pracowałam w środowiskach różnych to poznawałam mnóstwo obcokrajowców, więc to był mix. Ja jakby nie szukałam szczególnie kontaktu z Polakami, myślę że wręcz przeciwnie - starałam się poznad jak najwięcej ludzi z innych kultur i z innych środowisk. Kobieta, Irlandia, 30 miesięcy Poznawałem trochę Anglików, bardzo ciekawych ludzi, z którymi spędzałem zazwyczaj swoje popołudnia albo weekendy. Byli naprawdę bardzo sympatyczni. Spotykałem się też ze znajomymi z Polski. Mężczyzna, Wielka Brytania, 3 miesiące Mentalnośd Obcując na co dzieo z przedstawicielami kraju goszczącego emigranci mieli okazję zaobserwowad jak ich zachowania i wzory kulturowe różnią się od tych które są normą w danym kraju. Dokonane spostrzeżenia dotyczące charakteru aktywności zarobkowej, edukacyjnej oraz sposób spędzania 98

99 czasu wolnego pozwalają dolnośląskim reemigrantom wskazad podstawowe różnice w mentalności Polaków oraz mieszkaoców krajów goszczących ich w trakcie pobytu na emigracji. Jedną z częściej wskazywanych różnic było ogólnie pojęte nastawienie do życia. Zdaniem migrantów mieszkaocy krajów goszczących charakteryzują się przede wszystkim większym optymizmem i pogodą ducha. Mają także większy dystans do własnej osoby i cechują się specyficznym poczuciem humoru innym od polskiego. Ciekawym jest fakt, że migranci mówili o kilku różnych krajach, ale wskazywali na podobne różnice. Świadczyd to może o tym, że mentalnośd polska ogólnie różni się od mentalności mieszkaoców krajów Europy Zachodniej, bo to na temat tych krajów najczęściej wypowiadali się migranci. W Irlandii wszyscy byli uśmiechnięci i mieli większy luz. Kobieta, Irlandia, 16 miesięcy Irlandczycy są bardziej otwarci. Ogólnie nasz naród jest trochę smutny, to może przez te 50 lat, co się tak dużo stało. Ale to jednak Irlandczycy są bardziej otwartym narodem. Mężczyzna, Irlandia, 36 miesięcy Niemcy mają zupełnie inną mentalnośd niż nasza, inny humor, ale podoba mi się jak się bawią, jak pielęgnują swoje zwyczaje, jak dużo jest u nich organizowanych grupowych spotkao, wesołych, z muzyką, z jakimś jedzonkiem. I podoba mi się że w tym wszystkim biorą udział starzy ludzie i właściwie nie widad tam jakiś takich różnic pokoleo na imprezach, bo się wszyscy bawią: młodzi, w średnim wieku, starsi. Kobieta, Niemcy, 60 miesięcy Generalnie poczucie humoru brytyjskie bardzo mi odpowiada, ten cynizm. Ale tak jeszcze to w ogóle podoba mi się jak człowiek do człowieka tam mówi, bez podkreślania wieku. No nie wiem jak to określid, tam się nie mówi Pan/Pani wiadomo tylko jak jest sprawa oficjalna ale tak na stopie ludzkiej, oni są bardzo otwarci, można normalnie rozmawiad na ulicy u nas to jest nie do pomyślenia a tam nie kooczyło się awanturą ani żadnym obrażaniem się. Mężczyzna, Irlandia, 60 miesięcy Tym co również zwróciło uwagę migrantów była większa kultura osobista, uprzejmośd, która za granicą jest normą a w Polsce wciąż jeszcze (zdaniem migrantów) rzadkością. Migranci zwracali uwagę, że w życiu codziennym za granicą spotykali się z życzliwością nawet ze strony osób obcych. Jako przykład podawani byli kierowcy, czy obsługa w sklepie, a także w urzędach. 99

100 Na początku miałam problemy w Anglii, żeby się zorientowad, jak dokładnie wyglądają ronda, bo w Anglii jest mnóstwo rond, więc miałam problemy, żeby ogarnąd na którym pasie mam stanąd. Nikt na mnie nawet ani razu nie zatrąbił. A w Polsce, jak wyjechałam pierwszy raz na drogę, to trąbili na mnie co 5 minut, że na przykład za wolno jadę albo że nie zauważyłam, że światło zmieniło się, chod ledwo co podjechałam na światła i wcześniej się paliło czerwone. Kobieta, Anglia, 12 miesięcy Jeśli chodzi o ludzi w Polsce to są nieprzyjemni. Panie w sklepie wiecznie na mnie warczą, jak chcę rozmiar 42 czy 44. Mówią, że nie ma, chociaż nawet nie sprawdzą, czy jest czy nie ma. Pierwsze, co mnie spotkało w grudniu, jak przyjechałam, próbowałam sobie kupid coś na Sylwestra - w zasadzie musiałam się dopominad o swoje własne prawa w sklepie, bo pani nie rozumiała, że ona jest po to, że ma obsłużyd klienta, a nie, że klient ma ją obsługiwad i mówid jej, co ma robid. Generalnie nieprzyjemnie. Kierowcy są paskudni, wredni, nie wpuszczają. Każdy się wpycha. Kobieta, Anglia, 14 miesięcy Wspomniana innośd, przejawiająca się szczególnie w codziennych zachowaniach może byd także źródłem problemów. Dla pewnej grupy migrantów odmiennośd kulturowa była za duża, nie potrafili oni się odnaleźd w nowej rzeczywistości społecznej. W trakcie pobytu towarzyszyło im poczucie wyobcowania, a niektóre zachowania mieszkaoców kraju goszczącego wręcz im przeszkadzały. Jednak ja się tam nie czułam jak w domu, bo inna jest kultura brytyjska, inni ludzie są na ulicach, jest tam dużo różnych nacji, narodowości. Różna moda - co u nas nie jest tak mocno dostrzegalne. Jest inaczej, jest inna kultura, są inne zwyczaje, pomimo tego że jest globalizacja i sklepy mamy te same i restauracje to ja się tam nie czułam jak w domu. Kobieta, Anglia, 4 miesiące Anglia w wielu sprawach nie zajmuje, jako kraj, ludzie. Drażni mnie mentalnośd angielska. W Anglii np. nie zdarzyło mi się zaśmiad z jakiegoś kawału, rozumiem go, ale nie bawi mnie, mentalnośd zupełnie inna. Natomiast w Anglii jest dużo Polaków, nie trzeba się solidaryzowad z Anglikami. Ja sobie znalazłem tam paru znajomych i czułem się bardzo komfortowo. Potem wracałem na jakiś czas do Polski i znowu wyjeżdżałem. Szczere powiedziawszy, tam też mogłem sobie stworzyd taką małą Polskę, nie było z tym problemów. Mężczyzna, Anglia, 5 miesięcy 100

101 3.3 Powroty do kraju Dlaczego emigranci decydują się na powrót? Dlaczego niektórzy wracają zaledwie po kilku miesiącach pobytu za granicą, a inni wybierają życie na emigracji? Jakie czynniki wpływają na decyzję o powrocie/pozostaniu za granicą? Jakie są najczęstsze motywy powrotu do Polski? Niestety na te pytania nie ma jednej, prostej odpowiedzi. Decyzja o powrocie jest podejmowana w każdym przypadku indywidualnie i jest wypadkową wielu czynników. Da się jednak wskazad te czynniki, które wpływają na decyzję o powrocie do kraju. Można również wskazad główne powody reemigracji, które pojawiają się w wypowiedziach samych migrantów powrotnych. Prezentowane w tym rozdziale wnioski pochodzą zarówno z badao ilościowych, jak i jakościowych Czynniki wpływające na decyzję o powrocie do kraju Częściowej odpowiedzi na pytanie Jakie czynniki mają wpływ na podjęcie decyzji o powrocie do kraju dostarczyły badania CATI. Respondentów poproszono o odpowiedź na pytanie: Co skłoniło Pana/Panią przede wszystkim do powrotu z zagranicy? O każdym z czynników, które wymienię, proszę powiedzied czy wpłynął czy nie wpłynął na Pana/Pani decyzję o powrocie. Rozkład odpowiedzi dla poszczególnych czynników prezentuje wykres

102 Wykres 32. Odpowiedzi na pytanie: Czy dany czynnik wpłynął na Pana(i) decyzję o powrocie? od początku planowałem powrót po określonym czasie zrealizowałem założony plan finansowy 53,3 % 76,6 % 46,7% 23,4% straciłem pracę za granicą lub miałem trudności ze znalezieniem pracy zbyt niskie zarobki za granicą 13,5% 10,6% 86,5% 89,4% trudności rodzinne spowodowane rozłąką 18,4% 81,6% wzrost płac w Polsce w moim zawodzie spadek bezrobocia w Polsce, większe szanse znalezienia pracy dobra koniunktura w Polsce w mojej branży 16,2% 16,2% 34,8% 83,8% 83,8% 65,2% chęd nauki lub studiów w Polsce 18,8% 81,2% powody prywatne, rodzinne, zdrowotne etc 9,9% 90,1% tak nie Źródło: Opracowanie własne. Tym, co szczególnie zwraca uwagę jest bardzo duża liczba osób, które wróciły ponieważ od początku planowały reemigrację po określonym czasie (ponad trzy czwarte respondentów). Drugim czynnikiem, wskazanym przez ponad połowę respondentów, był fakt zrealizowania założonego planu finansowego. Kolejny czynnik wpływający na decyzję o powrocie to sytuacja w kraju emigracji i sytuacja w Polsce. Ten dosyd intuicyjny wniosek znajduje potwierdzenie w badaniach. Poprawa sytuacji w Polsce (np. wzrost płac w danym zawodzie czy spadek bezrobocia i dobra koniunktura) w przypadku części reemigrantów miała wpływ na decyzję o powrocie do Polski. Podobnie problemy napotkane za granicą, takie jak utrata pracy czy niskie zarobki, są czynnikiem skłaniającym do powrotu do kraju. Prawie co piąty respondent wskazał również, że chęd podjęcia nauki lub studiów w Polsce miała znaczenie przy decyzji o powrocie. Może to byd częściowo związane z młodym wiekiem większości 102

103 emigrantów. Ostatnim dającym się łatwo wyróżnid powodem jest rodzina, a konkretnie trudności rodzinne spowodowane rozłąką lub inne powody osobiste. Wyraźnie widoczna tendencja do powracania, przede wszystkim tych osób, które od początku planowały powrót do kraju, znajduje potwierdzenie w badaniu online/papi. Wśród przebadanych reemigrantów, dwie trzecie respondentów już w momencie wyjazdu zakładało, że wróci do kraju. Były to osoby, które miały pewien plan na emigrację. Plan ten mógł mied wymiar finansowy (zebranie określonej sumy pieniędzy) lub czasowy (zakładany czas pobytu na emigracji). Jednak nie wszyscy wyjeżdżając wiedzieli jak potoczą się ich dalsze losy jedna czwarta respondentów wyjeżdżając nie wiedziała czy wróci do kraju, a ewentualną decyzję o powrocie uzależniała od rozwoju sytuacji. Wśród powracających można także znaleźd osoby, które chciały się osiedlid na stałe za granicą. 103

104 Wykres 33. Rozkład odpowiedzi na pytanie: "Proszę wybrad jedno ze sformułowao, które najtrafniej charakteryzuje Pana/i wyjazd". 10% 26,3% 44,3% 19,4% Będąc na emigracji miałem(am) konkretny plan - zakładałem(am), że wrócę do Polski po upływie określonego czasu (np. 2 lata) Wyjeżdżając założyłem(am) sobie, że wrócę, gdy zarobię konkretną sumę pieniężną, którą przeznaczę na określony cel (np. zakup mieszkania, samochodu) Będąc na emigracji nie wiedziałem(am) czy i ewentualnie kiedy wrócę do Polski - decyzję o powrocie uzależniałem(am) od rozwoju sytuacji (m.in. w kraju goszczącym i w Polsce) Będąc na emigracji nie zakładałem(am), że wrócę do Polski - splot różnorodnych okoliczności spowodował, że stało się inaczej Źródło: Opracowanie własne. Niestety wyniki te wskazują tylko bardzo ogólnie, jakie czynniki wpływają na podjęcie decyzji o powrocie. Wiedzy o tym co kryje się pod tymi ogólnymi stwierdzeniami dostarczają wyniki badao jakościowych. Przeprowadzone w ramach projektu wywiady pogłębione i zogniskowane wywiady grupowe dają możliwośd wglądu w to, jak rozumiane są przez migrantów wymienione kategorie. Warto przyjrzed się bliżej podstawowym motywom powrotu do kraju, tj.: fakt zrealizowania założonego planu bądź upływ okresu, na jaki planowano wyjazd emigracyjny; rodzina jako motyw powrotu z emigracji; powrót do domu ; chęd kontynuacji edukacji w kraju - powrót na studia. 104

105 Realizacja założonego planu/powrót po określonym czasie Przytoczone powyżej wyniki badao ilościowych wyraźnie wskazują, że najważniejszym, zdecydowanie dominującym motywem powrotu jest fakt, że wyjazd od początku był planowany jako czasowy powrót do kraju był więc częścią planu. Z rozmów z reemigrantami (pogłębione wywiady indywidualne, zogniskowane wywiady grupowe) wynika, że istnieje związek pomiędzy stopniem skonkretyzowania planów emigracyjnych a okresem pobytu na emigracji. W dużym uproszczeniu: im bardziej skonkretyzowane plany, tym większa szansa, że powrót nastąpi zgodnie z planem. I odwrotnie, brak planów, nastawienie na to co się wydarzy powoduje, że powrót w dużej mierze zależy od czynników losowych. Poniżej przedstawiono mapę koncepcyjną (rysunek 4) przedstawiającą możliwe związki pomiędzy stopniem skonkretyzowania planów migracyjnych a czasem pobytu na emigracji. Należy pamiętad, że wnioski zostały wyciągnięte na podstawie badao jakościowych i należałoby je jeszcze zweryfikowad badaniami ilościowymi. Dodatkowo prezentowany wykres przedstawia pewne typy idealne i oczywiście wśród migrantów powrotnych znajdują się osoby, które nie pasują do przedstawionych profili. Co więcej, wiele osób znajduje się gdzieś na granicy, pomiędzy jednym typem a drugim. Szczególnie dotyczy to osób, które wyjeżdżają na określony czas z założonym celem. Ich przyporządkowanie opiera się jednak na tym czy wyjazd opisywali w kategoriach czasowych czy celowych. Mimo zastrzeżeo, postanowiono wykorzystad tę typologię i zamieścid mapę, ponieważ ułatwia zrozumienie związku pomiędzy planem powrotu a rzeczywistym powrotem. Na osi Y przedstawiono stopieo skonkretyzowania planów migracyjnych od braku takich planów do bardzo skonkretyzowanych planów. Oś X reprezentuje czas pobytu na emigracji do momentu powrotu. Oś ta ma charakter reprezentacyjny i należy ją odczytywad w kategoriach jakościowych dłuższy, krótszy pobyt, nie zaś na skali lat czy miesięcy. 105

106 106 Rysunek 4. Schemat zależności pomiędzy skonkretyzowaniem planów migracyjnych a długością pobytu na emigracji. Stopieo skonkretyzowania planów wyjazdu 1.Bardzo konkretne plany, wyjazd na kilka miesięcy do roku. Upłynął wyznaczony czas Powrót 2. Dosyd konkretne plany, wyjazd z założonym celem Realizacja założonego celu (subiektywnie odczuwana) Powrót 3. Plany powrotu po określonym czasie Czas mija, wyjazd z różnych powodów się przeciąga Czynnik wypychający/przyciągający Powrót 4. Niesprecyzowane plany, powrót w bliżej nieokreślonej przyszłości Czynnik wypychający/przyciągający Powrót 5. Niesprecyzowane plany, powrót w bliżej nieokreślonej przyszłości Czynnik wypychający/przyciągający Powrót 6. Brak planów, nastawienie na to co się wydarzy Czynnik wypychający/przyciągający Powrót 7. Brak planów, nastawienie na to co się wydarzy Życie z dnia na dzieo, dopóki jest tam dobrze Powrót Granica 1 roku Źródło: Opracowanie własne. Czynnik wypychający/przyciągający Czas pobytu na emigracji

107 W opisie przyczyn powrotu została użyta kategoria czynnika wypychającego i przyciągającego. Są one nazywane w ten sposób ponieważ w wielu przypadkach to właśnie obecnośd tego czynnika wypychała z emigracji lub przyciągała do kraju ojczystego i była bezpośrednim powodem powrotu. Pojawia się także sformułowanie wystąpienie czynnika przyciągającego/wypychającego. Użyty czasownik może byd o tyle mylący, że nie zawsze chodzi o pojedyncze zdarzenie, które zadecydowało o powrocie często czynnik występuje przez dłuższy czas, narasta aż do przekroczenia wartości krytycznej, kiedy to następuje decyzja o powrocie. Pod zbiorczą nazwą czynniki wypychające/przyciągające kryje się bardzo wiele różnych sytuacji, które pokrótce zostaną scharakteryzowane. Przede wszystkim można wyróżnid czynniki o charakterze losowym (lub obiektywnym) oraz te o charakterze subiektywnym. Pod nazwą czynniki losowe kryją się sytuacje, w których emigrant zmuszony jest do powrotu do kraju lub takie, które silnie utrudniają pozostanie za granicą. Wśród nich na pierwszy plan wysuwa się przede wszystkim utrata pracy za granicą i trudności ze znalezieniem nowej oraz wypadki losowe w rodzinie, takie jak śmierd lub choroba kogoś bliskiego, która zmusza do powrotu. Po prostu Irlandia jako, że jest krajem niedużym w szybkim dosyd tempie została dotknięta przez ten kryzys i wyraźnie, zauważalnie skurczył się tam rynek pracy, a mi się z koocem roku 2008 skooczył kontrakt, więc stwierdziłem, że wracam. Mężczyzna, Irlandia, 24 miesiące Do czynników subiektywnych należą natomiast trudniejsze do opisania kategorie takie jak poczucie że wyjazd spełnił (lub nie) oczekiwania. Można tu mówid o pewnym poczuciu nasycenia pobytem na emigracji; emigrantowi często towarzyszy przekonanie, że dłuższe pozostawanie za granicą nic więcej już nie przyniesie, a wręcz przeciwnie grozi stagnacją i brakiem rozwoju. Czynnikiem subiektywnym przyciągającym może byd właśnie chęd rozwoju, studiowania w Polsce. Z drugiej strony są emigranci, w opinii których wyjazd nie spełnił oczekiwao. Należy zaznaczyd, że jest to odczucie subiektywne. Niekoniecznie musi to oznaczad, że osoby te nie mogły znaleźd pracy może obejmowad także sytuacje, w których praca nie była dla nich satysfakcjonująca lub nie widzieli się na dłużej w wykonywanym za granicą zawodzie. Do czynników subiektywnych przyciągających należy przede wszystkim tęsknota za rodziną, znajomymi. 107

108 Wróciłam bo pobyt za granicą nie spełnił moich oczekiwao, jeśli chodzi o naukę języka w zasadzie wszędzie byli Polacy, grupa znajomych zaczyna się w pewien sposób ograniczad tylko i wyłącznie do Polaków. Kobieta, Irlandia, 4 miesiące Tęskniłem bardzo. Wyznaczyłem sobie datę w pewnym momencie powrotu i starałem się jej trzymad. Przy czym stwierdziłem, że doświadczenie, które tam zdobyłem będzie wystarczające, żeby znaleźd pracę w Polsce z mniejszym problemem niż przed wyjazdem. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Do czynników subiektywnych można też zaliczyd momenty przełomowe, a więc sytuacje, które prowadzą emigrantów do uświadomienia sobie, że chce się wrócid do domu lub że czas już wrócid. Może to byd np. wizyta bliskiej osoby i poczucie tęsknoty albo też wizyta w banku i propozycja wzięcia kredytu mieszkaniowego. Przełomowym wydarzeniem była Pani w banku, która się dziwiła, że nie biorę tych kredytów, które mi się należą i że nie kupuję mieszkania na własnośd. To do mnie dotarło, że to mieszkanie czy inne rzeczy mi się już należą, jako może nie obywatelowi Wielkiej Brytanii, ale komuś, kto już siedzi tam dłuższy czas. Nie chciałem z nich korzystad, bo wiedziałem, że to mnie już przywiąże na kolejne lata, a tego chciałem uniknąd. To znaczy generalnie nigdy nie chciałem tam zostad na dłużej i takie podsumowanie, że jestem już dwa lata, a powinienem byd przez rok plus to, że się już pojawiają takie pierwsze przesłanki, które dają do myślenia, że mogę tam właśnie więcej, pod warunkiem, że podpiszę jakiś papier, że zostaję, to suma summarum jednak zapadła decyzja o tym, żeby wrócid i to w tempie błyskawicznym, bo dosłownie wszedłem do domu i zabukowałem bilet - był to taki spontaniczny bodziec. Mężczyzna, Anglia, 24 miesiące Przechodząc do analizy mapy koncepcyjnej (str. 106) warto zaznaczyd, że najbardziej konkretne plany mają zazwyczaj osoby wyjeżdżające na określony czas (punkt nr 1 mapy koncepcyjnej). Ten planowany okres pobytu z reguły nie przekracza roku, a jego długośd jest często wyznaczana przez czynniki zewnętrzne. Do najbardziej typowych wyjazdów tego typu należą wyjazdy studentów na stypendia zagraniczne (potocznie zwane Erasmusami ) lub wyjazdy studentów w przerwie wakacyjnej (głównie w celach zarobkowych). W obu przypadkach reemigracja warunkowana jest koniecznością powrotu na studia, a termin zależny jest od organizacji roku akademickiego. Do tego typu wyjazdów można też zaliczyd wyjeżdżających do pracy za granicę na okres urlopu branego u polskiego pracodawcy w tym przypadku reemigracja podyktowana jest koniecznością powrotu do 108

109 miejsca zatrudnienia w kraju. Grupę tą można więc określid jako posiadającą plan w aspekcie czasowym: Zdecydowałem się wrócid do Polski, ponieważ zaczynały się moje studia, czyli terminy mnie generalnie goniły. Mężczyzna, Walia, 3 miesiące Pojechałem tam na konkretny okres, w konkretne miejsce, na trzy miesiące w urlopie bezpłatnym plus urlop pełny, pełnopłatny, jaki mi przysługiwał w miejscu pracy. Po prostu skooczył mi się urlop i musiałem wrócid. Mężczyzna, Niemcy, 4 miesiące Drugą grupą są osoby, które również mają konkretny plan, tyle że jest on określany nie przez czas pobytu na emigracji, ale przez założony cel (punkt nr 2 mapy koncepcyjnej). Cel ten najczęściej przyjmuje wymiar materialny zarobienie pieniędzy (np. na studia, mieszkanie, rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej, spłatę długów), a powrót następuje, kiedy ten cel zostanie osiągnięty. Cel może mied jednak także inny charakter, np. zdobycie doświadczenia zawodowego, nauka języka. Nie ma w tym przypadku jasno wyznaczonego horyzontu czasowego, a nastawienie takich osób można określid jako zadaniowe. Kluczową kategorią jest właśnie realizacja założonego celu, należy bowiem pamiętad, że mówimy o subiektywnym odczuciu zrealizowanego celu. Może więc byd tak, że komuś kto wyjechał za granicę żeby uzbierad pewien kapitał, udało się go zebrad, ale jednak subiektywnie odczuwa, że jeszcze nie zrealizował założonego celu, pozostaje więc na emigracji. Takie osoby mogą wracad zarówno po kilku miesiącach jak i po kilku latach: Stwierdziłem, że nadszedł czas, że już wyciągnąłem co mogłem z tego pobytu, a siedząc za granicą dłużej to tylko mogę utknąd w martwym punkcie. Mężczyzna, Irlandia, 24 miesiące Z góry zakładałam, że wracam, pojechałam tylko zarobid na długi, żeby spłacid różne rzeczy. Kobieta, Niemcy, 6 miesięcy Ja miałem określony cel, osiągnąłem go i wróciłem. Mężczyzna, Anglia, 4 miesiące 109

110 W niedzielę rozmawiałem z osobami, które wróciły tylko dlatego, że jest to jakieś planowe. Siedziały dwa lata, w Anglii czy Irlandii. Zrobiły to co miały wykonad, zarobiły pieniądze. Po tym czasie powiedzieli: wracamy, bo już tak było ustalone i powrócili według planu działali. Finansowo uzbierali sobie na mieszkanie, kupili samochód, czyli to co było do życia konieczne i wrócili. Mężczyzna, Niemcy, 18 miesięcy Kolejną grupą są reemigranci, którzy wyjechali z planami powrotu po określonym czasie, ale plany te nie były tak bardzo skonkretyzowane, jak w przypadku pierwszej grupy, a sam wyjazd często się przedłużał (punkt nr 3 mapy koncepcyjnej). Grupa ta wyjeżdża planując długośd pobytu, ale równocześnie pozostaje otwarta na nowe możliwości w kraju emigracji. Symptomatyczne jest, że w tej zbiorowości często pojawia się kategoria roku, jako wybranej długości pobytu na emigracji. Co więcej, wydaje się, że ten rok stanowi pewną granicę, po której przekroczeniu reemigracja się odwleka aż czynniki wypychające/przyciągające przeważą szalę na rzecz powrotu. Duże znaczenie może mied tu sytuacja danego migranta czy jest coś co silnie go ciągnie do kraju, czy też może pozostad na emigracji dłużej: Wróciłem, ponieważ minęły dwa lata, a ja wyjechałem na rok. Poza tym kiedyś trzeba było uciąd ten pobyt za granicą, a ten okres się jakoś przedłużał. Byłem już na tyle nasycony i usatysfakcjonowany przebywaniem w tej Wielkiej Brytanii, która wydawała mi się ciekawa w momencie wyjazdu. Mężczyzna, Anglia, 24 miesiące Zakładałem, że wrócę w ciągu roku. Dlaczego? To było takie bezpieczne założenie. Powyżej roku wydawało mi się już bardzo długim okresem czasu, a do roku to jest tak odpowiednio. Mężczyzna, Anglia, 24 miesiące Założyłam sobie na początku, że wyjeżdżam tam na rok, no ale potoczyło się tak, jak się potoczyło i zostałam 2,5 roku. W zasadzie po pierwszym roku podjęłam szkołę, dofinansowaną przez UE, która była darmowa i to jakby zadecydowało o tym, że zostałam dłużej, bo szkoła trwała rok. W sumie nie miałam ciśnienia, żeby wrócid do Wrocławia, więc zdecydowałam, że zostanę na jeszcze kolejny rok, a później jeszcze na pół roku, żeby zaoszczędzid jakieś pieniążki i tak to wyszło. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Miałem tam wstępnie byd pół roku i po pół roku wrócid do swojej byłej dziewczyny. Ale tam po pewnym czasie, po paru miesiącach, kasy mimo wszystko przybywało i postanowiłem sobie, że będę zbierał na mieszkanie. Tak się to przeciągnęło do prawie czterech lat. Mężczyzna, Anglia 46 miesięcy 110

111 Miałem ogólnie wyjechad na rok i przez ten rok zaoszczędzid daną kwotę i coś z nią tutaj zdziaład, ale wiadomo, że przedłużyło się to wszystko. Mężczyzna, Anglia, 30 miesięcy Można też wyróżnid osoby, które miały coś na kształt planu (punkt nr 4 i nr 5 na mapie koncepcyjnej) wiedziały, że chcą wrócid, ale zupełnie nie zakładały kiedy ten powrót nastąpi (powrót w bliżej nieokreślonej przyszłości) nastawiając się na to co przyniesie los. Ich powrót jest wynikiem wystąpienia czynników wypychających/przyciągających, które prowadzi do przekonania, że czas wracad. Dobrym przykładem jest oddziaływanie kryzysu ekonomicznego dla części takich migrantów recesja gospodarcza stała się dobrym powodem, żeby podjąd decyzję o powrocie. My wracaliśmy, bo teraz jest ten kryzys. Stwierdziliśmy, że nie ma na co czekad - jak będą lepsze czasy, to nie będzie nam się chciało znowu wracad, bo tam też będzie lepiej. Kobieta, Anglia, 32 miesiące W sumie było tak, że jak byliśmy w Anglii to planowaliśmy, że wrócimy tylko nie było wiadomo kiedy - ten moment się po prostu przesuwał. W tej sytuacji los po prostu pomógł nam podjąd decyzję o powrocie. Podejrzewam, że gdyby nie sytuacja z kryzysem, to jeszcze byśmy tam zostali trochę. Kobieta, Anglia, 60 miesięcy Wreszcie ostatnia grupa (punkt nr 6 i nr 7 na mapie koncepcyjnej), to osoby, które wyjeżdżając z kraju zupełnie nie miały długofalowych planów były otwarte na wszystkie możliwości, w tym możliwośd osiedlenia się za granicą na stałe. W ich wypadku powrót jest najtrudniejszy do przewidzenia, w zasadzie jest efektem głównie pojawienia się czynnika wypychającego/przyciągającego: Jednak stwierdziłem, że nie zostanę w Anglii, bo jednak w domu najlepiej. I stwierdziłem, że mam już trochę pieniędzy na koncie, żeby wrócid, żeby opłacid sobie studia za rok z góry, mied na przeżycie. Mężczyzna, Anglia, 24 miesiące Byłem tyle ile była praca, jak się skooczyła to wróciłem. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Można się zastanawiad, czym ta grupa różni się od poprzedniej, w której też czynnik wypychający decydował o powrocie. Różnica polega na tym, że poprzednia grupa planowała powrót, a czynnik wypychający zadecydował jedynie o terminie tego powrotu. Natomiast ta grupa miała niesprecyzowane plany, a czynnik wypychający/przyciągający zadecydował o tym, że powrót w ogóle 111

112 miał miejsce. Jednak tym, co łączy obydwie grupy jest właśnie nieprzewidywalnośd wyjazdu, uzależnienie powrotu lub pozostania na emigracji od tego co się wydarzy: Zakładałem, że plany będę układał na bieżąco, bo się już nauczyłem, że plany się bardzo często zmieniają - nie wszystko da się przewidzied i zakładałem tylko to, że wszystko się może zmienid. Mężczyzna, Irlandia, 30 miesięcy To było bardzo spontanicznie - stwierdziliśmy, że kiedyś wrócimy, ale kiedy to w zasadzie mieliśmy otwartą drogę. Były takie osoby, które planowały zarobid określone pieniądze i dużo pracowały, ale my żyliśmy z dnia na dzieo. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Rodzina jako motyw powrotu z emigracji Motywem, który często pojawia się w wypowiedziach migrantów powrotnych jest rodzina. To pojęcie kryje w sobie wiele różnych sytuacji i wiele powodów powrotu. Poniżej krótko scharakteryzowano te pojawiające się najczęściej. 1) Chęd założenia rodziny Liczna grupa emigrantów to osoby, stanu wolnego. Naturalne jest więc, że w pewnym momencie życiowym pojawia się u nich pragnienie założenia własnej rodziny. Jednak założenie jej wiąże się z koniecznością zaspokojenia podstawowych potrzeb bytowych jej członków, np. kupieniem mieszkania, zaciągnięciem kredytu - oznacza to więc związanie się z danym miejscem na dłużej. Ci migranci, którzy nie planowali pozostania za granicą na stałe czują niejednokrotnie przed podjęciem decyzji w wyżej wymienionych. obszarach, że nadchodzi ostatni moment, by wrócid do kraju, ponieważ gdy założą rodzinę za granicą dużo trudniej będzie zdecydowad się na reemigrację. Dodatkowo nie bez znaczenia jest bliskośd rodziny przede wszystkim dziadków, którzy mogą pomóc w opiece nad dziedmi, czy generalnie wspomóc w trudnych chwilach: Gdybym nie mieszkała we Wrocławiu to na pewno bym została w Brighton, ale tutaj jednak jest rodzina, przyjaciele. Jakbym chciała założyd rodzinę i mied dziecko to tu mam rodziców, wiadomo babcia, zaopiekowad się byłoby łatwiej. Tam jest garstka przyjaciół, ale nie mogą mi w takiej sytuacji pomóc. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy 112

113 2) Rodzina w Polsce Ci migranci, którzy mieli już rodzinę w Polsce w momencie wyjazdu, jako jeden z motywów powrotu wskazują tęsknotę za dziedmi, współmałżonkiem. Jeżeli nie uda się dziecka i współmałżonka ściągnąd do kraju emigracji lub jeżeli współmałżonek nie potrafi się tam odnaleźd, częśd z migrantów decyduje się na powrót nie chcąc dłużej żyd z dala od rodziny. Najważniejsza jest dla nich chęd przebywania z rodziną; miejsce gdzie się przebywa ma znaczenie drugorzędne. Mnie trzymało we Wrocławiu to, co najważniejsze: mam mieszkanie, mam studia, rodzinę i nie zamierzam rezygnowad z tego tylko dlatego, że tam można trochę więcej zarobid. Kobieta, Niemcy, 9 miesięcy Ja akurat należę do osób, które nie przywiązują się do miejsca, bardziej do osób i naprawdę przede wszystkim do rodziny. Nie przeszkadza mi mieszkanie z rodziną gdziekolwiek na świecie, byleby z rodziną i byle było nam dobrze. No nie wiem czy jest tu co rozwijad - chodzi o to, że po prostu potrzebuję przebywad. Chcę żeby dziecko znało tatę, chcę brad czynny udział w jego wychowywaniu. Żona potrzebuje mężczyzny, który przy niej będzie, jak każda kobieta potrzebuje oparcia, a nie tylko kogoś na telefon. Mężczyzna, Irlandia, 48 miesięcy Częśd z migrantów wyjechała za granicę ponieważ potrzebowała środków na utrzymanie swojej rodziny, ale pojawił się problem dzieci, które zostały same lub tylko z jednym współmałżonkiem: Chcieliśmy jeszcze zostad, ale przede wszystkim dzieci są więc musieliśmy wracad. Może mąż pojedzie a ja zostanę, zobaczymy. Kobieta, Holandia, 18 miesięcy Innym powodem powrotu jest śmierd lub choroba kogoś w rodzinie. Emigrant wraca do kraju zaopiekowad się osobą chorą (najczęściej są to rodzice): Ludzie najczęściej wracają ze względu na rodziców właśnie. Nie chodzi tutaj o kwestie tego, że rodzice tęsknią tylko, że któryś z rodziców choruje bądź umarł. Oni muszą zaopiekowad się tym, który żyje, bądź tym, który choruje. Kobieta, Anglia, 4 miesiące Jeżeli pobyt za granicą wynikał z potrzeby utrzymania rodziny w Polsce, to w momencie usamodzielnienia się dzieci znika właściwie koniecznośd pracy za granicą. Jest to dobry moment, by wrócid: 113

114 Decyzję, że wracam podjęłam właściwie rok przed powrotem. Zrobiło mi się szkoda mnie samej i mojego męża. Mamy już w tej chwili dorosłe dzieci i ten czas powinniśmy wreszcie poświęcid sobie. I doszłam do wniosku, że dzieci są na tyle duże, że pomogłam im tyle ile mogłam i że wracam i chcę byd z moim mężem. Kobieta, Niemcy, 60 miesięcy Prowadzi to do dosyd oczywistego wniosku, że brak rodziny w Polsce jest generalnie czynnikiem sprzyjającym pozostaniu za granicą: Osobom samotnym, którzy nie mają jeszcze rodziny chyba łatwiej tam za granicą posiedzied dłużej czy nawet osiąśd na stałe i tam sobie zorganizowad jakąś przyszłośd niż jak w Polsce zostaje na przykład mąż czy żona. Jeżeli tam się znajdzie właśnie bratnią dusze i chce się zakładad rodzinę no to łatwiej wtedy razem. Ale jak zostaje w Polsce mąż czy żona i dzieci, no to się wraca. Kobieta, Niemcy, 4 miesiące Poniżej prezentowany jest schemat przedstawiający możliwe sytuacje, w których rodzina ma wpływ na podjęcie decyzji o powrocie do kraju: 114

115 Brak rodziny za granicą Rysunek 5. Rodzina jako główny powód powrotu. Rodzina Chęd założenia rodziny w Polsce W Polsce są rodzice, którzy mogą pomóc Rodzina w Polsce Dzieci, współmałżonek w Polsce Założenie rodziny wiąże z danym miejscem na dłużej, chęd powrotu do kraju. Tęsknota za rodziną, chęd przebywania z nią. Dorosłe dzieci, rodzina nie potrzebuje już dodatkowych dochodów. Śmierd, choroba kogoś w rodzinie. Źródło: Opracowanie własne. Powrót do domu Wielu migrantów opisując swoje życie na emigracji i powrót do Polski mówiło o powrocie do domu, do siebie. Użycie tych określeo jest dosyd symptomatyczne, ponieważ świadczy o tym, że w świadomości migrantów powrotnych domem jest nadal miejsce, z którego wyjeżdżali, a nie to, w którym mieszkali za granicą. Jest to więc znak raczej słabego zakorzenienia się w kraju goszczącym 115

116 części migrantów, którzy powrócili do Polski. Mimo, że w niektórych przypadkach pobyt trwał kilka lat, określenie dom cały czas jest stosowane w odniesieniu do Polski. Wynika to w dużej mierze z tego, że jak już wspomniano wcześniej, duża częśd reemigrantów planowała powrót do kraju, nie chcieli osiąśd za granicą na stałe. Tu mają swoje miejsce za granicą nie poczuli się u siebie. Po prostu jestem stąd, urodziłam się w Polsce i tu jest moje miejsce, nigdy nie chciałam mieszkad za granicą. Pojechałam najpierw na wakacje, potem praca się znalazła, ale zawsze mi coś przeszkadzało. Przeszkadzał mi jakoś ten styl bycia ludzi tam. W Polsce to jednak w Polsce tu jest moja rodzina, a tam nie miałam nikogo. Zawsze wiedziałam, że tu chcę zostad. Kobieta, Anglia, 60 miesięcy Jednak stwierdziłem, że nie zostanę w Anglii, bo jednak w domu jednak najlepiej. Mężczyzna, wyjazd na 2 lata do Anglii, planował wyjechad na stałe. Tam są tylko pieniądze i nic poza tym. Ja jestem tego zdania, że tam zawsze się jest jakby gościem, nigdy się nie jest jak u siebie w rodzinie i nawet jak otoczenie tego nie daje odczud, to nigdy się nie będzie tak jak u siebie, tutaj. Kobieta, Anglia, 48 miesięcy Znajduje to wyraz również w przekonaniu, które wydaje się podzielad częśd migrantów, że jak jest źle to lepiej wrócid do domu (odnosi się to szczególnie do okresu kryzysu gospodarczego): My wracaliśmy, bo teraz jest ten kryzys. Stwierdziliśmy, że nie ma na co czekad jak będą lepsze czasy, to nie będzie nam się chciało znowu wracad, bo tam też będzie lepiej. A jak jest gorzej, to tu też będzie gorzej, ale przynajmniej będziemy w domu. Kobieta, Anglia, 32 miesiące Powrotom do kraju sprzyja również brak satysfakcjonującej pracy za granicą takiej, która mogłaby zatrzymad na dłużej. Niektórzy migranci odczuwają, że za granicą pracują w zawodach, z którymi nie wiążą swojej przyszłości, często dorywczo. Czują, że jeśli chcą mied normalne życie i karierę to trzeba wrócid do kraju. Liczne są też powroty spowodowane zetknięciem się z ograniczonymi możliwościami rozwojowymi, jakie ma się będąc imigrantem. 116

117 Wróciłam, bo chciałam rozpocząd jakąś karierę po studiach w Polsce, czyli zacząd stacjonarnie pracowad, a nie tylko dorywczo. Kobieta, Anglia, 4 miesiące Wracając do Polski jesteś tak naprawdę na tym samym etapie, w którym wyjeżdżałaś. Bo nie masz nic, nie masz większego doświadczenia, nie zaczepiłaś się w jakiejś firmie. Pomyślałam w ten sposób, że lepiej pracowad w Polsce, jeżeli docelowo nie chcę zostad w Londynie, bo kocham swoje miasto, mam tutaj rodzinę, znajomych i wszystkich. Więc lepiej wrócid tutaj i zacząd coś działad, wiadomo za mniejsze pieniądze, ale byd w domu. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Nie widziałem tam siebie za granicą. Jeżeli miałbym jakąś pracę, która przynosiłaby dochody i byłbym zadowolony z niej (nie tylko w kwestii finansowej), ale też tak w sercu własnym, no to zastanawiałbym się czy nie zostad. No bo wiadomo, że standard życia jest tam troszeczkę wyższy, a z drugiej strony, no jednak rodzina została tutaj, znajomi zostali tutaj, przyjaciele, także, ciężko byłoby tak wszystko zostawid. Mężczyzna, Anglia, 8 miesięcy Mój szef mnie wkurzył na kolacji wigilijnej. Trochę za dużo wypiliśmy i ja i on. Zaczął mi coś tam wypominad. Ja mu odpowiedziałem, że powinien mi tyle i tyle płacid, na co on zrobił wielkie oczy i powiedział, że jestem tylko Polakiem. No to ja powiedziałem, że się za trzy tygodnie zwalniam. No to się zwolniłem i wróciłem do Polski. Mężczyzna, Irlandia, 36 miesięcy Kolejnym czynnikiem, który pojawia się w bardzo wielu wypowiedziach jest tęsknota, ale nie tylko za rodziną (o czym już była mowa), ale także za znajomymi, przyjaciółmi, ludźmi, których się tu w Polsce zostawiło. Pobyt na emigracji oczywiście nie oznacza zerwania z nimi kontaktu, szczególnie w dobie Internetu, ale jednak prowadzi do osłabienia więzi. Nie zawsze udaje się na emigracji nawiązad podobnie ważne relacje. Co więcej, częśd migrantów mówi wprost o tym, że podczas pobytu na emigracji ma się ograniczony krąg znajomych: Zdecydowałem się wrócid przede wszystkim dlatego, że brakowało mi rodziny, znajomych. Mimo wszystko to nie jest to samo. Tutaj mam ludzi, z którymi się wychowałem i z którymi żyłem długi czas. No i zacząłem po prostu tęsknid za nimi. To była główna przyczyna powrotu. Mężczyzna, Anglia, 6 miesięcy Zaskoczył mnie brak integracji niby dużo jest Polaków, bo odczuwa się to na każdym kroku, ale jednak mniejszy wybór znajomych, nie można sobie tak wybierad znajomych jak tutaj na miejscu, więc czasami się tęskni. Kobieta, Anglia, 32 miesiące 117

118 Nuda, nuda, nuda, naprawdę. Tak patrząc tu na tą ilośd znajomych jaką mam, to tutaj w ogóle się nie nudzę. W ogóle! Bo jeden zadzwoni, drugi zadzwoni. Coś się dzieje. Niestety mi się wydaje, że w Irlandii człowiek się trochę cofnął w sensie rozwoju duchowo-kulturowego. Mężczyzna, Irlandia, 36 miesięcy Powrót na studia Wśród młodych reemigrantów częstym powodem powrotu były studia. Nie chodzi tu tylko o osoby, które wracały ze stypendium zagranicznego, ale głównie o takie osoby, które byd może zostałyby dłużej za granicą, gdyby nie to, że był czynnik, który silnie je przyciągał do Polski. Tym czynnikiem są właśnie studia. Spora grupa to studenci, którzy wyjechali zarobid na studia, bardzo często na okres wakacji, który się czasami przedłuża. Inna grupa, to osoby studiujące, które wyjechały na dłużej i zrobiły sobie przerwę w studiowaniu (np. urlop dziekaoski), ale studia okazały się na tyle ważne, że wracają, aby je skooczyd. Trzecią wreszcie grupą, są osoby które planują rozpoczęcie studiów i z różnych powodów chcą studiowad w Polsce (studia za granicą są drogie, barierą jest też znajomośd języka). Świadczy to o tym, że studia są przez młodych ludzi uznawane za coś ważnego warto je zacząd lub jeśli się już zaczęło skooczyd. Z drugiej strony może byd to wyraz świadomości, że pewne stanowiska pracy są w Polsce niedostępne bez wyższego wykształcenia: Wyjechałam jak zdałam maturę. Chciałam zostad za granicą, ale rodzice nalegali, żebym jednak wróciła, zrobiła te studia. Kobieta, Irlandia, 14 miesięcy Planowałam, że na pewno wrócę na studia, tym bardziej, że mój profesor dosyd przekornie powiedział: Proszę nie wyjeżdżad, bo pani nie wróci na studia. Moi rodzice też tego się bali, więc wiedziałam, że muszę wrócid na studia skoro już cztery lata studiowałam, to warto by je skooczyd. Kobieta, Irlandia, 12 miesięcy Wróciliśmy bo chodziło nam o dokooczenie moich studiów. Tylko i wyłącznie. Kobieta, Anglia, 12 miesięcy Jadąc tam wiedziałam, że wrócę do Polski. Przede wszystkim zaczęłam studia, chciałam się przygotowad do zdawania na drugi kierunek. W celach edukacyjnych wróciłam. Kobieta, Niemcy, 3,5 miesiące 118

119 Miałem już bilet kupiony powrotny, także sprawa była jasna muszę wracad, muszę zacząd studia. Nie było innej możliwości. Mężczyzna, Kanada, 4 miesiące Poczułam potrzebę edukowania się i złożyłam podanie na studia. W momencie, kiedy dostałam się, to zdecydowałam, że wracam, bo miałam potrzebę studiowania w Polsce. Kobieta, Irlandia, 16 miesięcy Przygotowania do powrotu Powrót do Polski po okresie przebywania za granicą może byd doświadczeniem trudnym, szczególnie dla tych, którzy na emigracji spędzili kilka lat. Interesujące jest więc przeanalizowanie w jaki sposób emigranci przygotowywali się do tego wydarzenia. Działania podejmowane przez emigrantów w związku z powrotem można podzielid na działania o charakterze organizacyjnym (zakup biletu, organizacja transportu, pożegnanie ze znajomymi, dokooczenie własnych spraw w kraju emigracji, zebranie potrzebnych dokumentów) oraz działania związane ze zbieraniem informacji (np. o tym jakie rodzaje dokumentów są potrzebne w Polsce, jaka jest sytuacja w kraju [m. in. na rynku pracy]). Działania organizacyjne musieli podjąd chodby w minimalnym stopniu (zakup biletu do kraju) wszyscy, natomiast inaczej ma się rzecz w przypadku poszukiwania informacji o sytuacji w kraju. Ten drugi typ działao nie był podejmowany przez wszystkich istnieje grupa migrantów, którzy nie odczuwali potrzeby specjalnego przygotowywania się do powrotu. W przypadku osób, które przebywały za granicą krótko (do jednego roku) taki brak przygotowao właściwie nie dziwi. Pobyt na emigracji był na tyle krótki, że nie odczuwają oni potrzeby przygotowywania się, przekonani, że niewiele się w kraju zmieniło. Potrzeby podejmowania przygotowao nie odczuwają także osoby, które wracają do znanej sobie roli na studia lub do pracy, którą mieli przed wyjazdem. Wydaje mi się, że to był zbyt krótki okres, by przejmowad się takimi rzeczami. W ciągu trzech miesięcy na pewno nic się nie zmieniło w Polsce. Mężczyzna, Anglia, 3 miesiące 119

120 Po prostu interesowałam się tym, co się dzieje, no i sprawdzałam oferty pracy, ale wiedziałam, że wracam na studia, więc nie brałam tego na poważnie. Kobieta, Irlandia, 18 miesięcy Nie przygotowywałem się jakoś szczególnie do powrotu, bo dla mnie podstawowym zajęciem miała byd szkoła, więc to był mój priorytet. Później ewentualnie jakąś pracę dodatkową wiedziałem, że znajdę bez większego problemu - tak naprawdę nie zawracałem sobie tym głowy. Mężczyzna, Kanada, 4 miesiące Inaczej jest w przypadku osób, które przebywały za granicą na tyle długo, że wracając do kraju muszą właściwie wszystko zaczynad na nowo. Dla nich przygotowanie wiąże się również ze zmianą nastawienia psychicznego. Psychicznie chyba się dużo wcześniej przygotowaliśmy. Kobieta, Niemcy, 60 miesięcy Brak specjalnie podejmowanych przygotowao można też tłumaczyd faktem, że częśd migrantów nie traci całkiem kontaktu z krajem, często są dobrze zorientowani w tym, co się w Polsce dzieje, śledzą bieżące wydarzenia. O tym co się dzieje w kraju informacji dostarcza przede wszystkim polska telewizja, do której dostęp ma częśd emigrantów oraz Internet. Codziennie czytałem w Internecie wiadomości z kilku niezależnych portali, żeby mied ogólnikowy w sumie obraz tego, co się dzieje w Polsce. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Interesowałam się sytuacją w Polsce, miałam polską telewizję. Byłam na bieżąco. Poza tym, prawie co dwa dni dzwoniłam do rodziny, do znajomych, więc wiedziałam co się dzieje. Sytuacją na rynku pracy się nie interesowałam, bo założyłam, że jak wrócę to bez problemu znajdę pracę. Kobieta, Niemcy, 36 miesięcy Byłem na bieżąco, bo miałem telewizję polską w Irlandii, więc wszystko oglądałem. Mężczyzna, Irlandia, 36 miesięcy Inna grupa, to ci, którzy po wyjeździe odcięli się od informacji z Polski, od polskich realiów. Jednak wraz z momentem podjęcia decyzji o powrocie zmieniają swoje nastawienie i zaczynają się interesowad tym co się w kraju zmieniło. Dla niektórych migrantów przygotowanie do powrotu sprowadzało się do zdobycia ogólnej orientacji o sytuacji w Polsce; bardziej perspektywicznie nastawieni migranci zaczynali szukad informacji o rynku pracy, przeglądad dostępne oferty zatrudnienia. 120

121 Zaczęliśmy na bieżąco sprawdzad co jest w Polsce, co się dzieje. Bardziej tym, co się dzieje ze znajomymi, co się dzieje z rodziną i tak dalej, a niekoniecznie, jaka jest sytuacja generalnie w Polsce, typu gospodarcza, kulturalna. Kobieta, Anglia, 12 miesięcy Zaczęłam się interesowad tak pod koniec pobytu za granicą, jakieś 8-9 miesięcy przed wyjazdem. To był moment, kiedy stwierdziłam, że muszę się mniej więcej rozeznad co się dzieje, jakie mam szanse i wtedy zaczęłam się interesowad tematem Polski. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Interesowałem się. Podpytywałem ludzi. Bezpośrednio nie kontaktowałem się z pracodawcami, ale oczywiście nawiązywałem kontakt z ludźmi, ze znajomymi, z rodzina i wypytywałem, gdzie można znaleźd tą pracę, jak ta sytuacja wygląda. Mężczyzna, Niemcy, 42 miesiące Chociaż nie wszyscy reemigranci widzą taką potrzebę, częśd z nich planowało po powrocie do kraju okres odpoczynku, przewidywało pewien czas na odnalezienie się w nowych realiach i poszukiwanie pracy. Pod kątem pracy, to nie pamiętam, szczerze mówiąc, żebym się specjalnie interesowała. Raczej tak myślałam: wrócę, trochę odpocznę i dopiero wtedy zacznę szukad pracy. Kobieta, Anglia, 4 miesiące Informacji o sytuacji w Polsce emigranci poszukują na dwa podstawowe sposoby. Częśd migrantów wiedzę o tym, jakie formalności trzeba załatwid przed wyjazdem, jak wygląda sytuacja w Polsce i sam powrót czerpała od swoich znajomych, którzy już wrócili do kraju i niejako przetarli szlaki. Dla innych źródłem informacji o tym, jakie dokumenty będą im potrzebne i o co należy zadbad przed wyjazdem był Internet, media. Wiedziałam, że z Urzędu Pracy trzeba mied druki i zaświadczenia. Przez Internet głównie wszystko się dowiadywałam. Kobieta,, Anglia, 60 miesięcy Rozmawiałem ze znajomymi, którzy wrócili wcześniej ode mnie, pracowaliśmy razem przed wyjazdem do Irlandii i już się pytałem, jak wygląda rynek pracy na dzieo dzisiejszy. Mężczyzna, Irlandia, 36 miesięcy 121

122 Źródłem informacji był przede wszystkim Internet no i kontakt z moimi znajomymi, którzy też mieli dużo znajomych, którzy spędzili 2-3 lata w Londynie i zdecydowali się na powrót do Polski przed moim powrotem z nimi starałam się kontaktowad, żeby mniej więcej powiedzieli jak to wszystko funkcjonuje, czy są perspektywy jakiejkolwiek pracy, jakie są płace, itd. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Wypytywałem przede wszystkim znajomych, dzwoniąc do Polski. Wiedziałem, że generalnie sytuacja w moim przypadku niewiele się zmieni. Jeśli będę chciał pracowad w swoim zawodzie to nie zarobię tylu pieniędzy co za granicą. Nie wiedziałem też czy w ogóle znajdę pracę i ile czasu mi to zajmie. Mężczyzna, Anglia, 6 miesięcy 122

123 Podsumowując, należy stwierdzid, że większośd migrantów badanych w projekcie Kierunek Dolny Śląsk ( ) wyjechała za granicę w celu podjęcia tam pracy zarobkowej. Na podstawie wywiadów pogłębionych udało się wśród nich jednak wyróżnid tych, dla których praca zarobkowa (a właściwie pieniądze) była głównym celem wyjazdu i tych, dla których wyjazd miał inny cel (np. chęd spróbowania życia za granicą), a praca zarobkowa była jedynie środkiem do jego zrealizowania. Drugim, chod mniej popularnym motywem wyjazdu była chęd podjęcia nauki lub odbycia stażu za granicą. W podjęciu decyzji o wyjeździe dużą rolę odgrywają sieci migracyjne, które zmniejszają ryzyko związane z migracją. Za granicą migranci pracowali najczęściej w innych zawodach niż te wyuczone lub wykonywane w Polsce, podejmując często zatrudnienie w niskopłatnych sektorach rynku pracy. Zwracali oni uwagę na wyższe standardy zarządzania firmą i większy profesjonalizm niż w Polsce oraz cenili sobie lepsze relacje z przełożonymi. Czas wolny za granicą migranci spędzali podobnie jak w kraju, głównie na spotkaniach ze znajomymi; popularna była również turystyka. Częśd migrantów podkreślała, że dysponując większymi funduszami niż w Polsce można sobie pozwolid na więcej, ale za to często pracują więcej niż kraju, stąd ma mniej czasu wolnego. Większośd reemigrantów to osoby, które już w momencie wyjazdu zakładały, że wrócą do Polski i że ten powrót nastąpi po określonym czasie. Decydowali się na powrót do kraju również ci, którym udało się zrealizowad założony plan finansowy. Na powrót jednej piątej migrantów wpływ miała chęd podjęcia w Polsce nauki lub studiów. Z rozmów z migrantami wynika, że im bardziej skonkretyzowane plany migracyjne, tym większa szansa, że powrót nastąpi zgodnie z założeniami. Istnieje jednak spora grupa reemigrantów, którzy planowali powrót do Polski, ale ciągle przesuwali datę powrotu lub w ogóle jej nie ustalali. Ich powrót w dużej mierze wynikał z wystąpienia różnych czynników o charakterze subiektywnym, jak i obiektywnym (losowym), które były często bezpośrednim powodem powrotu na Dolny Śląsk. Wśród motywów powrotu, które wymieniali migranci ważne miejsce zajmuje rodzina: migranci wracają do bliskich pozostawionych w Polsce (szczególnie dzieci, współmałżonków) lub z planami 123

124 założenia rodziny w kraju, gdzie można liczyd na wsparcie bliskich. Dla niektórych znaczenie ma fakt, powrotu do Polski jako do domu, gdzie jest się u siebie. 124

125 4. Analiza doświadczeo po powrocie na Dolny Śląsk 4.1 Problematyka szoku poemigracyjnego Efektem podjętej już decyzji o powrocie z zagranicy jest koniecznośd ponownej adaptacji do rzeczywistości w kraju ojczystym. Intensywne zmiany asymilacyjno-adaptacyjne u reemigrantów można zauważyd co najmniej dwukrotnie - w momencie wyjazdu z Polski emigrant staje w obliczu wyzwania związanego z przystosowaniem się do życia w obcych kulturowo realiach; ponownie przychodzi mu odnawiad wzorce życia społecznego, gdy decyduje się wrócid do Polski. Paradoksalnie, często okazuje się, że stres, jaki towarzyszy migrantowi w pierwszym okresie po powrocie do kraju jest znacznie większy od tego, z jakim miał on do czynienia stawiając pierwsze kroki za granicą. Sytuacja ta wynika z faktu, że wielu reemigrantów swój powrót traktuje w kategoriach powrotu do domu, w którym podczas ich nieobecności niewiele się zmieniło wyobrażenia reemigrantów o perspektywach życia w kraju odnoszone są do czasów sprzed emigracji. To błędne założenie powoduje, że szereg osób w efekcie przeżywa szok powrotny. Zmieniają się bowiem nie tylko uwarunkowania środowiska, do którego wraca emigrant pobyt za granicą zmienia także jego samego. Analiza wypowiedzi reemigrantów dotyczących doświadczeo bezpośrednio po powrocie pozwala wskazad kilka podstawowych źródeł stresu poemigracyjnego. Podstawowe grupy czynników stresogennych stanowią te związane z koniecznością odnalezienia się po kilkumiesięcznej czy wręcz kilkuletniej nieobecności na krajowym rynku pracy oraz ponownym wejściem w relacje społeczne (m.in. odnalezienie się w rodzinie, w gronie znajomych). Pierwsze tygodnie spędzone w kraju to czas odświeżenia kontaktów, ustalenia strategii po powrocie (m.in. odpowiedź na pytania: Czy szukam pracy? Czy zakładam własną działalnośd gospodarczą? W co inwestuję przywieziony kapitał?). Biorąc pod uwagę konfrontację z krajowym rynkiem pracy bezpośrednio po powrocie, można wskazad zarówno pozytywne jak i negatywne relacje: 125

126 Cieszy mnie bardzo, że tak szybko udało mi się rozpocząd moją historię zawodową w Polsce. To była firma rekrutacyjna, więc w koocu było to coś, co odbiegało daleko od pracy w barze. Tak naprawdę zaskoczyło mnie to, że jeśli chodzi o wynagrodzenie to nie jest takie złe, jak mi się wydawało, że będzie. W krótkim czasie dostałam dwie podwyżki, co też było zaskoczeniem, że to tak szybko wszystko idzie do przodu. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Po dwóch tygodniach od powrotu dostałam informację, że w biurze, w którym pracuje moja kuzynka, poszukują ludzi, złożyłam CV i dostałam pracę. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Dopadły nas polskie realia. Córce właściciela skooczył się urlop wychowawczy i zostałam zwolniona z dnia na dzieo. Brutalna rzeczywistośd. Kobieta, USA, 24 miesiące Negatywnie mnie jednak zaskoczyło to, co jest na rynku pracy. Bo strasznie dużo ludzi w ogóle straciło pracę i ciężko szukad pracy. Mężczyzna, Anglia, 24 miesięcy Ciężko się szuka pracy. Nadal trudno o dobrą pracę, o uczciwego pracodawcę, o godne zarobki Mężczyzna, Anglia, 30 miesięcy Na rozczarowanie wskazują nie tylko ci, którzy po powrocie z zagranicy poszukiwali pracy warto przytoczyd wypowiedź respondentki (z zawodu pielęgniarki), która po pobycie emigracyjnym powróciła do zakładu pracy, w którym zatrudniona była przez wyjazdem: Jak wróciłam do swojego byłego zakładu pracy i weszłam w te realia, sześd lat różnicy to powinno się coś chociaż trochę zmienid. A w porównaniu z krajem w którym byłam, to stan naszej służby zdrowia jest daleko, daleko w tyle. Kobieta, Niemcy, 60 miesięcy Obok trudności na rynku pracy, źródłem stresu może byd również koniecznośd redefinicji swojej roli w rodzinie bądź też w gronie znajomych: Muszę powiedzied, że musiałam się uczyd z powrotem byd mamą, żoną, gospodynią. Kobieta, Niemcy, 60 miesięcy Chyba raczej jestem rozczarowana tym, co zastałam. Nie wiem, te relacje ze znajomymi zmieniły się. Kobieta, Portugalia, 6 miesięcy Szok powrotny może byd także związany ze zmianą optyki migranta - w przypadku dłuższego pobytu za granicą ocenia on rzeczywistośd w kraju ojczystym poprzez pryzmat doświadczeo emigracyjnych 126

127 i dokonuje porównao. W sytuacji, gdy to porównanie, dokonywane z pozycji zewnętrznego obserwatora, wypada na niekorzyśd kraju reemigracji, może pojawid się frustracja. Powracający z zagranicy wskazują kilka sfer życia społecznego, w których dostrzegają największe różnice pomiędzy Polską a krajami emigracji, tzn.: sytuacja materialna i dochodowa, sytuacja na rynku pracy, mentalnośd mieszkaoców, poziom rozwoju infrastruktury. Zdecydowana większośd reemigrantów zarobkowych jest zdania, że rozczarowuje przede wszystkim sytuacja finansowa po powrocie. Szereg respondentów wysuwa ogólną konkluzję, że: tutaj na nic mnie nie stad (kobieta, 28 lat, Anglia, 12 miesięcy). Tego typu odczucia ilustrują również poniższe wypowiedzi: Ciężko mi się było przestawid po powrocie. Za granicą pracowałem, ale na wszystko mnie było stad. W Polsce trzeba jednak patrzed na stan konta, żeby nie wydad więcej niż się ma. Mężczyzna, USA, 12 miesięcy Wróciłem i pierwsze co zauważyłem to ogromna różnica jeśli chodzi o ceny pewnych rzeczy. Chodzi o takie codzienne życie. Za granicą na pewno łatwiej się utrzymad. Tutaj po prostu zarabia się mniej, a wydatki są dużo większe. Mężczyzna, Wielka Brytania, 23 miesiące Po powrocie zauważyłam, że wszystkie ceny poszły w górę. To było porażające, bo jak wyjeżdżałam 1,5 roku wcześniej, to tego nie było. Kobieta, Irlandia, 16 miesięcy Przedmiotem porównao reemigrantów jest również sytuacja na zagranicznych i krajowym rynku pracy w tym aspekcie respondenci negatywnie wartościują przede wszystkim poziom rozwoju kultury organizacyjnej polskich firm: Gdy szukałem pracy po powrocie to na pewno zobaczyłem różnicę w poziomie jakości rozmów kwalifikacyjnych prowadzonych w Irlandii i w Polsce. Polska jest niestety jeszcze daleko w średniowieczu w tym temacie. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy 127

128 Patrząc przez pryzmat zagranicznych doświadczeo reemigranci w pierwszych chwilach po powrocie są negatywnie zaskoczeni mentalnością rodaków przede wszystkim nieżyczliwością i pesymizmem 38. Tego typu odczucia ilustrują poniższe wypowiedzi: Po powrocie szokiem był dla mnie ogólny marazm na ulicach, duży dystans między ludźmi. Mężczyzna, Holandia, 4 miesiące Na początku wydawało mi się, że ludzie w Polsce bardziej marudzą niż w Irlandii. Takie miałam wrażenie. Naprawdę wtedy to odczułam. Teraz się już chyba do tego przyzwyczaiłam, a wtedy to było bardzo widoczne. Kobieta, Irlandia, 16 miesięcy W Polsce to jest tak: niemili ludzie, narzekanie, polityka, polityka, polityka. Kobieta, 23 lata, Irlandia, 18 miesięcy Przeszkadzały mi po powrocie zachowania ludzi na ulicy. W Hiszpanii wszyscy są bardzo pomocni, otwarci, uśmiechnięci, a w Polsce tego nie widad. Kobieta, Hiszpania/Irlandia, odpowiednio: 5 i 12 miesięcy Tęsknię przede wszystkim za tolerancją, której u nas w Polsce nie ma. Za granicą jest najważniejsze to jakim jesteś człowiekiem i co sobą reprezentujesz. Niestety u nas w Polsce tego nie ma. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Obszarem, w którym reemigranci wyłapują szereg kontrastów jest obszar szeroko rozumianej ogólnej estetyki otoczenia. Chod generalnie porównanie w tym aspekcie wypada na niekorzyśd Polski, to pojawiają się także nieco bardziej pozytywne opinie na temat poziomu i przede wszystkim tempa rozwoju infrastruktury w kraju: Jak wracałam z lotniska autobusem to naprawdę strasznie to wszystko wygląda. Tak szaro jest po prostu i te śmieci. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy W Polsce pierwsze co zobaczyłem, chod wiedziałem, że tak będzie, to brud na ulicach. Mężczyzna, Irlandia, 48 miesięcy Widad zmiany w poszczególnych miastach, nowe drogi są budowane, nowe galerie, nieruchomości. Mężczyzna, Anglia, 4 miesiące 38 Zagadnienie różnic w mentalności Polaków i mieszkaoców krajów goszczących emigrantów przedstawiono szerzej w rozdziale 3.2 (str. 98). Przedmiotem niniejszego podrozdziału jest jedynie zaznaczenie wyłącznie tych różnic, które mówiąc potocznie uderzają w pierwszych chwilach pobytu w kraju. 128

129 To czy lądowanie po powrocie jest miękkie czy twarde zależy od wielu czynników. Kwestią kluczową wydaje się jednak długośd pobytu za granicą i związana z tym głębokośd zmian asymilacyjnych. Dośd oczywista jest zależnośd: im dłuższy pobyt emigracyjny tym większym wyzwaniem jest powrót. W przypadku migrantów mających za sobą krótkookresowe pobyty za granicą (do 12 miesięcy) często pojawiają się wypowiedzi zbliżone do tych cytowanych poniżej: Osiem miesięcy spędzone za granicą w sumie nie odcisnęły jakiegoś większego piętna na mojej świadomości. To nie był jakiś taki strasznie długi okres czasu, który by jakoś specjalnie wpłynął na moje podejście. Nic mnie nie zaskoczyło po powrocie. Wróciłem zadowolony, że widzę tych samych, kochanych ludzi i tyle. Mężczyzna, Anglia, 8 miesięcy Trochę się cieplej przywitałem z rodziną niż zazwyczaj, ale tak to nic się nie zmieniło. Nie, powrót nie był trudny. Może dlatego, że byłem tam zbyt krótko. Gdybym był dłużej, to inaczej by to wyglądało. Mężczyzna, Niemcy, 4 miesiące Byciu na bieżąco sprzyjają częste wizyty w kraju możliwe dzięki relatywnie niskim kosztom połączeo lotniczych i autobusowych. Istotną rolę odgrywa również Internet: Teraz tzw. bariera komunikacyjna w ogóle nie istnieje. Wsiada się w samolot, przylatuje na miejsce i to jest parę godzin, więc raczej nie było czegoś takiego, co by mnie zaskoczyło po powrocie. Kobieta, Anglia, 32 miesiące Skrajnie odmienne są narracje osób, które spędziły za granicą kilka lub wręcz kilkadziesiąt lat, jak np. w przypadku respondenta, który swoją historię emigracyjną przedstawia następująco: Ja mieszkałem poza Polską dwadzieścia kilka lat. W 81 roku wyjechałem do Anglii na trzy tygodnie, które z powodu stanu wojennego przeciągnęły się do lat szesnastu. Później przeprowadziłem się do Berlina na lat dziesięd, wróciłem do Polski w 2007 roku. Skooczyłem w Anglii studia wyższe uniwersyteckie no i pracowałem w bardzo różnych zawodach. Mężczyzna, Wielka Bryt./Belgia, 26 lat na emigracji W przypadku tak długiej nieobecności w kraju skala trudności adaptacyjnych jest znacznie większa. Pojawiają się obiektywne źródła problemów z ponownym odnalezieniem się w kraju ojczystym, np. kwestia kłopotów z uznaniem kompetencji i wykształcenia zdobytego za granicą: Moje wyższe studia uniwersyteckie, które są na całym Zachodzie nie tylko że uznawane, ale na bardzo wysokim poziomie, w Polsce na Uniwersytecie Warszawskim okazało się, że oni moich studiów nie uznają. Mężczyzna, Wielka Bryt./Belgia, 26 lat na emigracji 129

130 4.2 Sytuacja zawodowa reemigrantów W chwili realizacji badania z wykorzystaniem techniki CATI tj. w lutym 2009 r. większośd osób (ok. 37,5%), które w latach przebywały za granicą dłużej niż 3 miesiące i już powróciły do kraju, pracowało w pełnym wymiarze godzinowym. Co czwarty dolnośląski reemigrant był osobą bezrobotną. Około 7% respondentów stanowili emeryci-renciści; analogiczny odsetek ankietowanych to osoby nie pracujące i nie poszukujące zatrudnienia. Na uwagę zasługuje wysoki odsetek reemigrantów prowadzących działalnośd gospodarczą stanowią oni ok. 12% ogółu. Wykres 34. Aktywnośd zawodowa migrantów powrotnych. Praca w pełnym wymiarze godzin 37,2% Jestem bezrobotny 25,5% Prowadzę własną działalnośd gospodarczą 11,7% Nie pracuję zawodowo Jestem rencistą/emerytem Uczę się/studiuję Pracuję dorywczo Jestem rolnikiem Jestem zatrudniony w niepełnym wymiarze godzin 6,6% 6,6% 4,4% 3,7% 3,6% 0,7% Źródło: Opracowanie własne. Co ciekawe, bieżąca aktywnośd zawodowa reemigrantów silnie różnicuje się ze względu na płed. Pracę w pełnym wymiarze godzin podjęło 42% mężczyzn-reemigrantów, zaś własną firmę prowadzi 16% z nich. Analogiczne odsetki w populacji kobiet wynoszą 30% oraz 6%. Bez pracy (bezrobocie lub nie podjęcie pracy zawodowej) pozostaje 28% mężczyzn i aż 39% kobiet. Można pokusid się więc o wniosek, że lepiej na rynku pracy radzą sobie mężczyźni, co jednak w dużej mierze wynika z faktu, że znacznie więcej kobiet, które wróciły z zagranicy kontynuuje naukę. Problem bezrobocia nasilony jest przede wszystkim w grupie reemigrantów legitymującym się wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym - odpowiednio niemal 40% i 30% 130

131 przedstawicieli tej zbiorowości to zarejestrowani w powiatowych urzędach pracy jako poszukujący zatrudnienia. Co ciekawe, statystycznie najczęściej na założenie własnej firmy decydowali się reemigranci posiadający wykształcenie średnie (13,3% wskazao) oraz zasadnicze zawodowe (12,8% wskazao). W poszczególnych grupach wyróżnionych ze względu na poziom wykształcenia zbliżony był odsetek osób, które podjęły zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu pracy. aktualna sytuacja zawodowa Tabela 14. Aktywnośd zawodowa reemigrantów a poziom wykształcenia. wykształcenie pracuję w pełnym wymiarze godzin podstawowe zasadnicze zawodowe średnie wyższe 39,7% 40,4% 33,3% 41,3% pracuję dorywczo 0,1% 6,4% 1,7% 3,4% prowadzę własną działalnośd gospodarczą 0,1% 12,8% 13,3% 6,9% jestem rolnikiem 0,2% 6,4% 3,3% 0,1% uczę się/studiuję 0% 0% 6,7% 6,9% jestem bezrobotny 39,8% 29,8% 23,3% 20,7% jestem rencistą/emerytem 20% 2,1% 10,0% 3,4% nie pracuję zawodowo 0,1% 2,1% 8,3% 13,8% suma 100% 100% 100% 100% Źródło: Opracowanie własne. 131

132 4.3 Plany migracyjne Skala powrotów oraz profil powracających na Dolny Śląsk emigrantów to kluczowe determinanty dokonującej się na Dolnym Śląsku zmiany gospodarczej związanej z falą intensywnej emigracji oraz reemigracji lat Niestety nie wszyscy reemigranci przekonani są do tego, by ich powrót do ojczyzny miał mied charakter powrotu na stałe. Plany ponownego wyjazdu tych migrantów, którzy po pobycie za granicą zdecydowali się na powrót do kraju poddano szczegółowej analizie, której kluczowe wnioski zaprezentowano w niniejszym rozdziale. W ten sposób nakreślony został profil społeczno-demograficzny potencjalnego ponownego emigranta. Jeszcze przed przystąpieniem do analizy przyjęto hipotezę, że ów profil jest w dużej mierze uzależniony od zadeklarowanego przez reemigrantów celu poprzedniego wyjazdu zagranicznego. Hipoteza poddana została weryfikacji poprzez oddzielną prezentację i tym samym porównanie wyników dla osób, które opuściły Polskę w celach zarobkowych oraz edukacyjnych. Wyniki badao w tym zakresie nie nastrajają optymistycznie. Niemal połowa osób (49%), które powróciły do Polski, planuje kolejny wyjazd za granicę w perspektywie 24 miesięcy od momentu realizacji badania. Z drugiej jednak strony 42% badanych zamierza na dobre zadomowid się w Polsce. Skala jednoznacznych odpowiedzi (zarówno pozytywnych, jak i negatywnych) na pytanie o plan ponownego wyjazdu zagranicznego może zaskakiwad - jedynie 9% reemigrantów wstrzymało się od udzielenia takowej (wykres 35). Wykres 35. Plany migracyjne w dwuletniej perspektywie. Źródło: Opracowanie własne. 132

133 Plany ponownej emigracji różnicują się ze względu na cel, jaki przyświecał emigrantowi podczas wyjazdu za granicę, którego dotyczyło badanie. Wśród byłych emigrantów zarobkowych rozkład odpowiedzi na przedmiotowe pytanie pokrywa się niemal w pełni ze wskazaniami całej badanej populacji (ponad 50% chce znów wyjechad, 40,2% jest przeciwnego zdania, 9,4% - nie wie). Skłonnośd do ponownego opuszczenia kraju jest natomiast wyraźnie niższa wśród tych osób, które jako cel nadrzędny zakooczonego już pobytu emigracyjnego wskazały naukę - jedynie co trzeci z nich zadeklarował chęd ponownego wyjazdu. 58,3% traktuje swój pobyt zagraniczny jako incydentalny i nie planuje ponownego w ciągu 24 kolejnych miesięcy. Wykres 36. Plany migracyjne w dwuletniej perspektywie a cel wcześniejszego wyjazdu zagranicznego. 50,4% 58,3% 33,4% 40,2% 9,4% 8,3% tak nie nie wiem emigranci zarobkowi emigranci naukowi Źródło: Opracowanie własne. Na ponowny wyjazd zagraniczny w większym stopniu zdecydowani są mężczyźni - taką deklarację złożyło 50,6% reemigrantów i 45,6% reemigrantek. 9,4% mężczyzn oraz 8,8% kobiet, którzy wrócili z dłuższego pobytu zagranicznego, ma wciąż niesprecyzowane plany w tym zakresie. 133

134 Wykres 37. Plany migracyjne w dwuletniej perspektywie a płed. Źródło: Opracowanie własne. Sumaryczny wpływ celu zakooczonego wyjazdu zagranicznego oraz płci reemigranta na rozkład planów ponownej emigracji przedstawiono w kolejnej tabeli. Pozwala ona na ocenę, który z powyższych czynników determinuje decyzję o ewentualnym powrocie na obczyznę w większym, a który w mniejszym stopniu. Zamiar ponownej emigracji jest bardziej pochodną celu poprzedniego wyjazdu niż płci migranta. W populacji byłych migrantów zarobkowych wyższa skłonnośd do opuszczenia Polski cechuje mężczyzn (różnica na poziomie ok. 5,6 punktu procentowego). W grupie migrantów edukacyjnych zarówno wśród zdecydowanych na wyjazd jak i tych mających odmienne zdanie w tej kwestii dominują kobiety (ze względu na fakt, że aż co czwarty mężczyzna nie ma sprecyzowanych planów migracyjnych). Tabela 15. Plany migracyjne w dwuletniej perspektywie a cel wcześniejszego wyjazdu zagranicznego i płed. cel poprzedniego wyjazdu decyzja o wyjeździe zarobkowy edukacyjny kobieta mężczyzna kobieta mężczyzna nie 42,6% 38,8% 62,5% 50,0% nie wiem 10,6% 8,8% 0,0% 25,0% tak 46,8% 52,4% 37,5% 25,0% suma 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Źródło: Opracowanie własne. Co zaskakujące, zamiar ponownego wyjazdu zagranicznego w ponadprzeciętnym stopniu zadeklarowali nie ci, którzy należą do najniższych kategorii wiekowych, ale reemigranci w wieku 134

135 40-49 lat oraz starsi. Ponad 60% czterdziestolatków oraz 53% osób należących do kategorii 50+ zdecydowanych jest na powtórne opuszczenie kraju macierzystego. Dla grupy wiekowej lat charakterystyczna była wysoka reprezentacja osób, które jasno opowiedziały się za pozostaniem w kraju (57%). Otrzymane wyniki potwierdzają, że skala niepewności co do decyzji o ewentualnym ponownym wyjeździe skokowo spada wraz z wiekiem badanych. Dla najmłodszym reemigrantów, którzy są jeszcze przed lub na samym początku swojej kariery zawodowej, brak jednoznacznej deklaracji jest dużo bardziej charakterystyczny (15% odpowiedzi nie wiem ) niż np. dla osób, które przekroczyły 50-tkę (3%). Wykres 38. Plany migracyjne w dwuletniej perspektywie a wiek. 50 lat i więcej 43% 3% 54% lat 32% 7% 61% lat 57% 10% 33% lat 35% 15% 50% nie nie wiem tak Źródło: Opracowanie własne. Warto skłonnośd do ponownego wyjazdu zagranicznego porównad w grupie reemigrantów zarobkowych oraz naukowych w najniższej kategorii wiekowej (18-29 lat). Wśród tych, którzy poprzednim razem emigrowali z zamiarem zdobycia wykształcenia, na ponowny wyjazd w perspektywie 2-letniej gotowych jest jedynie 29% respondentów. Niestety o potrzebie (byd może konieczności) kolejnej emigracji w znacznie wyższym stopniu przeświadczeni są reemigranci zarobkowi, należący do tej grupy wiekowej - skłonnośd do podjęcia takiej decyzji zadeklarowało 58% z nich. Wydaje się, że kwestie rodzinne (zaangażowanie w wychowanie dzieci) mogą byd przyczyną 135

136 relatywnie niskiej gotowości do ponownego opuszczenia ojczyzny w gronie badanych emigrantów zarobkowych z przedziału wiekowego: lat. Tabela 16. Plany migracyjne w dwuletniej perspektywie a cel wcześniejszego wyjazdu zagranicznego i wiek. decyzja o wyjeździe lat lat lat zarobkowy cel poprzedniego wyjazdu 50 lat i więcej nie 26% 55% 33% 45% nie wiem 16% 11% 7% 3% tak 58% 34% 59% 52% suma 100% 100% 100% 100% nie 57% nie wiem 14% tak 29% suma 100% Źródło: Opracowanie własne. edukacyjny cel poprzedniego wyjazdu Skłonnośd do ponownego wyjazdu zagranicznego jest ujemnie skorelowana z poziomem wykształcenia reemigrantów. Zamiar kolejnej emigracji zadeklarowało aż 60% badanych z wykształceniem podstawowym i jedynie co trzeci absolwent studiów wyższych. Wyższy optymizm osób lepiej wyedukowanych wynika z faktu, iż mają oni świadomośd większych szans na odnalezienie się na krajowym rynku pracy i co za tym idzie stabilizację finansową swoich rodzin. Co ciekawe, im wyższe wykształcenie, tym większy odsetek niezdecydowanych. Wykres 39. Plany migracyjne w dwuletniej perspektywie a wykształcenie. Źródło: Opracowanie własne. 136

137 Jeśli chodzi o stan cywilny, to ponowny wyjazd zagraniczny w większym stopniu planują osoby będące w związku małżeoskim nieco ponad połowa z nich zasygnalizowała taką ewentualnośd. Za pozostaniem w kraju macierzystym opowiedziało się 43,2% zamężnych lub żonatych reemigrantów. Wśród osób stanu wolnego zamiar wyjazdu zadeklarowało 44,4% badanych, zaś o ponownej migracji, przynajmniej w perspektywie dwóch kolejnych lat od momentu realizacji badania, nie myśli 40,7% z nich. Wśród osób stanu wolnego (z reguły reemigranci w najniższej kategorii wiekowej) zaobserwowano niemal trzykrotnie wyższą skalę braku jednoznacznego stanowiska w kwestii ewentualnego wyjazdu. Wykres 40. Plany migracyjne w dwuletniej perspektywie a stan cywilny. tak 51,1% 44,4% nie wiem 5,7% 14,8% nie 43,2% 40,8% zamężny/żonaty wolny Źródło: Opracowanie własne. Większa wśród osób zamężnych/żonatych niż wśród osób stanu wolnego skłonnośd do ponownego wyjazdu za granicę widoczna jest zarówno w gronie emigrantów zarobkowych jak i edukacyjnych. O ponownej emigracji myśli 29% panien/kawalerów oraz 40% żon/mężów, którzy wyjechali z Polski w celu zdobycia wykształcenia oraz odpowiednio 48% osób stanu wolnego i 52% osób zamężnych/żonatych, którym przyświecał cel zarobkowy. Dla emigrantów zarobkowych (obu stanów cywilnych) charakterystyczny jest wyższy odsetek niesprecyzowanych planów. 137

138 Tabela 17. Plany migracyjne w dwuletniej perspektywie a cel wcześniejszego wyjazdu zagranicznego i stan cywilny. decyzja o wyjeździe wolny zamężny/żonaty Zarobkowy cel poprzedniego wyjazdu nie 36% 42% nie wiem 16% 6% tak 48% 52% suma 100% 100% Naukowy cel poprzedniego wyjazdu nie 29% 40% nie wiem 14% 0% tak 57% 60% suma 100% 100% Źródło: Opracowanie własne. Ponowną emigrację planują przede wszystkim mieszkaocy terenów wiejskich województwa dolnośląskiego chęd wyjazdu deklaruje ponad połowa przedstawicieli tej zbiorowości. Relatywnie najniższa skłonności do opuszczenia regionu wyróżnia mieszkaoców Wrocławia jedynie co trzeci respondent wyraża taką wolę. Wykres 41. Plany migracyjne w dwuletniej perspektywie a miejsce zamieszkania. 33,3% 47,9% 53,7% 66,7% 8,2% 43,9% 9,3% 37,0% Wrocław inne miasto w woj. dolnośląskim wieś w woj. dolnośląskim nie nie wiem tak Źródło: Opracowanie własne. 138

139 Charakter planowanego wyjazdu Planujący ponowną emigrację wymieniają szereg przyczyn podjęcia takiej decyzji; najczęściej padające argumenty to: chęd zarobienia pieniędzy na określony cel (88% wskazao) oraz lepiej płatna praca za granicą (87% wskazao). Do wyjazdu skłaniają również lepsze warunki pracy za granicą, lepsze perspektywy rozwoju zawodowego za granicą i niepewna sytuacja gospodarcza w Polsce. Wykres 42. Motywy ponownej emigracji. 1 - chęd zarobienia pieniędzy na określony cel 3% 9% 88% 2 - lepiej płatna praca za granicą 4% 9% 87% 3 - lepsze perspektywy rozwoju zawodowego za granicą 20% 9% 71% 4 - niepewna sytuacja gospodarcza w Polsce 17% 10% 72% 5 - większa łatwośd znalezienia pracy za granicą 22% 10% 68% 6 - lepsze warunki pracy za granicą 17% 9% 74% 7 - lepsze warunki socjalne za granicą (wyższe zasiłki etc.) 22% 10% 68% 8 - lepsze warunki życia za granicą 22% 12% 67% 9 - chęd nauki języka 30% 9% 61% 10 - chęd ukooczenia studiów 81% 9% 10% 11 - wyższy poziom uczelni za granicą 12 - lepsze perspektywy zawodowe po ukooczeniu uczelni za granicą 13 - poszerzenie doświadczeo zawodowych przez studia zagraniczne 81% 78% 80% 10% 9% 9% 13% 9% 12% nie nie wiem tak Źródło: Opracowanie własne. Grupując ww. wskazywane powody, zbiorowośd planujących ponowną emigrację podzielid można na tych, którzy zamierzają: wyemigrowad w celu stricte zarobkowym; 139

140 wyemigrowad w celu zarobkowo-rozwojowym; wyemigrowad w celu edukacyjnym (z elementami zarobkowego). Obok trzech ww. grup wyróżnid należy także zbiorowośd osób, którzy planują ponowną emigrację, ale nie są w stanie (póki co) precyzyjnie określid jej charakteru. Wyniki badao wskazują, że najliczniej reprezentowana jest grupa tych, którzy planują wyjazd w celu zarobkowo-rozwojowym (40%). Zbiorowośd tę tworzą osoby, które jako główne motywy ponownej emigracji wskazują: lepsze perspektywy rozwoju zawodowego za granicą (tj. motyw nr 3 por. Wykres 42), chęd nauki języka (motyw nr 9) oraz dodatkowo szereg motywów ekonomicznych (nr 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8). Ok. 38% stanowią respondenci, których wyjazd za granicę będzie miał cel stricte zarobkowy (dominujące motywy: nr 1, 2, 5 przy równoczesnym braku wskazao na motywy nr 3 i 9); 13% to przyszli emigranci edukacyjni (deklarowane motywy: nr 10, 11, 12 lub 13). Niemal co dziesiąty zamierzający wyemigrowad nie ma sprecyzowanego celu wyjazdu. Wykres 43. Kategoryzacja planujących ponowną emigrację według dominującego typu motywacji. Źródło: Opracowanie własne. Wyjazd w celach stricte zarobkowych największą popularnością cieszy się wśród osób relatywnie słabo wykształconych w grupie osób z wykształceniem podstawowym wskazało go aż 67% 140

141 respondentów. Osoby legitymujące się wykształceniem zasadniczym zawodowym równie często deklarują wolę emigracji w celu stricte zarobkowym jak i zarobkowo rozwojowym (po ok. 46%). Wyjazd edukacyjny (z elementami zarobkowego) popularny jest wśród osób z wykształceniem średnim ogólnym oraz wyższym, chod w grupach tych dużym zainteresowaniem cieszą się też wyjazdy ukierunkowane na aspekt ekonomiczny (cel stricte zarobkowy oraz zarobkowo-rozwojowy). Tabela 18. Charakter planowanej emigracji wykształcenie deklarującego chęd wyjazdu a cel emigracji. wykształcenie cel wyjazdu podstawowe zawodowe średnie wyższe brak określonego celu 0% 8% 10% 10% edukacyjny z elementami zarobkowego 0% 0% 23% 20% stricte zarobkowy 67% 46% 32% 30% zarobkowo-rozwojowy 33% 46% 35% 40% Źródło: Opracowanie własne. Dośd oczywista jest zależnośd pomiędzy wiekiem planującego ponowną emigrację a celem przyszłego wyjazdu. Cel edukacyjny (z elementami zarobkowego) jest domeną osób młodych w grupie wiekowej lat jako cel główny wskazuje go 35% respondentów; w ogóle nie pojawia się on wśród reprezentujących kategorię wiekową 40+. W tej ostatniej grupie największą popularnością cieszy się cel zarobkowo-rozwojowy. 141

142 Wykres 44. Charakter planowanej emigracji wiek deklarującego chęd wyjazdu a cel emigracji. 50 lat i więcej 13% 44% 44% lat 6% 35% 59% lat 29% 7% 43% 21% lat 35% 30% 35% bez celu stricte zarobkowy edukacyjny z elementami zarobkowego zarobkowo-rozwojowy Źródło: Opracowanie własne. Zdecydowana większośd (68%) planujących ponowną emigrację zamierza udad się za granicę w pojedynkę. Wyjazdy rodzinne według deklaracji respondentów stanowid będą jedynie 2% ogółu. Znacznie większą popularnością cieszyd się będą wyjazdy ze znajomymi ok. 13% wskazao. Nadal dośd liczna grupa (17%) nie ma sprecyzowanych planów w tym zakresie. Wykres 45. Charakter planowanej emigracji aspekt osób towarzyszących. Źródło: Opracowanie własne. 142

143 Respondenci wskazują różnorodne przyczyny, dla których planują ponowną emigrację. Z jednej strony doświadczenia zdobyte podczas pobytu na obczyźnie oraz konfrontacja ich z sytuacją zastaną po powrocie do macierzystego kraju mogą skłaniad do takiej decyzji: Nie zostawiam tego co się ze mną dzieje losowi. Biorąc pod uwagę kierunek, w jakim postanowiłam się już teraz rozwijad, to bardzo prawdopodobne, że po prostu będę musiała gdzieś wyjechad. Kobieta, Irlandia, 30 miesięcy Z chłopakiem rozmawialiśmy na temat emigracji i stwierdziliśmy, że byłoby dobrze wyjechad. W czerwcu przyszłego roku kooczymy studia i myślę, że np. na rok gdzieś wyjedziemy. Kobieta, Niemcy, 3,5 miesiąca Planuję wyjazd i to chyba na dłużej dlatego, że właśnie w Irlandii poznałam swojego narzeczonego, który teraz jest w Polsce i on jest narodowości brazylijskiej i nie ma możliwości skooczenia tutaj studiów, a przerwał studia. Kobieta, Irlandia, 12 miesięcy Z drugiej jednak strony, częśd emigrantów jasno deklaruje przyjęcie strategii cyklicznych wyjazdów w bardziej lub mniej regularnych odstępach czasowych: Chętnie bym jeszcze do Czech wróciła, to znaczy jakbym tu nie mogła znaleźd pracy, to na pewno bym pojechała, ale tyko na trochę na trzy miesiące. Kobieta, Czechy, 12 miesięcy No właśnie planuję w wakacje pojechad do pracy. Jeszcze nie wiem gdzie, może do Włoch. Kobieta, Irlandia, 16 miesięcy Jakby się trafiła mi jakaś nowa budowa za granicą, to na pewno bym pojechał. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Szereg osób nie mających sprecyzowanych planów migracyjnych uzależnia decyzję o ewentualnym wyjeździe od rozwoju swojej sytuacji finansowej, zawodowej: Jeżeli nie ułoży nam się tu, nie damy rady jeśli mój mąż nie znajdzie pracy czy ja nie znajdę pracy albo pod względem finansowym nam się nie będzie układad, to nie mówimy nie. Jest to taka opcja, z której nie chcielibyśmy korzystad, ale kto wie? Jak trzeba będzie to się spakujemy po prostu i pojedziemy. Kobieta, Anglia, 72 miesiące Respondent: Miejmy nadzieję, że nie będę musiał już wyjeżdżad. Ankieter: Miejmy nadzieję, to znaczy? Respondent: Że sytuacja finansowa mnie do tego nie zmusi. Mężczyzna, Anglia, 24 miesięcy 143

144 Najpierw będę próbowała szukad pracy tutaj, ale jak się nie uda to na pewno będę szukad jej za granicą. Kobieta, Hiszpania, 6 miesięcy Co ciekawe, w narracjach osób nie planujących ponownej emigracji uderza determinacja w trwaniu przy takiej decyzji: Nie wiem co by się musiało wydarzyd w moim życiu, żebym się zdecydowała na wyjazd za granicę. Chciałabym już tutaj walczyd z polską rzeczywistością i działad coś w naszym kraju. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Póki co będę się trzymał rękoma i nogami, żeby nie wyjeżdżad. Mężczyzna, Anglia, 46 miesięcy Zostaję w Polsce. Mam już 50 lat i nie mam zamiaru na stare lata wyjeżdżad z kraju. Wystarczy mi to co mam i jest mi dobrze z tym. Kobieta, Niemcy, 60 miesięcy Ja właściwie kupiłam mieszkanie we Wrocławiu, więc raczej planów nie zmienię. Kobieta, Dania, 6 miesięcy Teraz już bardziej myślę o własnej firmie, więc na 100% zostaję. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Jednak jadąc za granicę trzeba organizowad sobie wszystko od nowa i trzeba byd zdecydowanym, że chcemy tam zostad i mamy jakieś plany. Trzeba tam mied przynajmniej jakiś zarys tego planu na życie i generalnie jeżeli miałabym wyjeżdżad, to na stałe. A tego nie planuję i jednak mówię: trzymają mnie tu po prostu pewne osoby, przyjaciele, znajomi, rodzina i może to, że tu jest jakaś stabilizacja. Kobieta, Anglia, 4 miesiące 144

145 4.4 Atrakcyjnośd Dolnego Śląska Z zagadnieniem planów migracyjnych dolnośląskich reemigrantów związany jest temat oceny atrakcyjności regionu. Podejmowane wybory powrotu i pozostania na Dolnym Śląsku mają często silny ładunek emocjonalny, związany z przywiązaniem do tradycji i socjalizacji na terenie województwa. Ten element silnej identyfikacji z regionem ilustrują poniższe wypowiedzi reemigrantów: Ja jestem Dolnoślązakiem z urodzenia i nie widzę siebie gdziekolwiek indziej - w innym rejonie Polski czy świata. To jest piękny region Polski, żyję mi się tu dobrze, wychowałem się tu, tu są same znajome miejsca. Mężczyzna, Niemcy, 4 miesiące Ja jestem w ogóle zakochany w Dolnym Śląsku. Tutaj się wychowałem, dorastałem. Wiem, że to jest taki lokalny patriotyzm, ale ja uważam. W Polsce trudno jest mi sobie wyobrazid lepsze miejsce do zamieszkania niż Wrocław. Mężczyzna, Irlandia, 24 miesiące Zawsze uważałam, że Wrocław jest najlepszym miastem w Polsce i naprawdę lubię to miasto. Kobieta, Dania, 6 miesięcy Uwielbiam Dolny Śląsk, nie tylko jeśli chodzi o kwestię zarobkową, ale są tu ludzie, których kocham, których uwielbiam, są tu moi przyjaciele, poza tym geograficznie jest to piękna kraina. Mężczyzna, Anglia, 8 miesięcy Urodziłem się we Wrocławiu i jak wyjeżdżam na dłużej niż dwa tygodnie, to zaczynam tęsknid. Rodzice też mieli okazję żeby wyjechad, bo ciotka, która jest w Stanach uciekła z Polski w stanie wojennym i oni też mogli. I kiedyś, jak zapytałem dlaczego tego nie zrobili, to powiedzieli, że pieniądze to nie było dla nich wszystko. Może ja też mam taki charakter. Mężczyzna, USA, 12 miesięcy Analiza wypowiedzi respondentów pozwoliła wychwycid kilka kluczowych grup czynników związanych z budowaniem opinii na temat atrakcyjności Dolnego Śląska jako miejsca do życia i pracy. Z perspektywy reemigranta ocena atrakcyjności regionu postrzegana jest jako wypadkowa ocen w następujących obszarach (rys. 6): ogólna atmosfera regionu otwartośd mieszkaoców, styl życia; możliwości rozwoju zawodowego i edukacyjnego zdolnośd do przyciągania inwestycji, generowania nowych miejsc pracy i utrzymywania już istniejących, oferta edukacyjna; 145

146 walory architektoniczne i krajobrazowe regionu; oferta kulturalna regionu m.in. infrastruktura i wydarzenia kulturalne. Rysunek 6. Elementy budujące atrakcyjnośd Dolnego Śląska jako miejsca do życia i pracy. Źródło: Opracowanie własne. Najmniej uchwytną i poddającą się zwymiarowaniu kategorią czynników mogących sprzyjad osiedlaniu się reemigrantów na Dolnym Śląsku jest grupa czynników budujących ogólny klimat / atmosferę miejsca. Chodzi tu przede wszystkim o takie mocne strony regionu jak otwartośd jego mieszkaoców, styl życia. O tym, że jest to kategoria ważna wskazuje fakt, że odwołuje się do niej szereg respondentów, którzy w wywiadach indywidualnych i dyskusjach grupowych wskazują na dobrą energię regionu, która stymuluje jego mieszkaoców do działania: Dolny Śląsk jest piękny, nowoczesny, rozwija się. Ludzie są mili i przyjaźni, odwrotnie niż reszta Polski. Łatwiej ze wszystkimi się dogadad. To jest duży pozytyw. Sami ludzie robią atmosferę. Kobieta, Anglia, 12 miesięcy Dolny Śląsk to fantastyczne miejsce, w szczególności Wrocław. Dużo bardziej otwarte miasto niż np. Kraków, nie takie skostniałe. Jest dużo więcej młodych, otwartych na świat ludzi. Kobieta, Irlandia, 4 miesiące Coś jest we Wrocławiu, jakaś magia tego miasta. Kobieta, Irlandia, 30 miesięcy 146

147 Sprzyjad osiedlaniu się i powrotom do Wrocławia może sama atmosfera tego miasta. Mężczyzna, Holandia, 4 miesiące Wrocław to bardzo fajne miasto, wbrew pozorom bardzo przyjazne, jak na Polskę. Bo np. w Warszawie byłem, to mi się nie bardzo podobało. Niby są większe pensje, ale to jest taki moloch. Wolę mój Dolny Śląsk. Mężczyzna, Anglia, 5 miesięcy W kwestii aktywności życiowej i przedsiębiorczości mieszkaoców Dolnego Śląska formułowane są nawet dośd radykalne i kontrowersyjne opinie: Na Dolnym Śląsku ludzie nie chcą siedzied na bezrobotnym, tak jak w lubelskim czy kieleckim tam dobrze jest im w biedzie. Tutaj ludzie chcą działad. Mężczyzna, Niemcy, 18 miesięcy Respondenci generalnie wysoko oceniają zarówno możliwości rozwoju zawodowego, jak i edukacyjnego na Dolnym Śląsku. Raczej odosobnione są opinie zbliżone do cytowanej poniżej: Może jest atrakcyjny Dolny Śląsk, bo też zabytków ma dużo, są takie miejsca gdzie można pojechad i fajnie spędzid czas. Ale muszę powiedzied, że dla takiej grupy ludzi, którzy jeszcze się nie zrealizowali i którzy chcą może czegoś więcej od życia, no to nie sądzę, żeby Dolny Śląsk był takim super miejscem na rozwój. Kobieta, Portugalia, 6 miesięcy Zdecydowana większośd dolnośląskich reemigrantów wskazuje na relatywnie korzystną sytuację panującą na dolnośląskim rynku pracy - nie jest to byd może sytuacja idealna, ale z pewnością dużo bardziej korzystna niż w większości innych regionów kraju. Respondenci zwracają przede wszystkim uwagę na niski poziom bezrobocia: 147

148 W przypadku Dolnego Śląska trudno de facto jest mówid o jakimś dużym rynku pracy, ale tak porównując z innymi częściami kraju, to tu tak naprawdę ludzie mimo wszystko nie narzekają. Pracę, jeśli ktoś bardzo chce, nawet w dobie takiego kryzysu, który jest obecnie, można znaleźd. Są regiony Polski, w których tak naprawdę jest dużo, dużo gorzej. Poznałem za granicą ludzi z innych województw i oni zdawali mi relację z tego jak to wygląda, nie wiem, np. w Radomiu. Tam sytuacja jest naprawdę drastyczna i mogą nam tylko pozazdrościd, że na Dolnym Śląsku mamy tak jak mamy. Mężczyzna, Irlandia, 48 miesięcy Nie jest znowu takie wysokie bezrobocie na Dolnym Śląsku. Owszem, gorzej jest z tymi małymi miejscowościami; w większych miastach pracę można znaleźd. Kobieta, Czechy, 12 miesięcy Mamy chyba najniższe bezrobocie obecnie w kraju, może niższe ma Warszawa. W każdym razie mamy jedno z najniższych to daje dużą przewagę przyciąga ludzi i firmy. Mężczyzna, Anglia, 24 miesięcy Wróciłem i co? Nie jest tak, że we Wrocławiu nie ma pracy. Praca jest. Wróciłem z Holandii i potrafiłem sobie znaleźd pracę w ciągu trzech tygodni. Mężczyzna, Holandia, 7 miesięcy Tak relatywnie korzystna sytuacja na rynku pracy wynika zdaniem respondentów przede wszystkim z faktu lokalizacji na Dolnym Śląsku filii/oddziałów szeregu międzynarodowych firm (m.in. szeroko rozumianych centrów usług). W ciągu ostatnich kilku lat na inwestycje w regionie zdecydowały się takie firmy jak: Volvo, Toyota, Wabco (motoryzacja), 3M (farmaceutyka), Whirlpool, Electrolux (artykuły gospodarstwa domowego), LG Philips LCD, Cadbury, Capgemini, Hewlett-Packard. Jak bardzo inwestycje te zdynamizowały regionalny rynek pracy wskazują poniższe wypowiedzi: Inwestycje koncernów zagranicznych (typu LG w Kobierzycach) dają ludziom pracę i to jest bardzo ważne. Mężczyzna, Anglia, 30 miesięcy Jesteśmy atrakcyjni. Widzę jak się na uczelni ogłaszają LG, Pricewaterhouse, Hewlett-Packard. To są firmy, które otworzyły tu swoje centra usług i wybrały właśnie Dolny Śląsk. Mężczyzna, USA, 12 miesięcy Mamy na Dolnym Śląsku sporo inwestorów z zagranicy. W samej Legnicy i tutaj w okolicy są strefy ekonomiczne, w których jest dużo firm i nowych inwestycji. Kobieta, Niemcy, 3,5 miesiąca 148

149 W Legnicy jest specjalna strefa ekonomiczna, gdzie firmy zagraniczne, które już się rozwinęły, pobudowały zakłady pracy, zatrudniają masę ludzi. Mężczyzna, Niemcy, 4 miesiące Jest dużo propozycji pracy na Dolnym Śląsku, są duże inwestycje, więc myślę, że jest to atrakcyjny region. Mężczyzna, Anglia, 4 miesiące Respondenci zwracają również uwagę, że Dolny Śląsk (w tym przede wszystkim jego stolica) wciąż wyróżnia na tle innych regionów kraju wysoka zdolnośd do przyciągania nowych inwestycji zagranicznych, co pozwala z optymizmem patrzed w przyszłośd: Myślę, że będzie jeszcze więcej inwestycji na Dolnym Śląsku. IBM wchodzi teraz na rynek wrocławski. Więcej inwestycji, no i koniec kryzysu - to będzie sprzyjad rynkowi pracy. Kobieta, Finlandia, 4 miesiące Coś się na Dolnym Śląsku dzieje. Nie ma takiego zastoju, gdzieś tam się pojawiają nowe inwestycje i w konsekwencji nowe miejsca pracy. Kobieta, Anglia, 4 miesiące Mówi się, że Dolny Śląsk jest atrakcyjny, tym bardziej, że coraz więcej firm otwiera u nas swoje filie i jest szansa się dostad, więc już jest perspektywa zatrudnienia. Mężczyzna, USA, 12 miesięcy Korzystnej sytuacji na dolnośląskim rynku pracy sprzyjają nie tylko inwestycje zagraniczne, ale także inwestycje infrastrukturalne, podejmowane np. przez władze samorządowe: Przygotowujemy się do Euro 2012 budowane są stadiony. Co chwilę coś się rozbudowuje, dzięki temu jest praca dla ludzi. Idziemy na pewno do przodu, no na pewno są mniejsze problemy niż w innych regionach. Mężczyzna, Anglia, 46 miesięcy Wrocław jest takim magnesem życia. Ma byd Euro 2012, coś tutaj się dzieje. Ci, którzy od wielu lat mieszkają za granicą, jak przyjeżdżają to mówią, że wciąż coś nowego tu powstaje, jakieś kamieniczki odnowione, różne inne rzeczy. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Co ciekawe, respondenci zwracają również uwagę, że Dolny Śląsk to nie tylko atrakcyjne miejsce inwestowania dla międzynarodowych koncernów pojawiają się także opinie, że są tu duże szanse na rozwijanie małej i średniej przedsiębiorczości: 149

150 Myślę, że mógłbym na Dolnym Śląsku otworzyd własną działalnośd niewielkim kosztem takim, którym mógłbym konkurowad z innymi firmami. Są też tu instytucje, które pomagają przy zakładaniu firmy. Mężczyzna, Irlandia, 60 miesięcy Trudności związane ze znalezieniem zatrudnienia spełniającego oczekiwania płacowe w opinii reemigrantów nie są specyfiką Dolnego Śląska, ale wynikają z ogólnej sytuacji dochodowej Polaków: Na Dolnym Śląsku jest sporo ofert pracy. Można się gdzieś załapad, a pensja i zgrzytanie zębami pod koniec każdego miesiąca wynika z tego, że Polska jest takim, a nie innym krajem, a nie dlatego, że akurat we Wrocławiu jest trudna sytuacja. Mężczyzna, Anglia, 5 miesięcy W opinii reemigrantów Dolny Śląsk, a przede wszystkim stolica regionu, posiada ciekawą ofertę edukacyjną. Wrocław to prężny ośrodek akademicki na terenie miasta funkcjonuje wiele szkół wyższych. Według respondentów ciekawa i różnorodna jest także oferta dokształcania się w formach pozaszkolnych (kursy): Generalnie Wrocław się rozwija - jest dużo uczelni, można się zawsze gdzieś dokształcid, zdobywad nowe umiejętności, nowe kwalifikacje, więc to jest na pewno plus. Kobieta, Anglia, 4 miesiące Reemigranci, którzy po powrocie podejmują lub kontynuują edukację wskazują, że we Wrocławiu po prostu dobrze się studiuje : Wrocław to jest takie urokliwe miejsce. A poza tym, to widzę, że są duże udogodnienia dla studentów. Te wszystkie knajpki, zniżki, tego jest bardzo dużo. Ja mieszkając w Warszawie tego naprawdę nie widziałam w takich ilościach, jak tutaj. Tutaj można tanio zjeśd i tanio mieszkad. Kobieta, Irlandia, 16 miesięcy Ta pozytywna opinia studentów dotycząca oceny atmosfery studiowania we Wrocławiu to także pochodna bogatej oferty czasu wolego. Respondenci wskazują istotne walory turystyczne regionu: 150

151 Dolny Śląsk to pięknie położone miast,. niedaleka odległośd, jeżeli chodzi o góry. Myślę, że tak naprawdę udało się nam, że trafiliśmy tutaj. Ja nie żałuję nigdy, że mieszkam na Dolnym Śląsku i chyba nigdy nie będę żałował. Mężczyzna, Kanada, 4 miesiące Dużo się dzieje, dużo miast jeszcze na Dolnym Śląsku do zwiedzenia, blisko góry. Do Czech i do Niemiec blisko. Można sobie zawsze jakoś weekend zorganizowad. Kobieta, Finlandia, 4 miesiące Na podkreślenie zasługują również zdaniem respondentów walory estetyczne samego Wrocławia: We Wrocławiu jest uroczo, dużo mostów - ostatnio byłam w Łodzi i to jednak jest ogromna różnica. Wrocław jest taki, no piękny jest, co tu dużo mówid, te budynki są taki zadbane i to wszystko jest ładne. Kobieta, Irlandia, 16 miesięcy Uwielbiam Wrocław ze względu na architekturę, infrastrukturę. Wrocław nie jest dużym miastem, ale mamy naprawdę duże możliwości, trzeba tylko posiedzied, poszperad i naprawdę można tutaj coś osiągnąd - to jest kwestia chęci. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Wrocław jest bardzo ładnym miastem, takim klimatycznym. Nie bardzo lubię Warszawę, wydaje mi się jakaś taka za duża, za szara, a we Wrocławiu jest tak swojsko. Kobieta, USA, 24 miesiące W opinii dolnośląskich reemigrantów szczególnie mocną stroną regionu jest rozbudowana oferta kulturalna jego stolicy: Wrocław oferuje mi wszystko, co chciałabym robid: basen, sport, rozrywka. Kobieta, Holandia, 6 miesięcy Wrocław to centrum kulturalne, sportowe. Teraz Euro2012 będziemy organizowad, także się rozwija. Jeśli chodzi o kulturę to jest tu mnóstwo teatrów, spektakle opery wrocławskiej - to jest też fajna rzecz. Mężczyzna, USA, 12 miesięcy Częśd respondentów określa Wrocław mianem miasta, które nigdy nie zasypia : 151

152 Wrocław jest centrum Dolnego Śląska. To jest takie miasto, który cały czas żyje. Bywałem o różnych porach, w różnych miastach w Polsce i są niektóre miasta, które o pewnej godzinie umierają, albo małe miasteczka, w których w niedziele albo w soboty, kiedy się powinno najwięcej dziad, nie ma w ogóle ruchu. Wrocław to miejsce, które tętni życiem. Mężczyzna, Szkocja, 3 miesiące Na pewno atrakcyjnośd kulturalna Wrocławia to duży plus. We Wrocławiu wyjdzie się o drugiej w nocy na Rynek i wydaje się, że jest się na Rynku w południe, bo tyle jest ludzi, ciągle się coś dzieje. Kobieta, Niemcy, 9 miesięcy Na ile ciekawa oferta czasu wolnego może zachęcad do osiedlania w danym mieście (szczególnie osoby młode) wskazuje poniższa wypowiedź: Wrocław to jest duże miasto, oferuje dużo wrażeo. Jak ja przyjeżdżam do domu do Bełchatowa i spotykam się ze znajomymi to tam się nic nie dzieje i to jest dla mnie czynnik decydujący, że chciałem wrócid do Wrocławia. Znałem to miasto ze studiów i spodobało mi się. Nie wyobrażam sobie, żebym miał wrócid do Bełchatowa. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Reasumując, można stwierdzid, że zdecydowana większośd dolnośląskich reemigrantów jest przekonana o słuszności wyboru miejsca osiedlenia się w kraju - Dolny Śląsk w opiniach migrantów powrotnych to atrakcyjne miejsce do podejmowania aktywności zawodowej bądź edukacyjnej. Respondenci wskazują przede wszystkim na relatywnie korzystną na tle innych polskich województw sytuację na rynku pracy, będąca m.in. pochodną dużego zainteresowania inwestorów krajowych i zagranicznych Dolnym Śląskiem jako miejscem alokacji kapitału. Mniejsze natężenie w regionie takich problemów społecznych jak np. bezrobocie nie oznacza jednak, że powracających na Dolny Śląsk nie dotyczy problem szoku poemigracyjego. To czy lądowanie w kraju jest miękkie czy twarde zależy od szeregu czynników. Kwestią kluczową wydaje się długośd pobytu za granicą i związana z tym głębokośd zmian asymilacyjnych dośd oczywista jest zależnośd: im dłuższy pobyt na emigracji tym większym wyzwaniem jest powrót. Trudno wskazad na istotny związek pomiędzy sytuacją zawodową reemigranta a jego skłonnością do ponownej emigracji wyniki badao wskazują, że mężczyźni częściej deklarują chęd wyjazdu, chod generalnie lepiej radzą sobie na rynku pracy po powrocie niż kobiety. Niepokoid może wysoki odsetek zainteresowanych kolejnym wyjazdem wśród osób z wykształceniem wyższym oraz zawodowym. 152

153 5. Bilans emigracji w ujęciu indywidualnym Dokonanie precyzyjnego rachunku zysków i strat związanych ze zjawiskiem emigracji jest zadaniem trudnym. Wielowymiarowy, złożony charakter procesów migracyjnych powoduje, że ich konsekwencje dotykają różnych sfer (społecznej, gospodarczej, demograficznej) na różnych poziomach: makro (wpływ na rozwój krajów wysyłającego i przyjmującego), mezo (wpływ na rozwój regionów, społeczności lokalnych) i mikro (wpływ na sytuację indywidualną migrantów i gospodarstw domowych, których są członkami). W ramach niniejszego rozdziału podjęta zostanie próba określenia bilansu wyjazdów zagranicznych w ujęciu indywidualnym, tj. z perspektywy reemigranta i jego najbliższej rodziny. Jak wiele emocji budzi ten temat dowodzi chociażby analiza zapisów toczących się na forach internetowych dyskusji. Liczna grupa migrantów powrotnych wskazuje, że żyjąc na emigracji można i byd i mied 39, a wyjazd uczy przedsiębiorczości, otwartości; jest alternatywą wobec miernego życia w Polsce. Nie mający doświadczeo emigracyjnych rodacy ripostują, że wyjeżdżający najczęściej pracują za granicą poniżej kwalifikacji, więc trudno mówid w ich przypadku o wartościowym doświadczeniu zawodowym. Do tego dochodzą głosy ekspertów, według których emigranci to stracone pokolenie 40. Z pewnością więc konsekwencje wyjazdów należy podzielid na te pozytywne i te negatywne. Ogół pozytywnych konsekwencji określid można mianem kapitału, rozumianego jako istotne atuty, umożliwiające podejmowanie działao, których celem jest podwyższenie bądź utrzymanie społecznej pozycji i prestiżu jednostki oraz efektywniejsze funkcjonowanie w życiu codziennym/otaczającej rzeczywistości 41. Nie jest to pojęcie tożsame z pojęciem zasobu kapitałem jest jedynie ten zasób, 39 M. Mrozioska, Emigranci to Polacy zadowoleni z życia, Cooltura, kwiecieo 2009 r. 40 Określenie stracone pokolenie w odniesieniu do emigrantów, sformułowane przez prof. K. Iglicką, pojawiło się m.in. na portalu TVN24 w artykule z dnia 25 marca 2009 r. pt. Stracone pokolenie emigrantów? Prof. Iglicka wskazuje na problem podwójnej marginalizacji - liczna grupa tych, którzy wyemigrowali za granicę na przestrzeni ostatnich kilku lat żyła w Polsce na społecznym marginesie, a po wyjeździe na Zachód znów na marginesie wylądowała. 41 Na podstawie: M. Ziółkowski, Przemiany interesów i wartości społeczeostwa polskiego, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznao 2000, s

154 który można uruchomid (wykorzystad) tak, że przyniesie on zysk w postaci zwiększenia szans osiągnięcia celu/korzyści 42. W literaturze przedmiotu wyróżnia się zazwyczaj trzy rodzaje kapitału: kapitał ekonomiczny; kapitał kulturowy; kapitał społeczny. Kapitał ekonomiczny to wszystkie dobra materialne wyznaczające siłę nabywczą jednostki, tj. m.in. środki pieniężne, papiery wartościowe. Kapitał kulturowy tworzą natomiast dwa podstawowe elementy. Element pierwszy to wiedza, umiejętności, przygotowanie zawodowe jednostki (kwalifikacje), kompetencje w zakresie komunikacji symbolicznej (językowej). Element drugi to natomiast reguły gry ukształtowane w środowisku, w którym żyje jednostka, tj. m.in.: zwyczaje, obyczaje, orientacja na wartości/etos, aspiracje życiowe, otwartośd na nowe doświadczenia 43. Kapitał społeczny to z jednej strony własne sieci powiązao, kontaktów, znajomości jednostek (wykraczających poza więzi krwi), z drugiej zaś wewnątrzgrupowa lojalnośd, solidarnośd, obywatelskie nastawienie członków społeczeostwa oraz interpersonalne i grupowe zaufanie. Ciekawą opinię na temat roli kapitału społecznego w rozwoju współczesnych gospodarek prezentuje prof. Janusz Czapioski. W opublikowanym na łamach Polityki 44 wywiadzie klasyfikuje on Polskę jako kraj o jednym z najniższych kapitałów społecznych na świecie 45, wysuwając równocześnie tezę, że jego niski poziom (w sytuacji gdy nie zostanie wzmocniony) może stanowid w niedalekiej przyszłości istotną barierę rozwojową naszego kraju. Według J. Czapioskiego w momencie, gdy Polska dołączy do grona społeczeostw względnie bogatych kluczem do dalszego rozwoju przestanie byd to, co każdy z nas nosi w sobie wykształcenie, zdrowie, indywidualna sprawnośd a stanie się to, co jest między nami. Słabośd więzi społecznych brak zaufania, korupcja, nepotyzm, brak nieformalnych kontaktów, zamknięcie we własnych małych światach stanie się przeszkodą o niezwykłej sile hamowania. 42 Pojęcie zasobu jest pojęciem szerszym niż pojęcie kapitału zasobem jest wszystko to, co znajduje się w dyspozycji jednostki; w kapitał przekształca się wówczas, gdy istnieje popyt na określonego rodzaju zasoby. 43 J. Mazur, Kreowanie nowego typu zawodu wyzwanie dla edukacji czy wymóg rynku pracy, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Filia w Cieszynie. 44 Polska smuta w: Polityka, nr 16 (2701) z dnia 18 kwietnia 2009 r. 45 Opinię J. Czapioskiego potwierdzają wyniki European Social Survey oraz Diagnozy Społecznej

155 Najbardziej wymiernym pozytywnym efektem wyjazdu migracyjnego jest zgromadzony kapitał ekonomiczny. Znacznie trudniejszym zadaniem jest oszacowanie kapitału kulturowego i społecznego, co jednak nie znaczy, że można lekceważyd ich znaczenia. Warto bowiem mied świadomośd, że powszechna jest konwersja poszczególnych form kapitału (w szczególności kapitału kulturowego i społecznego w ekonomiczny - wiedza, kwalifikacje czy wreszcie posiadana sied kontaktów może istotnie przyczynid się do poprawy sytuacji materialnej jednostki). Schemat konwersji kapitałów prezentuje poniższy rysunek: Rysunek 7. Proces konwersji kapitału. Źródło: Opracowanie własne. Pobyt na emigracji jest oczywiście szansą na pozyskanie każdej z ww. form kapitału. Szczególnie interesująca wydaje się kwestia kapitału społecznego, przy której pojawia się oczywiste pytanie: czy pobyt emigracyjny w związku z wchodzeniem migranta w społeczności o dużo wyższym poziomie tego kapitału niż społeczeostwo polskie, istotnie stymuluje jego wzrost? W ramach niniejszego rozdziału prezentację pozytywnych konsekwencji wyjazdów emigracyjnych podporządkowano logice ich podziału na poszczególne typy kapitału. W nieco innym układzie przedstawiono negatywne konsekwencje wyjazdów w tym przypadku skoncentrowano się przede wszystkim na wskazaniu niekorzystnego wpływu pobytu na emigracji na poszczególne sfery życia migranta, tj. między innymi życie zawodowe, relacje z najbliższymi. Uwzględniono nie tylko bezpośrednie negatywne następstwa decyzji o emigracji; odwołano się do kategorii kosztu alternatywnego oraz obszaru tzw. zawiedzionych nadziei. 155

156 Schemat podstawowych kategorii bilansu emigracyjnego przedstawia poniższy rysunek: Rysunek 8. Schemat bilansu emigracyjnego w ujęciu indywidualnym. bezpośrednie negatywne skutki wyjazdu zawiedzione nadzieje koszt alternatywny kapitał ekonomiczny kapitał społeczny kapitał kulturowy Źródło: Opracowanie własne. 156

157 5.1 Pozytywne konsekwencje emigracji Niemal wszyscy reemigranci biorący udział w badaniach w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) wskazują na mniejsze lub większe korzyści osiągnięte w wyniku pobytu za granicą. Poniżej zaprezentowano statystyki i opinie respondentów dotyczące poziomu zgromadzonego za granicą kapitału ekonomicznego, kulturowego i społecznego Kapitał ekonomiczny Kapitał ekonomiczny gromadzony przez migrantów to przede wszystkim kapitał o dużym stopniu płynności głównie gotówka oraz depozyty na rachunkach oszczędnościowych (określane powszechnie mianem oszczędności ). Co ciekawe, niemal co czwarty (23%) emigrant zarobkowy, który powrócił na Dolny Śląsk stwierdził, że w trakcie pobytu za granicą w ogóle nie zgromadził oszczędności. Odsetek ten istotnie wyższy jest wśród kobiet niż wśród mężczyzn (30,3% kobiet i 18,4% mężczyzn nie przywiozło do kraju żadnych oszczędności) oraz wśród osób młodych niż wśród osób starszych (sytuacja ta dotyczy 25% reemigrantów poniżej 40. roku życia oraz 21% osób należących do kategorii wiekowej 40+). Biorąc jednak pod uwagę, że aż 68% ogółu krajowych gospodarstw domowych nie posiada oszczędności 46, można wysnud ogólny wiosek, że emigracja sprzyja generalnie odkładaniu mniejszych lub większych sum pieniężnych. Wśród deklarujących fakt zgromadzenia oszczędności dolnośląskich reemigrantów zarobkowych większośd (41,6%) stanowią ci, którzy przywieźli do kraju kwotę mieszczącą się w przedziale zł zł. Odsetek osób, którym udało się odłożyd zł i mniej ukształtował się na poziomie 18,2%; niemal co trzeci oszczędził kwotę z przedziału zł zł. 46 Red. J. Czapioski, T. Panek, Diagnoza Społeczna Warunki i jakośd życia Polaków, Warszawa 2009 r. 157

158 Wykres 46. Poziom zgromadzonych oszczędności emigranci zarobkowi. Źródło: Opracowanie własne. Jedynie 6% ankietowanych zgromadziło sumę wyższą niż 16 średnich krajowych (według statystyk dotyczących I. kwartału 2009 r.), czyli zł lub więcej. W zbiorowości osób, które zgromadziły oszczędności pojawia się zależnośd im dłuższy pobyt tym większa szansa na odłożenie istotnie wyższej sumy oszczędności. I tak wśród osób, które przebywały w celach zarobkowych za granicą krócej niż rok zdecydowana większośd (77,4%) zgromadziła kwotę nie wyższą niż zł. Aż połowa emigrantów długookresowych zadeklarowała natomiast, że przywiozła do kraju kwotę zł lub wyższą. Generalnie wyższe kwoty udało się zgromadzid mężczyznom niż kobietom - jedynie jedna na pięd pao oszczędziła sumę wyższą niż zł; wśród panów odsetek ten ukształtował się na poziomie 39%. Analizując powyższe dane należy jednak wyraźnie zaznaczyd, że odpowiedzi na pytania dotyczące kwestii finansowych odmówił niemal co drugi ankietowany (48%), co powoduje że do powyższej statystyki nie należy traktowad jako reprezentatywnej. Wśród dolnośląskich reemigrantów, którzy wyjechali z kraju w celach edukacyjnych, odsetek osób, które zgromadziły oszczędności jest oczywiście znacznie niższy niż wśród emigrantów zarobkowych 158

159 i oscyluje w granicach 37%. Nikt z tej zbiorowości nie zadeklarował faktu zgromadzenia kwoty wyższej niż zł (w większości przypadków była to kwota zł lub niższa). Wykres 47. Poziom zgromadzonych oszczędności emigranci edukacyjni. Źródło: Opracowanie własne. Czym tłumaczyd należy wyższą skłonnośd do oszczędzania migrantów zarobkowych niż ogółu pracujących w kraju rodaków? Odpowiedź na to pytanie jest dośd oczywista. Po pierwsze relatywnie silny pęd do gromadzenia oszczędności wśród emigrantów powiązad należy z samą ideą migracji zarobkowych wyjeżdża się w tym przypadku po to, by zgromadzid jak najwięcej kapitału ekonomicznego; emigrant silnie ukierunkowany jest na osiągnięcie ww. celu. Pojawia się więc tendencja do ograniczania swoich wydatków bieżących: Jechałem zarobid na studia i na to, by utrzymad się w innym mieście po powrocie do Polski, więc starałem się ograniczad swoje wydatki do minimum. Mężczyzna, Anglia, 4 miesiące Zakładałam, że jadę za granicę tylko i wyłącznie po to, by zarobid jakieś pieniądze, więc oszczędzałam. Wszystko co zarobiłam przywiozłam do Polski i za te pieniądze opłaciłam sobie studia. Kobieta, Niemcy, 3,5 miesiąca Zdarzało się, że ktoś miał konkretny cel: pojechad, zarobid, a siebie zagłodzid na przykład, nie? Bo i takie były przypadki, że wracali cienie, a nie ludzie. Mężczyzna, Niemcy, 4 miesiące bądź też maksymalizacji dochodów własnych: 159

160 Polacy są chętni bardziej do pozostawania w pracy w nadgodzinach, bo to jednak jest większa stawka, no i jednak tam ludzie wyjeżdżają na jakiś określony okres, no to chcą zaoszczędzid te pieniążki. Nie są tam na wakacjach, tylko żeby pracowad. Mężczyzna, Anglia, 30 miesięcy Są te nadgodziny w soboty i one były lepiej płatne - to była dodatkowa zachęta, żeby iśd w sobotę. Mężczyzna, Wielka Brytania, 23 miesięcy Niejednokrotnie ta motywacja wewnętrzna do zrealizowania założonego planu finansowego podsycana jest przez pojawiającą się ze strony pozostających w kraju bliskich/otoczenia presję bądź też oczekiwania, którym emigrant stara się sprostad: Czasem było tak, że wszyscy myśleli, że człowiek przyjedzie z zagranicy to samochód przywiezie i w ogóle będzie mnóstwo kasy. Kobieta, Niemcy, 60 miesięcy Analizując jednak wypowiedzi dolnośląskich reemigrantów należy stwierdzid, że wśród respondentów dominuje podgląd, że możliwośd odłożenia pewnych kwot pieniężnych na emigracji wynika przede wszystkim z korzystniejszej za granicą niż w kraju relacji: poziom wynagrodzeo/ koszty życia. W opinii reemigrantów w krajach emigracji zarobkowej Polaków wyższy poziom płac w pełni rekompensuje wyższe niż w Polsce koszty wyżywienia czy opłat związanych z mieszkaniem, dlatego też o wiele prostsze jest gromadzenie oszczędności. Jest to stan określany często przez emigrantów zarobkowych jako normalnośd, do którego dąży wielu z nich: Myślę, że nie jest dla mnie priorytetem mied po prostu. Chodziło mi o to, żeby można było normalnie żyd, bo przed wyjazdem ciągle miałam problemy finansowe i na okrągło mi brakowało pieniędzy. A to całkiem inaczej jest, jak się te pieniądze ma. Kobieta, Niemcy, 60 miesięcy W USA jest o tyle fajnie, że jak się pracuje, to można sobie godnie żyd i jeszcze odłożyd. Mężczyzna, USA, 12 miesięcy Dzięki emigracji chociaż z długów się wyszło, bo raz się w Polsce miało na opłaty, a raz nie. A tam co piątek pieniążki normalnie były i stad było żyd i do Polski wysyład. Niebo a ziemia - tam się człowiek przyzwyczaił do pieniędzy. Nie szedłem do sklepu popatrzed, tylko kupowałem co chciałem, a tu [w Polsce] niestety nie ma tak. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy 160

161 Według respondentów oszczędzanie za granicą nie jest okupione szeregiem wyrzeczeo, np. rezygnacją z wydatków związanych np. z rozrywką, turystyką, itp.; nie wiąże się z diametralną zmianą stylu życia: Żyłam na poziomie, ale mimowolnie te pieniądze się odkładały. To był właśnie ten komfort, że nie odmawiałam sobie niczego. Nawet na wycieczkę pojechałam do Hiszpanii. Na co miałam ochotę, to robiłam, ale mimo wszystko te pieniądze się odkładały. Kobieta, Irlandia, 16 miesięcy Zarabia się na tyle, że to wystarczy na przeżycie na cały miesiąc i jeszcze na odłożenie pieniędzy, więc to jest motywujące i fajniej się wtedy pracuje, przyjemniej. W Polsce jest masakra. Kobieta, Anglia, 12 miesięcy Nie jest jednak tak, że sam wyjazd jest receptą na finansowe tarapaty wielu wskazuje, że możliwośd oszczędzania w znacznym stopniu warunkowana jest okresem pobytu oraz wysokością uzyskiwanych za granicą dochodów: Oszczędzanie zależało od pracy jaką miałem. Jeżeli na początku moja praca nie była zbyt dobrze płatna, to wtedy na dobrą sprawę oszczędzania nie było, bo nie było z czego oszczędzad. Kiedy już miałem lepszą pracę, zarabiałem trochę więcej pieniędzy to oszczędzałem, ale też bez jakiegoś szału. Mężczyzna, Irlandia, 24 miesiące Z góry założyłem, że jeśli byłaby jakaś intratna praca to mógłbym coś odłożyd, a życie pokazało tak, jak pokazało. Przyjechałem z niczym i z niczym wróciłem. Mężczyzna, Anglia, 8 miesięcy W przypadku typowych emigracji zarobkowych oczywista jest relacja: im krótszy okres pobytu za granicą tym większe ryzyko, że nie uda się zgromadzid oszczędności istotnie przewyższających wydatki związane z organizacją samego wyjazdu (koszty przejazdu, itp.). W sytuacji braku zapewnionej pracy na miejscu (czyli tzw. wyjazdu w ciemno ) ryzyko to jest jeszcze większe, należy się bowiem liczyd z krótszym lub dłuższym okresem poszukiwania zatrudnienia za granicą: Gdy szukaliśmy pracy, to nie zarabialiśmy. Jak się skooczyły środki przywiezione z Polski, to kooczył się sierpieo i wtedy udało się złapad pracę w biurze pracy czasowej, bo zaczynało się robid po prostu luźniej na rynku pracy. No to odrabialiśmy straty, bo te pieniądze, które były przywiezione z Polski, no to albo pożyczone albo własne oszczędności. Pospłacałem na pewno wszystkie długi, które poszły na wyjazd i może jakieś 15% procent zostało mi na waciki. Mężczyzna, Szkocja, 3 miesiące 161

162 Jadąc tam *Wielka Brytania+ pojawiały się takie plany, że się coś odłoży, ale bardzo szybko się zorientowałem, że jest to nierealne w takim krótkim okresie, więc wolałem te pieniądze sobie planowad w krótkim okresie i korzystad, że tam jestem niż oszczędzad. Mężczyzna, Wielka Brytania, 23 miesiące Wyniki badao ilościowych wskazują jednak, nie jest uprawione wysuwanie ogólnego wniosku, że im dłuższy pobyt na emigracji, tym większa kwota zgromadzonych oszczędności. Zależnośd wprost proporcjonalna pomiędzy długością pobytu emigracyjnego a poziomem zgromadzonego kapitału ekonomicznego występuje przede wszystkim w grupie osób, dla których priorytetem był właśnie powrót do kraju z jak najwyższą kwotą oszczędności (zazwyczaj z góry zaplanowany). Zupełnie inaczej sytuacja wygląda wśród respondentów, którzy planowali osiąśd za granicą na dłuższy okres (zazwyczaj powyżej 5 lat) bądź też na stałe - w tej zbiorowości dłuższy okres pobytu niekoniecznie przekłada się na wyższy poziom kapitału ekonomicznego, gdyż niższa jest relatywnie skłonnośd do oszczędzania, a wyższa do przejmowania wzorców zachowao konsumpcyjnych i upodabniania się stylem życia do społeczności kraju goszczącego. Chod większośd badanych deklaruje konsekwencję w podejściu do kwestii gromadzenia oszczędności, analizując wypowiedzi reemigrantów należy zwrócid uwagę na pojawiające się przypadki, że podejście to ulega zmianie w trakcie pobytu na emigracji. W tym aspekcie można wyróżnid dwa podstawowe schematy zachowao. Schemat pierwszy to przejście od przysłowiowego zaciskania pasa w początkowej fazie pobytu do relatywnej swobody w gospodarowaniu swoimi dochodami w miarę upływy czasu, jaki spędza się poza ojczyzną. To przejście na wyższy poziom wydatków konsumpcyjnych możliwe jest niejednokrotnie dzięki wymiernej poprawie sytuacji dochodowej emigranta, tak jak w przypadku cytowanej poniżej respondentki: Na początku wydawało mi się, że muszę wszystkie pieniądze do domu przesyład. A później, nie wiem po jakim okresie, trzech, czterech latach zmieniła się moja sytuacja finansowa w Niemczech, tzn. więcej zarabiałam i wtedy już nie myślałam o tym, że muszę wszystkie pieniążki przesyład do domu, tylko też zaczęłam myśled trochę o sobie. Kobieta, Niemcy, 60 miesięcy Równie często zdarza się, że motywem do takiej modyfikacji zachowao konsumenckich jest nie tyle sama poprawa sytuacji dochodowej emigranta, ile pewnego rodzaju zmęczenie trybem życia, w którym priorytetem jest gromadzenie kapitału ekonomicznego: 162

163 Początkowo oszczędzałam, nawet sporo pomimo tego, że człowiek wcale tak wiele nie zarabiał. Ale potem wiadomo, ileż można oszczędzad? Zaczęliśmy normalnie żyd. Kobieta, Anglia, 72 miesięcy Zmiana w podejściu do kwestii gromadzenia oszczędności może nastąpid także w kierunku przeciwnym, tzn. po okresie, kiedy standard życia emigranta podnosi się lub pozostaje taki sam jak w ojczyźnie, następuje okres intensywnego oszczędzania, do czego motywuje zazwyczaj zbliżający się termin powrotu do kraju i niepewnośd przyszłej sytuacji dochodowej w Polsce. Ten schemat zachowania ilustrują poniższe wypowiedzi: Na początku nie zastanawiałam się nad oszczędzaniem, po prostu żyjemy, czerpiemy z życia, a dopiero pod sam koniec, jak już miałam świadomośd tego, że mam wyznaczony termin powrotu, to zaczęłam skupiad się na oszczędzaniu pieniędzy, żeby mied na jakiś start w Polsce, bo też nie wiedziałam jak się to wszystko potoczy. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Na koniec to cisnęłam w cudzysłowie na maxa - chciałam jak najwięcej oszczędzid. Kobieta, Irlandia, 30 miesięcy O ile trudno wskazad jednorodną pod względem cech społeczno-demograficznych grupę respondentów, których zachowania konsumpcyjne wpisują się w schemat pierwszy, o tyle schemat drugi, czyli istotny wzrost skłonności do oszczędzania w koocowej fazie pobytu emigracyjnego charakterystyczny jest zazwyczaj dla osób młodych, nieposiadających potomstwa. Ta początkowa mniejsza lub większa nonszalancja w podejściu do kwestii gromadzenia kapitału ekonomicznego w przypadku tych osób może byd intencjonalna ( niektórzy ludzie mają szał oszczędzania, oszczędzają jak są na Wyspach. U mnie to nie działało po prostu. Ja tam przyjechałem po to żeby żyd, żeby normalnie po prostu funkcjonowad *mężczyzna, 31 lat, Irlandia, 24 miesięcy+) bądź też wynikad np. z zachłyśnięcia się niezależnością finansową za granicą (dotyczy to przede wszystkim osób, dla których praca na emigracji jest pierwszą pracą zarobkową w życiu). Ok. 40% reemigrantów, którzy zgromadzili w trakcie pobytu emigracyjnego oszczędności zadeklarowało, że w całości lub częściowo przeznaczyło je na życie bieżące po powrocie (Wykres 48). 163

164 Wykres 48. Sposób wykorzystania zgromadzonego za granicą kapitału ekonomicznego. życie bieżące po powrocie wyposażenie mieszkania (np. meble, sprzęt AGD) remont mieszkania/domu zakup samochodu 26,6% 24,5% 24,5% 39,6% odmowa odpowiedzi nadal w postaci oszczędności (np. lokata bankowa, fundusz inwestycyjny, akcje, itp.) studia na rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej inne cele zakup mieszkania/domu 8,6% 7,2% 6,5% 6,5% 16,6% 15,1% Źródło: Opracowanie własne. Pod pojęciem życie bieżące po powrocie kryją się takie kategorie wydatków jak: opłaty za mieszkanie, wyżywienie, edukacja potomstwa, itp.: Pieniądze, które udało mi się zaoszczędzid po powrocie właściwie przeznaczyłem na to, żeby wynająd sobie mieszkanie. Spędziłem też trochę czasu szukając pracy, więc musiałem mied pieniądze na życie. Mężczyzna, Anglia, 6 miesięcy Relatywnie często zarobione za granicą pieniądze przeznaczane były na remont lub wyposażenie mieszkania/domu (odpowiednio 24,5% i 26,6% wskazao) bądź też nabycie samochodu. Ok. 15% respondentów stwierdziło, że środki te nie zostały póki co przeznaczone na zakup różnego rodzaju dóbr lub usług i nadal stanowią oszczędności gospodarstw domowych reemigrantów. 164

165 Na razie pieniądze przywiezione z zagranicy sobie trzymam w skarpecie, bo myślę cały czas o szkole, którą zacznę we wrześniu i wiem, że te pieniążki będą mi potrzebne na tę szkołę, bo to będzie większy wydatek. Ale resztę oszczędności myślę o jakimś inwestowaniu, żeby te pieniążki pracowały. Kobieta, Irlandia, 30 miesięcy Zostawiłam całe pieniądze na koncie angielskim, które jest oprocentowane, no i mi tam procentują. Wbrew pozorom nie jest to taki mały procent, bo na początku zarabiałam na tym koncie około funtów na miesiąc. To nie jest mało. Kobieta, Anglia, 12 miesięcy Co ciekawe, relatywnie wysoki (ok. 7,2%) jest odsetek osób, które zadeklarowały, że przeznaczyły oszczędności na uruchomienie własnej firmy w kraju; ok. 6,5% badanych stwierdziło, że środki te pomogły w realizacji marzeo o własnym mieszkaniu/domu. Respondenci wskazywali również inne cele, na które przeznaczyli oszczędności: Nie miałam celu oszczędzania jako takiego na początku. Później, jak już wiedziałam, że będę wyjeżdżad z Irlandii, to był taki cel chciałam pojechad do Tajlandii. I pojechałam tam na cztery miesiące. Kobieta, Irlandia, 30 miesięcy Wzbogacałem swój warsztat narzędziowy - przywiozłem dużo narzędzi z zagranicy. Wszystkie na to pieniądze wydawałem. Mężczyzna, Irlandia, 36 miesięcy Zainwestowałam w kupno ubrao, których nie jestem w stanie kupid sobie w Polsce, na swój rozmiar. No, więc to jest swego rodzaju inwestycja, bo kupuję tam je dwa razy taniej niż w Polsce. Oprócz tego przywiozłam aparat fotograficzny - uważam, że to też jest inwestycja. Kobieta, Anglia, 12 miesięcy Pojawiły się ponadto wskazania: organizacja przyjęcia weselnego, spłata długów, sfinansowanie leczenia własnego lub członka rodziny. Zaprezentowane na wykresie 48 wartości nie sumują się do 100 wielu respondentów jednym tchem wymieniało bowiem kilka celów inwestycyjnych, np.: Remont mieszkania, zakup auta, spełnienie paru marzeo, jakieś wyjazdy, zakup sprzętu RTV, AGD. Mężczyzna, Anglia, 30 miesięcy Najbardziej kapitałochłonną inwestycją okazał się oczywiście zakup mieszkania/domu osoby, które zdecydowały się na ten krok przeznaczyły na realizację tego celu średnio 71% sumy przywiezionych 165

166 z zagranicy oszczędności. Biorąc pod uwagę osiem najpopularniejszych form alokacji zgromadzonych pieniędzy, najmniej kapitałochłonną formą był zakup samochodu (statystycznie przeznaczono na ten cel 1/3 oszczędności). Wykres 49. Kapitałochłonnośd poszczególnych form alokacji oszczędności. zakup mieszkania/domu 71% rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej 61% nadal w postaci oszczędności 50% studia 49% życie bieżące 41% remont mieszkania/domu 40% wyposażenie mieszkania/domu 34% zakup samochodu 33% Źródło: Opracowanie własne. Generalnie, ok. 42,5% osób biorących udział w badaniu stwierdziło, że dzięki wyjazdowi zagranicznemu udało się podnieśd standard życia gospodarstwa domowego, które reprezentuje; przeciwnego zdania był co trzeci respondent. Zdania w tej kwestii nie miał aż co czwarty badany. Na fakt podniesienia standardu życia w wyniku wyjazdu częściej wskazują mężczyźni (57%) niż kobiety (43%) oraz osoby młode (18-29 lat) ok. 56% niż osoby z pozostałych grup wiekowych, tj lat ok. 27%, lat 10% oraz powyżej 50 lat ok. 7%. 166

167 5.1.2 Kapitał kulturowy Analiza wypowiedzi osób biorących udział w badaniach jakościowych w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) wskazuje, że z perspektywy reemigranta pozyskany za granicą kapitał kulturowy tworzą dwa podstawowe elementy, które wyraźnie nawiązują do zaproponowanych przez teoretyków kategorii: kwalifikacji i kompetencji oraz znajomości reguł gry (por. str. 153). Element pierwszy pozyskanego za granicą kapitału kulturowego tworzą kompetencje twarde i miękkie wartościowane przede wszystkim w kontekście perspektyw reemigranta na rynku pracy, tj.: kwalifikacje zawodowe; kompetencje w zakresie komunikacji językowej (przede wszystkim w języku kraju goszczącego); wiedza nabyta w ramach systemu edukacji za granicą (mniej lub bardziej formalnego); wzorce pracy, elementy kultury organizacyjnej, umiejętności interpersonalne wykorzystywane w środowisku pracy. Element drugi to kompetencje luźno związane ze sferą życia zawodowego migranta, a raczej z szeroko rozumianym rozwojem osobistym, tj.: pewnośd siebie i wiara we własne siły; elastycznośd, gotowośd do akceptacji zmian; tzw. wyuczona zaradnośd. Rodzaj pozyskanego kapitału kulturowego jest oczywiście silnie determinowany celem wyjazdu emigracyjnego, szczególnie w obrębie kompetencji twardych. Poniżej zaprezentowane zostaną statystyki i opinie reemigrantów dotyczące dwóch ww. aspektów zgromadzonego za granicą kapitału kulturowego, tj.: kapitału kulturowego stymulującego rozwój zawodowy migranta oraz kapitału kulturowego stymulującego jego rozwój osobisty. 167

168 Kapitał kulturowy stymulujący rozwój zawodowy migrantów Kwalifikacje zawodowe Zdecydowana większośd dolnośląskich reemigrantów zarobkowych stwierdziła, że jedną z pozytywnych konsekwencji pobytu na emigracji było zdobycie bogatego doświadczenia zawodowego, przy czym odsetek ten istotnie wyższy jest wśród mężczyzn (55%) niż wśród kobiet (45%). Jeszcze większe zróżnicowanie w tej kwestii występuje wśród migrantów z różnych grup wiekowych zdecydowanie najwięcej osób, które zdobyły doświadczenie zawodowe stanowią osoby młode (18-29 lat) ok. 70%, dla pozostałych grup wiekowych (30-39 lat, lat, powyżej 50 lat) odsetek ten jest już niższy odpowiednio ok. 20%, 6% oraz 4%. Pojęcie zdobywania doświadczenia zawodowego utożsamiane jest z podwyższaniem kwalifikacji w ramach aktywności zawodowej. Respondenci wskazują na dwa podstawowe schematy podwyższenia kwalifikacji zawodowych w toku samej pracy za granicą: rozwój w obrębie wyuczonego lub wykonywanego w kraju zawodu bądź też nabycie kwalifikacji umożliwiających wykonywanie zupełnie innej profesji. W sytuacji, gdy emigrant podejmuje poza granicami kraju zatrudnienie związane z wyuczonym lub wykonywanym w kraju zawodem, ma okazję zaobserwowad różnorodne, odmienne od tych stosowanych w Polsce, rozwiązania technologiczne, techniczne. Umiejętności jakieś na pewno nabyłem. Technologia, którą tam się stosuje na budowie - nie wiem czy u nas kiedykolwiek wejdzie tak naprawdę w życie, czy się przyjmie. Mężczyzna, Kanada, 4 miesiące Niejednokrotnie nieco inny zakres obowiązków za granicą pozwala odkryd nowe pola aktywności w ramach własnego zawodu: Jeśli chodzi o aspekt zawodowy to jestem z niego zadowolony, bo robiłem dużo. Troszeczkę innych rzeczy oprócz standardowych wykooczeo, czyli nowe wyzwania, które mi się podobały. Mężczyzna, Irlandia, 48 miesięcy Poszerzałem swoją wiedzę przy komputerze i też zacząłem sobie budowad strony internetowe, co mi się też teraz bardzo przydaje. Mężczyzna, Wielka Brytania, 23 miesiące W sytuacji, gdy zawód wykonywany za granicą przez emigranta nie jest zgodny z zawodem 168

169 wykonywanym w kraju bądź też profilem wykształcenia, wyjazd często okazuje się szansą na zdobycie kwalifikacji w nowej profesji. Chod najczęściej wybór nowego zawodu podyktowany jest popytem na określony typ kwalifikacji i wymaganiami zagranicznego rynku pracy (a nie np. zainteresowaniami emigranta), to niejednokrotnie kwalifikacje te wykorzystywane są po powrocie do kraju: Nauczyłem się praktycznie od podstaw kolejnego zawodu [murarz]. Mężczyzna, Irlandia, 24 miesięcy Dachy nauczyłem się robid w Irlandii. Nie wiedziałem, że to takie proste. Mężczyzna, Irlandia, 36 miesięcy Nabyłem z pewnością umiejętności budowlane. Ojcu wstawiałem już okna, wymieniałem drzwi. Cieszę się, że nauczyłem się nowego fachu. No i jestem samodzielnym właściwie pracownikiem. Mężczyzna, Anglia, 46 miesięcy Biorąc pod uwagę, że emigrant najczęściej wyjeżdża do kraju znacznie bardziej zaawansowanego technologicznie niż Polska, istotną zaletą migracji w kontekście rozwoju kwalifikacji zawodowych jest szansa na pozyskanie know-how. Na ten pozytywny aspekt wyjazdu zwróciła uwagę dośd liczna grupa dolnośląskich reemigrantów aż 57,8% respondentów mających doświadczenia na zagranicznych rynkach pracy stwierdziło, że pobyt emigracyjny umożliwił zdobycie wiedzy i zaobserwowanie rozwiązao technologicznych bądź technicznych, które ankietowany zamierza wykorzystad w praktyce zawodowej. Wyższą absorpcję know-how odnotowano wśród mężczyzn (54%) niż wśród kobiet (46%). Odsetek ten zdecydowanie wyższy jest wśród osób z wykształceniem wyższym (43%) niż wśród osób o wykształceniu zawodowym (21%), ogólnokształcącym (17,5%) czy podstawowym (2,5%). 169

170 Wykres 50. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy w efekcie wyjazdu emigracyjnego zdobył/a Pan/i wiedzę/zaobserwował/a Pan/i pewne rozwiązanie (np. technologiczne, techniczne), które zamierza Pan/i wykorzystad w praktyce zawodowej?. nie 19,5% tak 57,8% ani tak ani nie 22,7% Źródło: Opracowanie własne. Wiedza pozyskana za granicą w ramach systemu edukacji Fakt zdobycia za granicą w ramach systemu edukacji wiedzy deklarują nie tylko osoby, które wyjechały w celach naukowych. Zdecydowana większośd emigrantów zarobkowych wskazuje, że brała udział w szkoleniach przygotowujących do wypełniania obowiązków na stanowisku pracy. Chod standardem były on the job training, często zdarzały się również przypadki, w których to zagraniczny pracodawca finansował emigrantowi kurs umożliwiający formalne nabycie kwalifikacji, wymaganych na oferowanym przez niego stanowisku pracy. Sytuację taką prezentują cytowane poniżej wypowiedzi: Ukooczyłem za granicą kurs na wózek, tzw. podnośnik jeżdżący, bo to musiałem mied w pracy. Ukooczyłem też kurs na obsługę szlifierki kątowej no i oczywiście kurs BHP - obowiązkowy w Irlandii. Mężczyzna, Irlandia, 36 miesięcy Tam *za granicą+ jest po prostu taka mentalnośd, że jak pracodawca bierze już pracownika i ten pracownik już coś robi, to w niego inwestuje. Ja też tak miałem. Na początku mnie zatrudnili, pracowałem na zasadzie przynieś herbatę, pogadaj z gościem itd. Potem zorganizowali mi kurs przyuczający do wykonywania bardziej odpowiedzialnych zadao. Mężczyzna, Anglia, 5 miesięcy 170

171 Brałem udział w szkoleniach w firmie, w której pracowałem. Byłem na szkoleniu na instruktora. Miałem byd wysłany na kolejne szkolenie, więc firma inwestowała, to się dało po prostu poczud. Mężczyzna, Anglia, 24 miesięcy Częśd emigrantów zarobkowych również na własną rękę szukała możliwości rozwoju edukacyjnego za granicą, korzystając np. z oferty publicznych służb zatrudnienia: Byłam na kursach finansowych, to był darmowy kurs dla wszystkich, dla Polaków też. Organizują je angielskie urzędy pracy. Można bez problemu iśd na taki kurs, jeśli ktoś chce np. otwierad swój biznes, interesuje go prawo podatkowe. Każdy ma swojego opiekuna wtedy i ten opiekun prowadzi cały kurs. Ja się uczyłam jak księgowad, jak wygląda reklama. Przyda się, jak założę firmę w Polsce. W ogóle tam dostęp do podnoszenia kwalifikacji jest łatwy, szczególnie jak jest to osoba bezrobotna. Kobieta, Anglia, 32 miesięcy Respondenci, którzy wyjechali w celach edukacyjnych, wskazują z kolei, że studiowanie na zagranicznej uczelni umożliwiło im zdobycie unikatowej i specjalistycznej wiedzy. Jest to w opinii tych osób pochodna przede wszystkim, ciekawszej niż w kraju, oferty kształcenia oraz nieco innych metod nauczania (nacisk na praktyczne zastosowanie zdobytej wiedzy). Co ciekawe, respondenci deklarują, że wykorzystują zdobytą wiedzę w toku swojej aktywności zawodowej: Zrobiłam tam dwa przedmioty z matematyki finansowej, jakich tutaj nie miałabym szans zrobid, więc to był na pewno duży plus. Pracuję teraz w sektorze finansowym i to wykorzystuję. Kobieta, Dania, 6 miesięcy Sądzę, że dwiczenia które tam *na zagranicznej uczelni+ wykonałam w czasie zajęd były o wiele bardziej praktyczne i się przydały w życiu niż to co mam na polskiej uczelni. Kobieta, Portugalia, 6 miesięcy Kompetencje w zakresie komunikacji w języku obcym Oczywistą i powszechną, jak wskazują statystyki, pozytywną konsekwencją wyjazdów zagranicznych jest podniesienie kompetencji w zakresie porozumiewania się w języku obcym poprzez samo przebywanie wśród społeczności obcojęzycznych: Plusem jest to, że się przebywało w tym narodzie anglojęzycznym, że sobie można było pogadad po angielsku. Mężczyzna, Wielka Brytania, 23 miesiące 171

172 Na pewno język angielski jest korzyścią wyjazdu, który w tym momencie nie sprawia mi problemów na poziomie komunikatywnym. Kobieta, Irlandia, 30 miesięcy Dzięki temu, że wyjechałam prawie perfekt mówię po niemiecku. Kobieta, Niemcy, 60 miesięcy Fakt podniesienia w wyniku wyjazdu emigracyjnego kompetencji w zakresie porozumiewania się w języku obcym zadeklarowało aż 87% respondentów; przeciwnego zdania było jedynie 6% badanych. Na poprawę znajomości języka obcego częściej wskazywały osoby młode niż starsze (sytuacja ta dotyczy 45% reemigrantów poniżej 40. roku życia oraz 5% osób należących do kategorii wiekowej 40+) oraz te, które wyjechały w celach edukacyjnych. Wykres 51. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy w efekcie wyjazdu emigracyjnego poprawił/a Pan/i znajomośd języka obcego?. Źródło: Opracowanie własne. Respondenci wyraźnie podkreślali przewagę nauki języka na miejscu (tj. w kraju goszczącym) nad kształceniem np. w ramach systemu edukacyjnego w Polsce: Przez dwa lata mieszkając za granicą i praktycznie operując w większości czasu angielskim, człowiek się uczył o wiele więcej niż siedząc wiele lat nad książkami w Polsce. To jest duża różnica. Mężczyzna, Irlandia, 24 miesiące 172

173 Moi znajomi, zwłaszcza moja przyjaciółka, która mówi bardzo dobrze po angielsku, twierdzi, że bardzo dobrze sobie tam podszkoliłam język, że naprawdę fajny akcent złapałam. Kobieta, Anglia, 12 miesięcy Częśd osób nie poprzestała jednak na nauce języka jedynie przez sam fakt uczestnictwa w życiu społeczności kraju przyjmującego, decydując się na udział w różnego rodzaju kursach językowych za granicą: Uczęszczałem na zajęcia do college u dla dorosłych w Anglii. Tam na zajęciach uczyliśmy się języka angielskiego i wszystko potem zostało zakooczone egzaminem, uzyskaniem certyfikatu, po prostu z Uniwersytetu z Cambridge. I jestem z tego bardzo zadowolony. Duży plus dla mnie osobiście i bardzo się z tego cieszę. Mężczyzna, Anglia, 30 miesięcy Kultura organizacyjna i wzorce pracy Praca w międzynarodowym środowisku to z pewnością szansa na zetknięcie się z zachodnią kulturą organizacyjną. Fakt poznania w efekcie wyjazdu emigracyjnego nowych wzorców pracy i rozwiązao organizacyjnych zdeklarowało niemal 70% dolnośląskich reemigrantów; przeciwnego zdania było jedynie 14% przedstawicieli tej grupy. Wykres 52. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy w efekcie wyjazdu emigracyjnego poznał/a Pan/i nowe wzorce pracy, rozwiązania organizacyjne?. Źródło: Opracowanie własne. Respondenci wskazywali na szereg dobrych wzorców w zakresie kultury organizacyjnej, szczególnie jeśli chodzi o sferę zarządzania zasobami ludzkim. Chod prezentacja opinii reemigrantów na temat 173

174 różnic w kształtowaniu się relacji pracownik pracodawca w kraju i za granicą nie jest przedmiotem tego rozdziału (przedstawiono je w rozdziale 3.2), warto raz jeszcze wypunktowad te elementy kultury organizacyjnej, które spotykają się z największą aprobatą reemigrantów, tj. odejście od hierarchicznych struktur organizacyjnych w kierunku struktur płaskich, konsultacyjny styl zarządzania zespołem pracowników, przejrzysta polityka kadrowa (np. jasno określone zasady awansu, wypracowany system motywowania pracowników). Obserwacja zachodnich rozwiązao w obszarze zarządzania i pozytywna ocena części z nich skutkuje chęcią ich transferu do kraju: Wydaję mi się, że mam już doświadczenie w takiej pracy, gdzie zarządza się ludźmi i gdzie ma się bezpośredni kontakt z ludźmi. Wiem już na przykład jak motywowad ludzi do pracy, jak ich nagradzad czy nawet karad, no po prostu mam już jakieś pojęcie o tym. Mężczyzna, Anglia, 6 miesięcy Przedstawione powyżej zalety zachodnioeuropejskich kultur organizacyjnych to pochodna podstawowej wartości, wokół której kultura ta jest budowana według istotnej grupy reemigrantów domeną wielu zagranicznych pracodawców jest traktowanie pracownika (jego wiedzy, umiejętności i kompetencji) jako najcenniejszego zasobu przedsiębiorstwa. Podejście takie znajduje wyraz, zdaniem części migrantów powrotnych, w szeregu działao zagranicznych pracodawców począwszy od większej dbałości o kwestie bezpieczeostwa pracy po np. wspomnianą już kwestię wyższej skłonności do inwestowania w rozwój kadr: Zauważyłem, że za granicą pracodawcy bardzo dbają o bezpieczeostwo pracowników. To jest dośd pedantycznie pilnowane, ale myślę, że to dużo daje to całe ochronne ubranie, np. na budowach. Wiadomo, że wypadki chodzą po ludziach i im więcej zabezpieczeo, tym lepiej. To taki dobry wzorzec, który można by przenieśd do Polski. Mężczyzna, Szkocja, 3 miesiące Tam *za granicą+ jest po prostu taka mentalnośd, że jak pracodawca bierze już pracownika i ten pracownik już coś robi, to w niego po prostu inwestuje. Ja też tak miałem. Mężczyzna, Anglia, 5 miesięcy Wypowiedzi zaskakująco licznej zbiorowości migrantów powrotnych burzą więc mit imigrantówpracowników postrzeganych na zagranicznych rynkach pracy jako relatywnie tania i przede wszystkim łatwo zastępowalna siła robocza. Trudno określid na ile ten dośd idealny obraz pokrywa się z rzeczywistością pojawiają się również wypowiedzi wskazujące na wprost przeciwną tendencję, chod należy wyraźnie zaznaczyd, że są one raczej odosobnione. 174

175 Umiejętności interpersonalne wykorzystywane w środowisku pracy Aktywnośd zawodowa za granicą to okazja nie tylko do nabycia kompetencji twardych czy zapoznania się z wzorcami pracy, ale także szansa na rozwój szeregu kompetencji miękkich, które mogą byd wykorzystywane w toku aktywności w kraju. Należy wyraźnie rozróżnid w tym miejscu umiejętności miękkie nabywane w związku z samym faktem podjęcia zatrudnienia (obecności na rynku pracy) od korzyści dośd unikatowych, bo będących pochodną odmiennej kultury organizacyjnej za granicą czy podejścia do aktywności zawodowej. Respondenci wyraźnie zaznaczają, że praca na emigracji, nawet ta wykonywana w niskopłatnych sektorach rynku pracy, bądź poniżej kwalifikacji, to szansa na rozwinięcie takich umiejętności jak: umiejętnośd pracy w zespole, otwartości na innych, bądź też komunikatywnośd. Ten aspekt rozwoju zawodowego szczególnie ważny jest w przypadku osób młodych, dla których praca za granicą to generalnie pierwsze doświadczenie na rynku pracy: Różnie za granicą bywało, ale samo to, że człowiek mógł pojechad i z różnymi ludźmi pracowad, to jest bardzo duża zaleta. Mogłam poznad kulturę, inne życie, inny świat. Całkiem jest inaczej niż tutaj. Kobieta, Irlandia, 24 miesiące Przed wyjazdem nie często zdarzało mi się przewodzid jakiejś grupie ludzi, byd odpowiedzialnym itd. Wyjazd nauczył mnie czegoś - teraz w takiej sytuacji czułbym się zdecydowanie pewniej, wychodziłbym nawet naprzeciw, żeby dostad jakieś w miarę wysokie stanowisko, a nie byd z tyłu, nieodpowiedzialnym za nic. Raczej mi się to podobało, jeśli chodzi o aspekt zawodowy. Mężczyzna, Irlandia, 48 miesięcy Praca kelnerki to jest na pewno nauka pracy z ludźmi przewija się przez knajpę tyle osób, każda osoba jest inna, każdy człowiek jest z innego kraju, inny mentalnie. Taka praca wiele uczy, więc pod tym kątem warto zdecydowad się na wyjazd. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Na pewno mi się przyda doświadczenie z praktyk za granicą przede wszystkim to, że nauczyłam się właściwie podchodzid do klienta. Kobieta, Hiszpania, 6 miesięcy Kompetencje miękkie emigranci rozwijali nie tylko w ramach wykonywania obowiązków na stanowisku pracy, ale również uczestnicząc w różnego rodzaju szkoleniach: 175

176 Uczestniczyłam za granicą w wielu szkoleniach - to były bardziej takie treningi typu: jak nawiązywad lepsze relacje w pracy, jak rozwiązywad konflikty. Bardzo ciekawe były generalnie te szkolenia. Kobieta, Anglia, 12 miesięcy Kapitał kulturowy stymulujący rozwój osobisty migrantów Z bilansem wyjazdu w aspekcie kulturowym psychologowie wiążą szereg korzyści związanych z rozwojem osobistym migranta, wskazując niezwykle często na zjawisko tzw. wyuczonej zaradności, nazywanej również proaktywnością. Wielu respondentów określa pobyt na emigracji mianem szkoły życia ; traktowany jest on niejednokrotnie jako test na samodzielnośd. Konfrontacja z obcymi kulturowo realiami życia za granicą rozwija takie cechy jak: przedsiębiorczośd, elastycznośd w działaniu, otwartośd na zmiany, na co wskazują wypowiedzi respondentów cytowanych poniżej: Zaradnośd to jest pierwsza rzecz, której się uczysz za granicą. Wyjazd wymusza zaradnośd, bo trzeba poszukad pracy, bo nikt za ciebie niczego nie załatwi. Trzeba przełamad tę barierę językową - wiadomo, że się nie wszystko zrozumie, co obcokrajowiec powie. Samo odbieranie telefonu w sprawie pracy to wyłapywanie słówek, o której godzinie i gdzie trzeba się stawid. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Organizacja i taka zaradnośd tego się szybko uczysz. No i w pracy później, wiadomo każdy walczy o swoje i czasami trzeba się postawid, powalczyd np. o podwyżkę. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Na pewno człowiek za granicą w pewien sposób sprawdza siebie samego. Przekonuje się, czy potrafi zrobid coś z niczego, zacząd od nowa i poradzid sobie w zupełnie innym środowisku, w innej kulturze. To jednak zupełnie trzeba się było w niektórych kwestiach przestawid. Kobieta, Anglia, 4 miesiące Myślę, że wyjazd wpłynął na mnie jak najbardziej pozytywnie. Nauczył mnie jakiejś takiej samodyscypliny, zorganizowania i jakiejś takiej samodzielności. Wiadomo, byłam sama w obcym kraju. No myślę, że jak najbardziej pozytywne skutki tego wyjazdu są. Kobieta, Niemcy, 3,5 miesiąca Ta proaktywnośd często wymuszona jest czynnikami zewnętrznymi, np. faktem, że emigrant może liczyd tylko na siebie, bo najbliżsi pozostali w kraju. Doskonale ilustruje to poniższa wypowiedź: 176

177 Kiedy się wyjeżdża, odrywa się całkowicie od swoich znajomych, od kontaktów, od tego zabezpieczenia. Przekonuje się człowiek, ile jest wart w życiu, czy potrafi sobie poradzid, czy potrafi sobie znaleźd pracę, utrzymad się. Mężczyzna, Anglia, 5 miesięcy Zwycięskie wyjście z tej konfrontacji wzmacnia poczucie własnej wartości. Jest to wątek, który przewija się w zdecydowanej większości wypowiedzi emigrantów: Myślę, że udowodniłem samemu sobie, że jednak jadąc do innego kraju, gdzie używamy innego języka, gdzie jest inna kultura, jestem w stanie wykazad się i pracowad dobrze. Mężczyzna, Anglia, 30 miesięcy Korzyści z wyjazdu? Większa pewnośd siebie - poradziłam sobie z wszystkimi problemami i z tymi stresami na początku. To daje człowiekowi taką większą wartośd. Kobieta, Anglia, 32 miesiące Poczułem się bardziej pewny siebie właśnie przez to, że ta branża, w której pracowałem za granicą wymaga jakiejś tam zaradności. Coś z niczego nie raz się robi, jest się zdanym tylko na siebie momentami. Mężczyzna, Anglia, 46 miesięcy Satysfakcja jest tym większa, im większym wyzwaniem, oczywiście w ujęciu subiektywnym, był dla migranta wyjazd: Myślę, że im trudniej jest, tym lepiej. Jeśli poprzeczkę bardzo wysoko sobie stawiamy i jak już do niej dosięgniemy, to jesteśmy mega szczęśliwi. Bardziej niż jak mamy niżej tą poprzeczkę postawioną. Dla mnie mój wyjazd to była właśnie wysoko postawiona poprzeczka. Mężczyzna, Anglia, 38 miesięcy Pewnośd siebie związana z powrotem z tarczą przekłada się na percepcję swojej osoby jako pracownika już po powrocie do kraju: Po powrocie z zagranicy stwierdziłem, że człowiek musi się zacząd bardziej cenid. Mężczyzna, Anglia, 8 miesięcy Te doświadczenia zagraniczne pomogły. Jakoś tak pewniej czułem się, jak tutaj [do Polski] wróciłem. Mężczyzna, USA, 12 miesięcy Awansowałem za granicą. To jednak podniosło mi się w ogóle mniemanie o sobie od razu stwierdziłem, że skoro wyjeżdżając potrafię sobie poradzid, to wracając byłem przekonany, że od razu znajdę pracę. Mężczyzna, Anglia, 24 miesiące 177

178 Wielu reemigrantów wskazuje, że wyjazd pozwolił im wzmocnid poczucie sprawstwa, zgodnie ze stwierdzeniem, że każdy jest kowalem własnego losu : Jestem samodzielna i wiem, że sama potrafię dużo, jak sobie postanowię. Kobieta, Irlandia, 24 miesiące Na pewno totalnie polubiłam to, że jestem osobą niezależną finansowo i gdzieś tam już poczułam, że to ja decyduję o swoim życiu. Kobieta, Irlandia, 30 miesięcy W wypowiedziach młodych reemigrantów niezwykle często przewija się wątek emigracji jako sposobu wchodzenia w dorosłośd. Pobyt za granicą, częściowo ze względu na wspomnianą już koniecznośd konfrontacji z odmienną, niejednokrotnie ekstremalną rzeczywistością, której migrant stawia czoła, określany bywa mianem przyspieszonego kursu dojrzewania : Można powiedzied, że uwolniłem się spod skrzydeł rodziców, w jakimś sensie. No i teraz mieszkam już nie z rodzicami i planuję założenie nowego gospodarstwa domowego, więc na pewno wyjazd miał duży wpływ na moje życie. Może gdybym nie wyjechał wtedy na te trzy miesiące, to wszystko wydarzyłoby się później. Mężczyzna, Szkocja, 3 miesięcy Z kwestią dojrzewania społecznego wiąże się również zagadnienie wpływu epizodu emigracyjnego na proces konkretyzacji ścieżki rozwoju migranta. Niezwykle istotną pozytywną konsekwencją wyjazdu zagranicznego jest fakt, że w jego trakcie niejednokrotnie krystalizują się plany zawodowe i edukacyjne migrantów. Dzieje się tak na skutek działania kilku czynników, m.in.: eksperymentowania na zagranicznym rynku pracy (np. podejmowania pracy zupełnie niezwiązanej z wyuczonym zawodem), niestandardowego typu aktywności zawodowej (np. osoby relatywnie dobrze wykształcone wykonują pracę fizyczną poniżej swoich kwalifikacji), wejścia na emigracji w środowisko społeczne istotnie inne niż to, w którym migrant wzrastał. Możliwe jest odkrycie w sobie nowych pasji, które reemigrant chce rozwijad po powrocie do kraju i z którymi wiąże swoją przyszłośd zawodową. Pasja ta może się zrodzid czy to w związku z wykonywaną za granicą profesją (z którą emigrant styka się po raz pierwszy) czy też stylem życia na emigracji (np. aktywnośd w czasie wolnym pozwala odkryd różnego rodzaju talenty i zainteresowania), tak jak w przypadku respondenta, którego wypowiedź cytowana jest poniżej: 178

179 Ja mam wiele pasji, ale jeśli chodzi o ogrodnictwo to za granicą się w tym zakochałem. I to jest taka rzecz, którą chcę kontynuowad w życiu. Mężczyzna, Anglia, 38 miesięcy Co więcej, często aktywnośd zawodowa na emigracji ukierunkowuje w kwestii wyborów edukacyjnych: Po technikum pracowałem zawsze jako magazynier i interesowała mnie logistyka i transport. Dzięki temu, że za granicą zacząłem pracę i awansowałem, poznałem tą całą branżę z kolei bardziej od strony biura niż magazynu i zacząłem myśled o studiach. Stwierdziłem, że studia logistyczne byłyby właśnie dla mnie idealne. Potrzebna mi jest teraz już tylko wiedza teoretyczna. Mężczyzna, Anglia, 24 miesięcy bądź też utwierdza w przekonaniu, że te już dokonane były słuszne: Na pewno wyjazd mnie ukierunkował- dalej pracuję w informatyce jako programista. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Myślę, że w psychologii wyklarowały się jakieś pewne kierunki, w które chciałabym pójśd. Kobieta, Portugalia, 6 miesięcy Dzięki temu, że pracowałam na emigracji przez rok, miałam też większą ochotę wrócid na studia, dokooczyd wszystko i zebrad się w sobie. Zresztą świadczą też o tym praktyki, które po powrocie zrobiłam. Oprócz tego zrobiłam uprawnienia pedagogiczne. Kobieta, Anglia, 12 miesięcy Wyjazd niejednokrotnie staje się także inspiracją do założenia własnej firmy po powrocie do ojczyzny. Obserwacja rynku (w szczególności rynku usług) za granicą pozwala wychwycid pewne luki w zaspakajaniu potrzeb konsumentów na rynku krajowym. Może to byd punkt wyjścia do planowania własnego przedsiębiorstwa na Dolnym Śląsku, tak jak w przypadku przytoczonej wypowiedzi: W moim przypadku za granicą wyklarowały się jakieś pomysły na biznes w Polsce. Planowaliśmy ślub w Anglii jest dużo firm, które ludziom pomagają w organizacji wesel, których nie ma w Polsce albo są mało rozpowszechnione. W Polsce są konsultanci weselni, ale to jest naprawdę na słabym poziomie w porównaniu z ofertą w Anglii. Myślę, że to jest dobry pomysł na biznes. Kobieta, Anglia, 12 miesięcy Przykład ten nie jest odosobniony - ok. 16% dolnośląskich reemigrantów wskazało, że wyjazd pozwolił na zdobycie kapitału lub doświadczenia pozwalającego na założenie własnej firmy najczęściej na ten pozytywny aspekt wyjazdów emigracyjnych zwracały uwagę osoby młode (42% poniżej 40. roku życia) oraz relatywnie dobrze wykształcone (41% osób z wykształceniem wyższym). 179

180 Wykres 53. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy w efekcie wyjazdu emigracyjnego zdobył/a Pan/i kapitał lub doświadczenie (pomysł) pozwalające na założenie własnej firmy?. Źródło: Opracowanie własne. W takim ujęciu, kiedy wyjazd skutkuje konkretyzacją ścieżki rozwoju zawodowego, emigracja staje się elementem dojrzewania zawodowego/społecznego. To dojrzewanie odbywa się w istotnie odmiennych niż krajowe warunkach, co zazwyczaj jest dodatkową wartością. Pozostając wciąż przy kwestii rozwoju osobistego migranta, należy zwrócid uwagę, że dla wielu przedstawicieli tej zbiorowości pobyt za granicą, z dala od najbliższych to czas głębszej refleksji nad własnym życiem, dlatego też pojawiają się wypowiedzi zbliżone do cytowanych poniżej: W trakcie pobytu za granicą zmieniłem się bardzo - emigracja to jest naprawdę czas na refleksję. Kiedy się wyjeżdża za granicę, poznaje się wielu ludzi, otacza cię masa nowych rzeczy i zaczynasz myśled całkiem inaczej. Masz doświadczenia z ludźmi, którzy wywodzą się z innych kultur, urodzili się gdzie indziej niż ty, a my nie jesteśmy takim pępkiem świata, jak nam się może wydawad. Mężczyzna, Irlandia, 24 miesiące Psychicznie się wzbogaciłam, zrobiłam się dużo spokojniejsza niż byłam kiedyś. Doszłam do wniosku, że czasem problemy, o których myślimy, że są straszne, wyglądają zupełnie inaczej z dalszej perspektywy. Kobieta, Niemcy, 60 miesięcy Dla mnie korzyśd z wyjazdu to przede wszystkim samo poznanie siebie. Kobieta, Portugalia, 6 miesięcy 180

181 Przebywanie w wielokulturowych środowiskach uczy tolerancji, otwartości na odmiennośd. Co ciekawe, abstrahując już od kwestii narodowościowych i etnicznych, emigranci wskazują, że wzbogaca także psychicznie wychodzenie poza środowisko społeczne, w którym respondent się wychował. Osoby relatywnie dobrze wykształcone niejednokrotnie stwierdzają, że praca za granicą pozwala docenid rolę pracy fizycznej i otworzyd się na inne grupy społeczne: Pracowałam z takimi prostymi, dobrymi ludźmi, którzy mnie nauczyli takiej prostoty, że to jest piękne - taka prostota serca. A kiedyś w mniejszym stopniu to doceniałam i dostrzegałam w ludziach. Tak, umiem pracowad fizycznie i w sumie doceniam to, bo kiedyś nie potrafiłam i zawsze byłam na nie, bo zawsze mówiłam, że nie po to się uczę, żeby pracowad fizycznie. Teraz takie podejście wydaje mi się głupie. Kobieta, Irlandia, 16 miesięcy Kapitał społeczny Obok korzyści ekonomicznych i kulturowych, wyjazd zagraniczny to okazja do gromadzenia kapitału społecznego. Zdecydowana większośd dolnośląskich reemigrantów (83%) stwierdziła, że pobyt na emigracji pozwolił im na nawiązanie interesujących znajomości (z obcokrajowcami lub przebywającymi na emigracji rodakami), zdobycie kontaktów; przeciwnego zdania było tylko 6% respondentów. Co dziesiąty ankietowany wyraził ambiwalentną opinię w tej kwestii. Aż 79% badanych deklarowało, że miało wielu (co najmniej kilku) przyjaciół lub bliskich znajomych wśród mieszkaoców kraju goszczącego. Odsetek wskazujących na fakt poznania ciekawych osób w trakcie wyjazdu istotnie wyższy jest wśród osób młodych - poniżej 30. roku życia (71%) niż wśród osób starszych (30-39 lat 18%, lat 7%, powyżej 50. roku życia 4%). 181

182 Wykres 54. Odsetek osób, które nawiązały kontakty za granicą. Źródło: Opracowanie własne. Skłonności do integrowania się (zawierania oraz zacieśniania nowych znajomości i w efekcie budowania kapitału społecznego) determinowana jest szeregiem czynników. Wydaje się, że kluczową rolę odgrywa samo nastawienie emigrantów, jak i otwartośd mieszkaoców kraju goszczącego. Generalnie, skłonnośd do integrowania się jest znacznie wyższa wśród osób, które wyemigrowały w celach edukacyjnych niż wśród emigrantów zarobkowych. Taki wynik w zasadzie nie powinien dziwid inne są priorytety obydwu grup migrantów. Jak zauważają psychologowie, w rolę emigranta zarobkowego wpisana jest pracowitośd, koncentracja na kwestiach finansowych. Taka postawa prowadzi często do sytuacji, w której w życiu osoby wyjeżdżającej w celach stricte zarobkowych nie ma miejsca na kontakty towarzyskie, wchodzenie w bliższe relacje z otoczeniem. Silne ukierunkowanie na osiągnięcie celu, którym jest zgromadzenie jak największego kapitału ekonomicznego (oszczędności) powoduje, że: Za granicą każdy tylko patrzy na siebie, na swoje pieniądze - w Anglii nie miałem zbyt dobrych relacji z ludźmi. Mężczyzna, Wielka Brytania, 3 miesiące 182

183 Wolny czas spędzałem zazwyczaj tylko z tymi, z którymi się znałem *znajomi z Polski+, a czasami już i na to nie było czasu albo ochoty. Mężczyzna, Anglia, 4 miesiące Nieco inaczej sytuacja wygląda w przypadku osób emigrujących w celach edukacyjnych wyraźnie zaznacza się w tej grupie większa otwartośd na poznawanie kultur, często wskazywana jako jeden z podstawowych celów wyjazdu: Nie miałam żadnych problemów z integracją, ani na uczelni ani poza nią. Zazwyczaj właśnie Finowie zapraszali ludzi z Erasmusa albo do siebie albo na organizowane jakieś imprezy, żeby poznad kuchnię ich albo zapoznad się z jakimiś tradycjami. Kobieta, Finlandia, 4 miesiące Wyższą skłonnośd do integrowania się z obcokrajowcami osób wyjeżdżających w celach edukacyjnych (zazwyczaj młodych, relatywnie dobrze wykształconych) niż emigrantów zarobkowych powiązad należy ze statystycznie wyższym poziomem znajomośd języka kraju goszczącego w grupie pierwszej. Jak bardzo niski poziom kompetencji językowych utrudnia uczestnictwo w życiu towarzyskim wskazuje poniższa wypowiedź: W moim przypadku występowała duża bariera językowa, więc nie mogłem toczyd tak rozpasionego życia towarzyskiego i kulturalnego za granicą, jakie toczę we Wrocławiu. Mężczyzna, Irlandia, 36 miesięcy W przypadku emigrantów zarobkowych koncentracji na pracy zarobkowej towarzyszy zazwyczaj poczucie tymczasowości (szczególnie dotyczy to emigrantów krótkookresowych) emigrant mając świadomośd, że nie zamierza osiąśd w kraju goszczącym, nie nawiązuje bliższych kontaktów z mieszkaocami tego kraju czy też rodakami (pochodzącymi z różnych regionów Polski). Priorytetem w tym zakresie staje się podtrzymywanie relacji z przyjaciółmi, znajomymi w Polsce: Na pewno miałam znajomych w pracy, gdzieś po pracy to jakoś specjalnie nie pamiętam, ale czy dążyłam? Chyba nie. Chyba jednak specjalnie nie dążyłam, bo żyłam tam ten pewien okres, wszystko było takie tymczasowe. Nie planowałam się z nikim zaprzyjaźnid w związku z tym, że miałam plany szybkiego powrotu, więc takie założenie było, że raczej nie. Kobieta, Anglia, 4 miesiące Takie podejście do kwestii nawiązywania znajomości nie jest oczywiście regułą większośd deklaruje, że pomimo ograniczonej ilości czasu wolnego starała się byd otwartym na kontakty z mieszkaocami kraju goszczącego. W efekcie pojawia się szereg wypowiedzi zbliżonych do zacytowanej poniżej: 183

184 Poznałem bardzo fajnych znajomych za granicą no i jestem zadowolony. Nadal utrzymujemy kontakt. Mężczyzna, Anglia, 30 miesięcy Prowadzenie ciekawego życia towarzyskiego za granicą w przypadku wielu osób (szczególnie młodych) ułatwia relatywnie lepsza sytuacja dochodowa niż w Polsce: Robiliśmy często grilla, wychodziliśmy razem gdzieś na imprezę. Normalnie, jak w Polsce. Znaczy może o tyle fajniej, że nie dba się o tę stronę finansową po prostu, bo jak chce się zrobid grilla, to po prostu są środki finansowe i się robi grilla, a w Polsce raczej ciężko. Trzeba ciągle kombinowad. Kobieta, Anglia, 12 miesięcy Często chodziliśmy na różne koncerty, jeździliśmy na wycieczki, bo tam moja sytuacja finansowa była dużo lepsza zarabiałam zdecydowanie lepiej niż w Polsce. Mogłam pozwolid sobie na dużo więcej rzeczy. Tutaj, jeśli chciałam iśd na jakiś koncert czy do teatru, to musiałam wcześniej oszczędzad, tam nie było takiego problemu. Kobieta, USA, 24 miesiące W przypadku wielu respondentów krótki okres pobytu za granicą implikował jednak pewną powierzchownośd kontaktów. Relacje z mieszkaocami kraju goszczącego były poprawne, ale trudno tu mówid o jakiś silniejszych więziach emocjonalnych: Miałem wielu znajomych za granicą. Przyjaciół raczej nie. Ale znajomych tak. I wśród Irlandczyków i Słowaków i Węgrów i Czechów i Litwinów. Wszystkie nacje, naprawdę. Mężczyzna, Irlandia, 36 miesięcy Dobrze się bawiliśmy w pubie, ale dużo o znajomych Irlandczykach powiedzied nie mogę. Mężczyzna, Irlandia, 48 miesięcy W kwestii nastawienia mieszkaoców kraju goszczącego pojawiają się różnorodne opinie od skrajnie pozytywnych: Miałem tam naprawdę bardzo dobry kontakt z Anglikami, poznałem wielu świetnych ludzi i gdybym pojechał tam jeszcze raz to na pewno bym się z nimi jeszcze spotkał. Mężczyzna, Wielka Brytania, 3 miesiące Relacje za granicą były bardzo przyjacielskie. Niemcy są wbrew stereotypom, które krążą w Polsce, bardzo otwarci i mili, przyjacielscy, można liczyd na ich pomoc, więc czułam się tam bardzo dobrze. Kobieta, Niemcy, 3,5 miesiąca 184

185 Relacje układały się dobrze, normalnie, raczej po koleżeosku. Była to dobra okazja do tego, żeby nawiązad kontakt z ludźmi z różnych regionów czy Wielkiej Brytanii czy nawet świata, bo jest tam dużo obcokrajowców. Mężczyzna, Szkocja, 3 miesiące poprzez ambiwalentne: Spotkałem się z rasizmem, spotkałem się z nacjonalizmem, z różnymi nieciekawymi opcjami. Z drugiej strony spotkałem się z wielką otwartością serca nieznajomych, także no trudno mi jednoznacznie ocenid. Mężczyzna, Anglia, 8 miesięcy do skrajnie negatywnych: Zostałem zwolniony z tego względu, że się pokłóciłem z szefem, bo od Polaków wymagał więcej niż od Brytyjczyków. Typowe tea-time był tylko właśnie dla rodowitych Brytyjczyków, a Polacy nie mogli, Polacy musieli cały czas pracowad. Mężczyzna, Anglia, 8 miesięcy Częśd respondentów zwraca uwagę na różnice w postrzeganiu nowej i starej polskiej emigracji. Problem ten dotyczy głównie Wielkiej Brytanii i Niemiec krajów chętnie wybieranych jako kraje docelowe migracji zarówno przed, jak i po akcesji Polski do UE: Brytyjczycy? Ciężko stwierdzid, jacy są. Niektórzy, starszej daty, podchodzili do Polaków w ten sposób, że mówili, że stara, dobra Polonia, no to są kulturalni, wykształceni ludzie. A o tych, co przyjeżdżają teraz twierdzą, że brzydko mówiąc: fuck New Eastern Europeans. Takie stwierdzenie nawet padło do mnie w metrze. Także różnie to wygląda. Mężczyzna, Anglia, 8 miesięcy Kompilacja tych kilku zmiennych warunkujących poziom integracji (poziomu otwartości społeczności przyjmującej, skłonności samego emigranta do integrowania się oraz jego kompetencji w zakresie posługiwania się językiem kraju goszczącego) implikuje różnorodne scenariusze kształtowania się relacji emigrantów ze społeczeostwem przyjmującym. Dwa dośd skrajne scenariusze prezentują poniższe wypowiedzi: Wyspiarze są jacy są, mieszkają tam gdzie mieszkają. Nawet o nich nie myślałem. Mężczyzna, Irlandia, 36 miesięcy 185

186 Na początku mieszkałem u kolegi Polaka, postanowiłem się szybko stamtąd wyprowadzid i chciałem jak najszybciej zamieszkad właśnie z Anglikami albo osobami, które mówią po angielsku. Zamieszkałem z rodziną angielską i miałem bardzo dobre relacje. Pomogli mi też w nauce języka. Mężczyzna, Irlandia, 36 miesięcy Wypowiedź przytoczona jako pierwsza dotyczy przypadku, w którym w zasadzie brak jakichkolwiek interakcji emigranta z mieszkaocami kraju goszczącego. Nie jest to postawa odosobniona w zgromadzonym materiale badawczym pojawiają się inne tego typu wypowiedzi: W sumie to z Anglikami nie miałem właściwie kontaktu mieszkałem z samymi Polakami. Mężczyzna, Anglia, 4 miesiące Pracodawcy mieli swoje wydzielone pomieszczenie, tam tylko się spotykali. My *obcokrajowcy+ nie mieliśmy z nimi prawie kontaktu. Mężczyzna, Wielka Brytania, 3 miesiące Przyczyn izolacji emigrantów w społecznościach krajów przyjmujących upatrywad należy przede wszystkim w słabej znajomości języka kraju goszczącego, zatrudnieniu w niskopłatnych sektorach rynku pracy (niejednokrotnie zdominowanych przez Polaków), ale także w istnieniu diametralnych różnic w podejściu do życia, na które wskazują respondenci: Drażni mnie trochę mentalnośd angielska. W Anglii np. nie zdarzyło mi się zaśmiad z jakiegoś kawału. Rozumiem go, ale nie bawi mnie, mentalnośd zupełnie inna. Mężczyzna, Anglia, 5 miesięcy Pewnym kluczem do zrozumienia istoty powodów niskiej skłonności części respondentów do budowania kapitału społecznego za granicą (a przede wszystkim do myślenia o nim w kategoriach kapitału o znaczeniu strategicznym) jest dośd powszechnie deklarowana przez emigrantów wiara w merytokratyczne uwarunkowania sukcesu na zagranicznym rynku pracy: Myślę, że za granicą łatwiej się żyje, bo tam nikt nie selekcjonuje tylko dają każdemu szansę i albo ktoś się zaaklimatyzuje i potrafi robid co do niego należy, albo też nie. A u nas, np. ciężko jest się gdzieś załapad bez znajomości. Kobieta, Anglia, 46 miesięcy W takich przypadkach pojawia się tendencja do tworzenia takich małych emigracyjnych światów. Takie podejście ilustruje poniższa wypowiedź: 186

187 W Anglii jest dużo Polaków, nie trzeba się solidaryzowad z Anglikami. Ja sobie znalazłem tam paru znajomych i czułem się bardzo, bardzo komfortowo. Potem wracałem na jakiś czas do Polski i znowu wyjeżdżałem. Szczere powiedziawszy tam też mogłem sobie stworzyd taką małą Polskę, nie było z tym problemów. Mężczyzna, Anglia, 5 miesięcy Z drugiej strony nie jest również odosobniona postawa, kiedy to emigranci dążyli w pełni do wykorzystania możliwości rozwojowych na emigracji, w tym okazji do podniesienia kompetencji w zakresie posługiwania się językiem obcym. Taka postawa charakterystyczna była przede wszystkim dla osób młodych, relatywnie dobrze wykształconych, których cel wyjazdu nie był stricte finansowy: Bardzo dobrze układały się relacje *z mieszkaocami kraju goszczącego+. Fakt faktem, są to osoby, które są całkowicie inne mentalnie, mają inne przyzwyczajenia, ale są to rzeczy, które można zaakceptowad, które można przeskoczyd. I naprawdę tę grupę ludzi, którą poznałam - z wielkim szacunkiem, ponieważ pomogli mi bardzo. Potrafili mnie słuchad, potrafili poświęcad mi swój czas na to, żebym mogła szkolid swój angielski. Kobieta, Anglia, 24 miesięcy Wyniki badao ilościowych wskazują, że niemal 60% dolnośląskich reemigrantów uważa, że za granicą można poczud się jak u siebie w domu ; przeciwnego zdania był jednak co piaty respondent. Co czwarty migrant powrotny uznał, że w kraju goszczącym zawsze postrzeganym się będzie jako ktoś z zewnątrz. Odsetek wyrażających pogląd, że możliwa jest pełna integracja najwyższy jest wśród najmłodszych emigrantów (poniżej 30. roku życia) 76%. Wśród osób z grupy wiekowej lat odsetek ten wynosi 15%, a wśród osób powyżej 40 roku życia jedynie 4,5%. 187

188 Wykres 55. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy uważa Pan/i, że za granicą można poczud się jak u siebie w domu?. Źródło: Opracowanie własne. Generalnie wyższą skłonnośd do integracji wykazują kobiety (51,2%) niż mężczyźni (48,8%) oraz osoby młode niż starsze (sytuacja ta dotyczy 45% reemigrantów poniżej 40. roku życia oraz 5% osób należących do kategorii wiekowej 40+). Respondenci wskazują jednak na relatywnie małe możliwości konwersji zgromadzonego kapitału społecznego w kapitał ekonomiczny bądź też kulturowy. Dośd powszechny jest pogląd: Kontakty mam nawiązane, ale czy one procentują lub procentowad będą w życiu zawodowym? To na pewno nie. W osobistym tak - jest przyjaźo nawiązana i to procentuje. Mężczyzna, Anglia, 30 miesięcy Przytoczona powyżej wypowiedź to dośd smutna konkluzja rozważao na temat pozyskanego przez dolnośląskich reemigrantów kapitału społecznego. Wydaje się, że wyniki badao nie dają jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o zakres czerpania przez emigrantów dobrych wzorców społecznych ze społeczności krajów przyjmujących. Statystycznie rzecz ujmując, wyższy poziom zgromadzonego kapitału społecznego wyróżnia osoby emigrujące w celach edukacyjnych niż emigrantów zarobkowych oraz osoby, które spędziły za granicą istotnie dłuższy okres (jak długi jest to kwestią indywidualną). W przypadku epizodycznego pobytu na emigracji, w trakcie którego 188

189 migrant silnie koncentruje się na realizacji celu stricte ekonomicznego trudno o diametralną zmianę postaw w tym zakresie. 189

190 5.2 Negatywne konsekwencje emigracji Poczucie rozczarowania emigracją (całościowe lub częściowe) może mied różnorodne źródła jak już zaznaczono (por. str. 153) można wskazad trzy podstawowe kategorie przyczyn takiego stanu rzeczy. Z pewnością może ono wynikad z faktu, że wyjazd nie spełnił oczekiwao migranta w sytuacji takiej pojawia się istotna rozbieżnośd pomiędzy planami a poziomem realizacji zamierzeo. Osobną kategorię tworzą te negatywne zdarzenia, które dotykają emigranta i związane są bezpośrednio z faktem jego pobytu poza granicami kraju (np. rozpad związku małżeoskiego/partnerskiego, dezaktualizacja uprawnieo zawodowych). Niemniej jednak rozważając kwestie konsekwencji wyjazdów należy mied przede wszystkim na uwadze koszt alternatywny podjęcia decyzji o emigracji. Negatywne konsekwencje wyjazdów zagranicznych w ujęciu indywidualnym mogą pojawid się zarówno w sferze życia zawodowego, jak i w sferze życia osobistego. Poniżej zaprezentowane zostaną statystyki i opinie reemigrantów dotyczące niekorzystnego wpływu emigracji na życie samej osoby wyjeżdżającej i jego najbliższych. Zawiedzione nadzieje emigrantów Rozpoczynając rozważania od kwestii zawiedzionych nadziei emigrujących należy zaznaczyd, że poczucie niespełnienia oczekiwao związanych z wyjazdem dotyczy przede wszystkim kwestii finansowych ok. 14% dolnośląskich reemigrantów, którzy wyjechali w celach stricte zarobkowych wskazało, że dotknęła ich tego typu sytuacja, przy czym odsetek ten wyższy jest wśród kobiet niż wśród mężczyzn (różnica na poziomie 2 punktów procentowych). 190

191 Wykres 56. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy w Pana/i przypadku adekwatne jest stwierdzenie, że wyjazd nie przyniósł spodziewanych korzyści finansowych?. Źródło: Opracowanie własne. Co ciekawe, najmniejszy rozdźwięk pomiędzy poziomem oczekiwao a stanem faktycznym w zakresie korzyści finansowych związanych z wyjazdem odnotowano wśród emigrantów krótkookresowych w grupie respondentów, których pobyt/y za granicą nie trwały nigdy dłużej niż 12 miesięcy odsetek deklarujących, że wyjazd nie przyniósł spodziewanych korzyści finansowych ukształtował się na poziomie 25%; szczególnie niski jest on w zbiorowości migrantów cyrkulacyjnych (mających za sobą wielokrotne epizody migracyjne) 9,2%. Wykres 57. Odsetek wyrażających podgląd, że wyjazd nie przyniósł spodziewanych korzyści finansowych a charakter migracji. Źródło: Opracowanie własne. 191

192 Bezpośrednie koszty decyzji o emigracji Szeroki jest wachlarz potencjalnych negatywnych zdarzeo, które związane są bezpośrednio z kwestią pobytu emigranta poza krajem. Podstawowe przykre dla emigranta skutki wyjazdów w kontekście jego sytuacji zawodowej związane są przede wszystkim z faktem wypadnięcia osoby decydującej się na wyjazd z krajowego rynku pracy. Kilkumiesięczna czy wręcz kilkuletnia nieobecnośd powoduje, że rozluźniają się kontakty zawodowe w kraju, dezaktualizują się uprawnienia zawodowe emigranta (jeśli za granicą nie pracował on w swoim zawodzie). Chod problem dezaktualizacji uprawnieo zawodowych dotyczy stosunkowo niewielu emigrantów, z kwestią pracy w innym niż wyuczony bądź praktykowany w kraju zawód wiąże się nieco odmienny, już powszechnie spotykany problem: emigrant nie zdobywa doświadczenia w swoim zawodzie, co przez niektórych pracodawców może byd traktowane wręcz jako luka w życiorysie. Sytuację tę obrazują poniższe wypowiedzi: Wydaje mi się, że gdybym szukała pracy biurowej w Polsce, to nie wiedziałabym, co powiedzied na temat tego, co ja potrafię robid. Te pięd lat pracy w innym zawodzie za granicą po prostu wybiły mnie z rynku pracy w moim zawodzie. Kobieta, Anglia, 72 miesiące W sumie to nic dobrego, że nie było mnie trochę czasu i musiałem tu wrócid do tego wszystkiego. Jakby od nowa odkrywad na nowo całe to środowisko zawodowe. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Pracując za granicą mimo, iż udawało mi się zarabiad fajne pieniądze to właściwie nie szedłem do przodu jeśli chodzi o mój kierunek studiów i mój zawód. Nauczyłem się paru nowych rzeczy i zdobyłem jakieś doświadczenie, ale tak naprawdę chciałbym pracowad w swoim zawodzie i tego mi brakowało. Mężczyzna, Anglia, 6 miesięcy Problem ten dotyczy głównie osób relatywnie dobrze wykształconych, posiadających istotne doświadczenie zawodowe, które za granicą podejmowały zatrudnienie poniżej swoich kwalifikacji. Ciekawa w tym kontekście jest wypowiedź respondentki będącej z wykształcenia pielęgniarką, która spędziła niemal sześd lat na emigracji, pracując głównie jako opiekun osób starszych: 192

193 Ja zawsze byłam takim człowiekiem, który się uczył wszystkich nowości w zawodzie. Właściwie wszystkie możliwe kursy, które można było w Polsce skooczyd, to ja skooczyłam. A tam *za granicą+ był taki trochę marazm zawodowy jakby... Po powrocie do zawodu to myślę, że coś straciłam, bo sześd lat *na emigracji+ to jest dużo. Akurat teraz było 30-lecie mojego zakładu pracy - koleżanki w moim wieku odebrały nagrody - dyplomy za 30 lat pracy. Gdybym ja została... Ja tego nie mam i tak mi trochę przykro, że straciłam przez te sześd lat taką możliwośd. I muszę powiedzied, że przez pierwszy miesiąc mojej pracy musiałam się uczyd po prostu od nowa bycia w tym zawodzie. Kobieta, Niemcy, 72 miesiące Z kwestią pracy poniżej kwalifikacji za granicą wiąże się nieco inny problem, który można określid mianem zjawiska wielokrotnej marginalizacji społecznej. Zjawiskiem tym zagrożone są nie tyle osoby, które wypadły z polskiego rynku pracy, ale przede wszystkim te, które z różnych przyczyn przed wyjazdem z kraju w zasadzie w ogóle na nim nie zaistniały (np. długotrwale bezrobotni bądź też absolwenci niektórych kierunków studiów). W przypadku takich osób wyjazd, jeśli sprowadza się po pracy w typowo imigranckich sektorach rynku pracy ( bez możliwości wybicia się ), nie ułatwia startu na krajowym rynku pracy po powrocie. Reemigrant znajduje się więc w punkcie wyjścia był na marginesie rynku pracy przed wyjazdem i po powrocie jego sytuacja nie ulega zmianie. Sprawa dodatkowo komplikuje się jeśli migrant pracował za granicą nielegalnie wówczas, poszukując pracy po powrocie, nie jest w stanie udokumentowad faktu zdobycia chodby minimalnego doświadczenia zawodowego. Niemal co czwarty dolnośląski reemigrant wskazał, że po powrocie miał trudności ze znalezieniem pracy; zdania w tej kwestii nie miało 27,3% respondentów. 193

194 Wykres 58. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy po powrocie do kraju miał Pan/i problemy ze znalezieniem odpowiedniej pracy?. tak 23,1% ani tak ani nie 27,3% nie 49,6% Źródło: Opracowanie własne. Odsetek osób, których dotknął ten problem zdecydowanie wyższy był wśród kobiet (56%) niż mężczyzn (44%), a także wśród osób młodych niż osób starszych (sytuacja ta dotyczy 39% reemigrantów poniżej 40. roku życia oraz 11% osób należących do kategorii wiekowej 40+). Wielu respondentów przyczyn takiego stanu rzeczy upatruje w niekorzystnej sytuacji na krajowym (dolnośląskim) rynku pracy: Szukałem pracy w Warszawie i we Wrocławiu. Do Warszawy wysłałem trzydzieści CV i dostałem tylko jedną odpowiedź. Coś tam takiego było, że nie chcieli albo emigranta albo absolwenta Akademii Rolniczej we Wrocławiu. To mi daje do myślenia i nie nastraja optymistycznie. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy W przypadku ok. 17% reemigrantów kłopoty z odnalezieniem się na rynku pracy można powiązad z faktem, że osoby te deklarowały równocześnie, że wyjazd zahamował w pewien sposób ich rozwój zawodowy, tak jak w przypadku respondenta, którego wypowiedź zacytowano poniżej: Za granicą niestety pracowałem poniżej kwalifikacji, bo jak już byłem po drugim roku studiów, to na pewno moje kwalifikacje były wyższe niż praca na zmywaku czy praca na budowie w charakterze osoby, która będzie wykonywała całą czarną robotę, więc na pewno to było poniżej moich kwalifikacji, ale aż tak pewny językowo się nie czułem, żeby podjąd pracę np. w banku. Mężczyzna, Szkocja, 3 miesiące 194

195 Osobny problem to kwestia psychologicznych kosztów emigracji, które mogą wpływad negatywnie zarówno na stan psychiczny samego emigranta jak i na jakośd jego relacji z otoczeniem. Jak ważna jest to kwestia świadczyd może fakt, że główną deklarowaną przez reemigrantów przyczyną powrotu do kraju są właśnie powody prywatne przede wszystkim tęsknota za najbliższymi czy stabilizacją emocjonalną w kraju: Po czterech miesiącach byłem tam *za granicą+ sam, chod poznałem wielu Polaków, ale dalej się nie czułem dobrze. Nie miałem takiego wewnętrznego spokoju jak w Polsce. Mężczyzna, Anglia, 4 miesiące Jeszcze bardziej trafnie podsumowuje dyskusję na ten temat uczestnik spotkania fokusowego: Zobaczcie po co my tu wróciliśmy do Polski Tutaj kolega wrócił do dziewczyny, reszta tam nie wiem, do rodziny czy koleżanka tutaj do siostry. Sami nie jesteśmy w stanie funkcjonowad, nie? Mężczyzna, Anglia, 46 miesięcy Emigracja jest wyzwaniem decydująca się na nią osoba staje wobec konieczności konfrontacji z obcą kulturowo, obyczajowo i mentalnie rzeczywistością. Emigrant musi zorganizowad swoje życie od nowa znaleźd pracę, mieszkanie. Jest to sytuacja mocno stresogenna. To jak poradzi sobie z nią przebywający za granicą zależy od szeregu czynników, m.in. otwartości na nowe doświadczenia, samodzielności, itp. Ok. 15,7% dolnośląskich reemigrantów wskazało, że wyjazd miał negatywny wpływ na ich psychikę, samopoczucie. Odsetek wskazujących na tego typu problem wyższy był wśród osób młodych (poniżej 40. roku życia 40%) niż wśród osób starszych (z kategorii wiekowej powyżej 40. roku życia 11%), a także wśród mężczyzn (51,4%) niż wśród kobiet (48,6%). 195

196 Wykres 59. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy uważa Pan/i, że wyjazd za granicę miał negatywny wpływ na Pana/i psychikę, samopoczucie?. Raczej tak 11,1% Zdecydowanie tak 4,6% Ani tak ani nie 14,1% Zdecydowanie nie 47,5% Raczej nie 22,7% Źródło: Opracowanie własne. Jak już wskazywano, życie za granicą niejednokrotnie nie spełnia oczekiwao emigranta, co może prowadzid do frustracji. Frustrują gorsze warunki mieszkaniowe za granicą niż w kraju, a przede wszystkim praca poniżej posiadanych kwalifikacji. Prowadzi to do obniżenia poczucia własnej wartości, o czym świadczą poniższe cytaty: Czułam się za granicą niedowartościowana w początkowym okresie. Później to trochę się zmieniło - kwestia przyzwyczajenia lub innego rodzaju pracy. Kobieta, Niemcy, 60 miesięcy Frustracja z powodu marazmu zawodowego za granicą dopada najczęściej osoby, które wykazywały dużą aktywnośd edukacyjną i zawodową przed wyjazdem - dowodem na to jest dalsza cześd zacytowanej powyżej wypowiedzi: Ja zawsze byłam takim człowiekiem, który się uczył wszystkich nowości w zawodzie. Właściwie wszystkie możliwe kursy, które można było w Polsce skooczyd, to ja skooczyłam. A tam taki trochę marazm zawodowy był. Kobieta, Niemcy, 60 miesięcy 196

197 Statystycznie częściej negatywne konsekwencje wyjazdów w sferze psychologicznej pojawiają się w grupie emigrantów zarobkowych niż wśród osób wyjeżdżających w celach stricte edukacyjnych. Ma to z pewnością związek z opisywaną już przy okazji próby oszacowania pozyskanego na emigracji kapitału społecznego istotą wyjazdów z przyczyn ekonomicznych silne ukierunkowanie na cel, jakim jest zgromadzenie jak największego kapitału finansowego prowadzi do sytuacji, że życie emigranta redukuje się w zasadzie do podstawowej aktywności, jaką jest praca. Taki tryb życia prowadzi na dłuższą metę do obniżenia nastroju. Charakterystyczną przypadłością osób mających za sobą wielokrotne epizody migracyjne (sezonowych, w tym szczególnie cyrkulacyjnych) jest z kolei poczucie zawieszenia między dwoma światami, co określane bywa również syndromem życia na huśtawce - emigrant za granicą nie jest u siebie, ale po powrocie równie obco czuje się w swoim rodzimym otoczeniu. Prowadzi to do pewnej życiowej bezdecyzyjności emigrant nie sytuuje swojej przyszłości, ani w kraju ani za granicą, a okresowe wyjazdy emigracyjne stają się jego sposobem na życie. Sytuację taką obrazuje poniższa wypowiedź: Mój mąż cały czas pracuje za granicą. Najpierw był w Niemczech, teraz jest w Austrii, no i to już piętnaście lat tak wygląda. Boję się, że takie życie w rozjazdach może się źle skooczyd. Ja mówię: jak już pracowad tam, to już na stałe jechad, a nie tak. Kobieta, Czechy, 12 miesięcy Problemy w życiu osobistym w związku z emigracją dotyczą jednak nie tylko emigrantów zarobkowych; nie omijają również wyjeżdżających w celach edukacyjnych. W tej grupie najczęściej wskazywaną negatywną konsekwencją w sferze prywatnej było rozstanie z partnerem (zakooczenie nieformalnego związku): Pod względem osobistym to negatywną konsekwencją wyjazdu było rozstanie z moim długoletnim partnerem. To było bardzo niespodziewanym i bardzo bolesnym wydarzeniem. Kobieta, Irlandia, 30 miesięcy W powszechnej opinii emigracja jest nie tylko testem samego emigranta, ale także w pewnym sensie sprawdzianem dla całej rodziny decydującej się na wyjazd zagraniczny osoby, szczególnie jeśli nie emigrują wszyscy członkowie tej rodziny. Podstawowe zagrożenia w tym obszarze pojawiają się w obszarze relacji dziecko - rodzic oraz pomiędzy małżonkami/partnerami (przede wszystkim jeśli nie decydują się na wspólny wyjazd). 197

198 Jeśli chodzi o pierwszy typ relacji psycholodzy 47 zwracają uwagę na problem eurosieroctwa, sygnalizując, że emigracja rodziców może prowadzid do istotnych trudności wychowawczych czy emocjonalnych w przypadku dzieci. Chod biorący udział w wywiadach indywidualnych i spotkaniach grup dyskusyjnych respondenci, którzy wyemigrowali zostawiając w kraju dzieci, nie wskazywali na problemy pojawiające się w ich relacjach z potomstwem, należy przypuszczad, że problem ten nie omija dolnośląskich reemigrantów. W relacjach powracających z zagranicy sygnalizowane są natomiast problemy w związkach małżeoskich lub partnerskich, które związane są z wyjazdami emigracyjnymi. Psycholodzy 48 wysuwają tezę, że emigrujący małżonek nabiera za granicą nawyków życia singla, co powoduje, że po powrocie do kraju trudno jest mu ponownie odnaleźd się w rodzinie. Dlatego też pojawiają się wypowiedzi zbliżone do tej cytowanej poniżej: Musiałam się od nowa uczyd bycia z rodziną. Kobieta, Niemcy, 60 miesięcy Dłuższa rozłąka powoduje, że raz jeszcze trzeba uczyd się żyd razem. Niejednokrotnie w rodzinie, w związku z nieobecnością jednego z jej członków, ustala się nowa struktura (w tym podział ról). Konieczna wówczas staje się po powrocie emigranta redefinicja tej struktury. O tym, że są to doświadczenia trudne dla reemigranta świadczy poniższa wypowiedź: W aspekcie rodzinnym wyjazd nie jest dobry. Podobał mi się okres 1,5 roku, który spędziłem za granicą z rodziną, a cała reszta w ogóle mi się nie podobała. A po powrocie, te cztery tygodnie, no to jest takie kolejne docieranie się. Jak jesteśmy ze sobą dziewięd lat, to teraz jest, no nie powiem, że jak na początku, ale jest to jakieś kolejne lekkie docieranie się, bo prowadziliśmy dwa odrębne życia i to jest też to, co mi się jednak nie podoba. Wiem, że to jakoś tam przejdzie, że trzeba na wszystko czasu, ale to jest coś, co mi się nie podoba. Mężczyzna, Irlandia, 48 miesięcy Zdarza się również tak, że w sytuacji gdy problemy w rodzinie istniały jeszcze przed wyjazdem, emigracja przyspiesza lub wyzwala pewne zmiany w tym obszarze: 47 Mała Wielka Emigracja, Charaktery, styczeo 2009 r. 48 Ibidem. 198

199 Wyjazd miał bardzo duży wpływ na moje życie. Na przykła, może nie przez sam wyjazd, ale w trakcie wyjazdu, rozstałem się z moją żoną, rozwiedliśmy się. To jest chyba jakiś w miarę spory wpływ. Mężczyzna, Irlandia, 24 miesiące Prezentowane powyżej wypowiedzi sugerują, że z wyjazdem emigracyjnym wiąże się istotne ryzyko osłabienia czy rozluźnienia więzi rodzinnych. Nie jest to jednak regułą - szereg respondentów deklaruje, że rozłąka może także poprawid relacje, szczególnie jeśli przed wyjazdem nie były one najlepsze. Ta poprawa jakości relacji zachodzi najczęściej na linii dorosłe dziecko (emigrant) rodzic: Moje relacje z rodziną na pewno uległy zmianie podczas mojego pobytu w Londynie. W momencie kiedy wyjechał mój brat, wyjechałam ja, to tęsknota nasiliła się do tego stopnia, że mój ojciec (bo z mamą miałam zawsze dobre kontakty) zaczął wychodzid z inicjatywą, żeby zadzwonid, pogadad, powiedzied, że tęskni. Fakt faktem, po powrocie, kiedy jestem już na miejscu, to miałam przykre wydarzenie, jeśli chodzi o mojego ojca, bo pewnych rzeczy nie da się zmienid, ale na pewno wyjazd poprawił nasze relacje. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Kontaktowałem się z rodziną praktycznie codziennie. Miałem z nim większy kontakt wtedy, niż teraz po powrocie. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Rodzice kontaktowali się ze mną przez Internet, dużo e- maili wysyłali no i paczki: polskie gazety, polski alkohol, jakieś buty, ręczniki. Bardziej chyba się żyliśmy, jak wyjechałam. Kobieta, Finlandia, 4 miesiące Zdarza się również, że więzi rodzinne wzmacnia wspólne doświadczenie migracyjne: Lepsze kontakty z rodzicami na pewno są, ale tam, na miejscu był mój brat i moja bratowa - to była dwójka moich aniołów stróżów. Tam bardzo poprawiły się kontakty z moim bratem i bratową. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Emigracja wywiera nie tylko wpływ na relacje rodzinne i partnerskie, zmienia również niejednokrotnie kształt relacji emigranta z pozostającymi w kraju przyjaciółmi bądź znajomymi. Chod większośd respondentów stwierdziła, że w ich przypadku relacje te nie uległy zmianie (* + ani moje relacje się nie zmieniły z osobami, które znałem, czy znam, ani ja się chyba jakoś nie zmieniłem. Wyjazd aż tak dużego wpływu na mnie nie miał *mężczyzna, Szkocja, 3 miesiące]) liczna była również grupa reemigrantów wskazujących, że uległy one pogorszeniu. Świadczą o tym poniższe wypowiedzi: 199

200 Straciłam kontakt z częścią znajomych, którzy też powyjeżdżali. Te kontakty się rozleciały Kobieta, Irlandia, 4 miesiące Ze znajomymi relacje może nie umarły zupełnie, ale się pogorszyły. Pewne udało się odzyskad, ale nie jest tak, jak było przed wyjazdem. Kobieta, Irlandia, 18 miesięcy Na pewno wyjazd miał wpływ na życie prywatne. Kontakty tutaj mi się pourywały i staram się to wszystko jakoś nadrobid, ale jednak było się daleko od tych wszystkich ludzi i kontakt przez telefon czy Internet to nie jest to samo. Mężczyzna, Anglia, 6 miesięcy Kontakt jest mniejszy ze znajomymi, mam trochę nowych znajomych, ale częśd się pourywała Kobieta, Anglia, 60 miesięcy Zmienia się kontakt ze znajomymi z Polski, bo jednak nie jest się na bieżąco ze sprawami codziennymi. Później się to nadrabia przez jakiś czas. Kobieta, Anglia, 32 miesiące Wielu respondentów zwraca jednak uwagę na fakt, że rozłąka związana z emigracją jest sprawdzianem jakości relacji łączących przyjaciół czy też znajomych te najsilniejsze zwycięsko wychodzą z próby czasu i odległości: To jest tak, że dużo znajomych poodchodziło już. To znaczy jest tak, że ci prawdziwi zostają i docenią mnie taką, jaka jestem teraz, ale częśd zniknęła i faktycznie, straciłam dużo kontaktów. Kobieta, Irlandia, 16 miesięcy Czy w związku z wyjazdem pourywały się jakieś znajomości w Polsce? Myślę, że te najważniejsze są utrzymywane. Kobieta, Irlandia, 12 miesięcy Podtrzymywanie więzi z pozostałymi w kraju bliskimi nie jest jednak wyjątkowo trudne, gdyż: Internet jest tak wspaniałą rzeczą, zawsze jest kontakt z najbliższymi. No i zawsze są te telefony, zawsze można przyjechad. Od nas nad morze jedzie się dłużej niż do Niemiec, więc nie jest to jakaś straszna odległośd. Kobieta, Niemcy, 9 miesięcy Przez Internet, przez całą technologię nie byłem tam odcięty od świata przez te 2,5 roku w Anglii. Codziennie komunikowałem się ze znajomymi plus przyjeżdżałem tutaj co trzy miesiące, odwiedzałem Wrocław. Kobieta, Niemcy, 9 miesięcy 200

201 Pewnym podsumowaniem bezpośrednich kosztów decyzji jest pesymistyczna wypowiedź cytowanego poniżej respondenta: Niestety mi się wydaje, że w Irlandii człowiek trochę cofnął w sensie rozwoju duchowo-kulturowym. Samo spotykanie się na różnych koncertach czy wystawach w Polsce daje człowiekowi więcej do myślenia niż tylko butelka Whisky i obudzid się rano i pójśd do pracy, no nie? Mężczyzna, Irlandia, 36 miesięcy Koszt alternatywny Rozważając kwestie negatywnych konsekwencji wyjazdów emigracyjnych należy mied na uwadze również koszt alternatywny podjęcia decyzji o wyjeździe z kraju. Pod pojęciem tym należy rozumied potencjalne możliwości utracone w związku z podjęciem decyzji o wyjeździe z kraju. Mając na uwadze ogólną regułę, że z kosztem alternatywnym mamy do czynienia niemal zawsze, gdy znajdujemy się w sytuacji wyboru, emigrant dokonując rachunku zysków i strat związanych z wyjazdem powinien odpowiedzied sobie na podstawowe pytanie: jak wyglądałaby moja sytuacja, gdybym pozostał w kraju? Odpowiedź na to w przypadku wielu osób nie nastraja pozytywnie. Z wypowiedzi dolnośląskich reemigrantów wynika, że kategoria kosztu alternatywnego dotyczy najczęściej zawodowego wymiaru życia migranta. Chodzi więc przede wszystkim o utracone możliwości rozwoju kariery zawodowej w kraju, z czego reemigrant najczęściej zaczyna zdawad sobie sprawę, porównując swoją sytuację zawodową po powrocie z sytuacją rówieśników. Wówczas okazuje się, że zgromadzony za granicą kapitał ekonomiczny to zbyt mało, by bez obaw patrzed w przyszłośd zawodową w ojczyźnie. Dobrą ilustracją takiego sposobu myślenia są poniższe wypowiedzi: Boję się tylko jednej rzeczy, że ci wszyscy znajomi, którzy tu zostali, to małymi kroczkami do czegoś tam kroczyli i są na jakimś tam stanowisku. Obawiam się, że ja będę musiała zaczynad od zera. Kobieta, Anglia, 72 miesiące Osobiście jakiegoś specjalnie negatywnego stosunku do wyjazdu nie mam, ale jakbym za granicą była powiedzmy trzy lata, to bym uważała, że to są trzy lata stracone. Bo przez te trzy lata mogłabym zacząd jakąś karierę budowad w Polsce. Nawet jeśli powiedzmy byłyby to mniejsze pieniądze. Kobieta, Anglia, 4 miesiące 201

202 W sytuacji, gdy wyjazd od początku nie rokuje większych szans na rozwój zawodowy, przynosząc głównie profity finansowe, koszt alternatywny rośnie w miarę wydłużania się okresu spędzonego na emigracji: Jedyna rzecz, w związku z którą mogę mied pretensje, ale to tylko do siebie, to jest to, że siedziałem za granicą dwa lata, a nie zakładany rok. Bo ten drugi rok, to z perspektywy czasu, był czasem straconym i to, co chciałem zobaczyd, dowiedzied się, to zostało zrobione przez pierwszy rok, a drugi rok, to spędziłam tam z takiego wygodnictwa. Mężczyzna, Wielka Brytania, 23 miesiące Co więcej, nieustanne wydłużanie okresu spędzanego za granicą w sytuacji braku pomysłu na życie na emigracji i rosnącego kosztu alternatywnego istotnie zmniejsza szanse na odnalezienie się na krajowym rynku pracy po powrocie. Dobitnie obraz takiej sytuacji kreśli jeden z respondentów, powołując się na przypadek swojego znajomego: Za granicą jest wielu ludzi, którzy się marnują po prostu, bo po przyjeździe tam zachłysnęli się troszeczkę pieniędzmi. Znam kilka takich osób - mieszkają za granicą trzy lata, stanęli w miejscu, praktycznie nie zrobili nic, by się tam osiedlid na stałe. A gdyby mieli tu wrócid, przywieźliby tylko trochę gotówki. Żyją tam na dośd wysokim poziomie, na wszystko ich stad, ale nie posuwają się do przodu praktycznie. Taka wegetacja po prostu; ja to tak nazywam i mam bliskiego znajomego, który właśnie w ten sposób postępuje. Bardzo mnie to denerwuje, cały czas staram się przetłumaczyd mu to, ale jemu jest tam na razie fajnie i nie zamierza tego zmieniad. Mężczyzna, Irlandia, 15 miesięcy Respondent kontynuując wypowiedź zwraca uwagę, że: Wydaje mi się, że ten znajomy się obudzi za jakiś czas i wtedy będzie już za późno, bo jednak będzie coraz starszy i będzie coraz trudniej mu coś zrobid w Polsce. Jak wróci (a też twierdzi, że ma zamiar wrócid, tylko nie wie kiedy), to będzie mu ciężko. Mężczyzna, Irlandia, 15 miesięcy Taki schemat zachowao badany określa mianem życia w próżni, wskazując równocześnie, że nie należy on do rzadkości. Dodatkowym czynnikiem zwiększającym koszt alternatywny jest sygnalizowany przez respondentów problem szklanego sufitu - aż 28% dolnośląskich reemigrantów wyraziło pogląd, że nawet pracując ciężko za granicą trudno jest odnieśd istotny sukces zawodowy mówiąc potocznie wiele drzwi jest dla Polaków po prostu zamkniętych. Odsetek wyrażających taki pogląd istotnie wyższy był wśród mężczyzn (55%) niż wśród kobiet (45%) oraz wśród osób młodych (poniżej 40. roku życia 42%) niż 202

203 wśród osób starszych (8% osób z kategorii wiekowej 40+). Na powiązanie dwóch kategorii: kosztu alternatywnego i problemu szklanego sufitu wskazuje poniższa wypowiedź: Tak naprawdę te wszystkie rzeczy, które sobie zaplanowałam po powrocie, mogłam zacząd robid przed wyjazdem. No i z drugiej strony czas, będąc tam na miejscu, ścierając się właśnie z całym systemem, że jesteś w obcym kraju, że nie jesteś na takich samych prawach, jak Anglicy, doceniasz to, że możesz wrócid do Polski i zacząd robid coś dla siebie. To daje ci większą mobilizację do tego, żeby wrócid i zacząd robid to, o czym się wcześniej myślało. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Warto zaznaczyd, że problem kosztu alternatywnego dotyczy w zasadzie wyłącznie osób, które nie planują pozostad za granicą na stałe. Sama kategoryzacja konsekwencji decyzji migracyjnej i zdiagnozowanie częstotliwości ich występowania w zbiorowości reemigrantów niektórych z nich to w zasadzie punkt wyjścia do jego dokonania. Wciąż otwarte pozostaje bowiem pytanie o wagę poszczególnych rodzajów konsekwencji: jaki jest bilans emigracji w przypadku osoby, która wprawdzie zdobyła za granicą istotny kapitał ekonomiczny, ale równocześnie pracując poniżej kwalifikacji, nie rozwijała się zawodowo? Odpowiedź na to pytanie w przypadku poszczególnych reemigrantów może byd różna jest to kwestia indywidualnych aspiracji i priorytetów. Dodatkowo ocena decyzji emigracyjnej może byd inna na różnych etapach rozwojowych migranta czy też w kontekście zmieniającej się sytuacji zewnętrznej np. sytuacji na rynku pracy. Traktując więc samego migranta jako jedynego sędziego kompetentnego w kwestii bilansu wyjazdu zagranicznego warto przytoczyd statystyki dotyczące ogólnej satysfakcji z emigracji. Co ciekawe, zdecydowana większośd (aż 90,2%) dolnośląskich reemigrantów, biorąc pod uwagę swoją obecną sytuację, jest zadowolona z wyjazdu emigracyjnego (odpowiedzi: zdecydowanie zadowolony/a oraz raczej zadowolony/a ), przy czym ponad połowa (51,2%) reprezentantów tej grupy deklaruje wysoki poziom satysfakcji z pobytu za granicą. Jedynie 3,1% ankietowanych stwierdziło, że emigracja ich rozczarowała (odpowiedzi: raczej niezadowolony/a oraz zdecydowanie niezadowolony/a ); 6,7% badanych nie ma zdania w tej kwestii. 203

204 Wykres 60. Poziom satysfakcji z pobytu za granicą. Źródło: Opracowanie własne. Wyższy poziom satysfakcji deklarowany jest przez osoby, które wyjechały w celach edukacyjnych niż przez migrantów zarobkowych. Poszukując bardziej obiektywnych wskaźników wskazujących na poprawę bądź też pogorszenie sytuacji migrantów w związku z wyjazdem warto zastanowid się nad kwestią tego jak krajowy (a konkretnie dolnośląski) rynek pracy zweryfikował doświadczenia i umiejętności reemigrantów poprzez porównanie statusu zawodowego tych osób przed i po epizodzie emigracyjnym (chod zmiana w tym zakresie to oczywiście nie tylko kwestia faktu pobytu na emigracji, ale wypadkowa wielu czynników, np. zmiany ogólnej sytuacji na rynku pracy). Elementem uzupełniającym statystyki dotyczących dynamiki zmian statusu migrantów na rynku pracy są opinie tej zbiorowości na temat reakcji potencjalnych i rzeczywistych pracodawców na fakt posiadania doświadczenia zagranicznego. Porównanie statusu zawodowego w grupie reemigrantów przed ich wyjazdem oraz po powrocie na Dolny Śląsk wskazuje, że zbiorowośd ta generalnie lepiej radzi sobie obecnie na rynku pracy respondenci bogatsi o umiejętności zdobyte za granicą nie tylko częściej zakładają swoje firmy czy podejmują stałą pracę, ale także nieco rzadziej zasilają szeregi osób bezrobotnych. 204

205 Wykres 61. Status zawodowy migrantów przed i po epizodzie emigracyjnym. Pracuję w pełnym wymiarze godzin Jestem bezrobotny Prowadzę własną działalnośd gospodarczą Nie pracuję zawodowo Jestem rencistą/emerytem Uczę się/studiuję Jestem rolnikiem Pracuję dorywczo Pracuję w niepełnym wymiarze godzin 1,4% 0,7% 6,6% 1,8% 6,6% 4,4% 2,5% 3,6% 5,3% 3,6% 0,5% 0,7% 11,7% 29,5% 30,0% 25,5% 28,3% 37,3% aktywnośd zawodowa przed wyjazdem aktywnośd zawodowa po powrocie Źródło: Opracowanie własne. Na uwagę zasługuje wysoki odestek reemigrantów prowadzących działalnośd gospodarczą stanowią oni ok. 12% ogółu. Biorąc pod uwagę, że przed wyjazdem za granicę jedynie co setny respondent miał własną firmę, można wysunąd wniosek, że pobyt na emigracji, a co za tym idzie doświadczenie zawodowe zdobyte podczas wyjazdu, uczy samodzielności i wyzwala ducha przedsiębiorczości. Dosyd pesymistycznie prezentują się natomiast statystyki dotyczące deklarowanego przez reemigrantów poziomu wykorzystania zdobytego za granicą doświadczenia zawodowego negatywną bądź ambiwalentną opinię w tej kwestii wyraża ponad 70% pracujących reemigrantów (wykres 62). 205

206 Wykres 62. Poziom wykorzystania zdobytego za granicą doświadczenia zawodowego. Źródło: Opracowanie własne. W kontekście indywidualnego bilansu pobytu na emigracji (szczególnie bilansu dokonywanego w obszarze życia zawodowego) istotne znaczenie ma analiza wypowiedzi reemigrantów dotyczące reakcji potencjalnych i rzeczywistych pracodawców na fakt posiadania doświadczenia w pracy za granicą (w przypadku emigrantów zarobkowych) bądź fakt, że respondent np. studiował poza granicami kraju (w przypadku emigrujących w celach edukacyjnych). Opinie w tym zakresie formułują zarówno osoby mające doświadczenia związane z poszukiwaniem zatrudnienia po powrocie z zagranicy, jak i te, które z różnych przyczyn takich doświadczeo nie mają. Chod wydaje się, że większą wartośd poznawczą mają wypowiedzi osób zaliczających się do grupy pierwszej, to niemniej jednak warto poznad również stanowisko tych, którzy po epizodzie emigracyjnym nie zetknęli się z krajowym rynkiem pracy. Zabieg ten pozwoli uchwycid jak i na ile przypuszczenia, hipotezy bądź też oczekiwania weryfikowane są przez realia dolnośląskiego rynku pracy. Potencjalne reakcje pracodawców można podzielid na trzy typy: reakcje pozytywne, negatywne bądź też neutralne (często graniczące z ignorancją). Poziom optymizmu co do reakcji pracodawców wyższy jest generalnie wśród osób, które formułują swoje opinie na podstawie przypuszczeo. Osoby te wierzą, że pracodawcy docenią przede wszystkim dwie rzeczy: wyuczoną zaradnośd reemigranta oraz nabyte kompetencje językowe: 206

207 Myślę, że pracodawcy przychylniej patrzą na osoby, które były zagranicą, bo to świadczy o człowieku, że jest odważny i że może sprostad różnego rodzaju wyzwaniom, bo emigracja to jest wyzwanie. Kobieta, Finlandia, 4 miesiące To się jakoś tak zakłada, że ludzie, którzy gdzieś tam przebywali no i wrócili, po pierwsze są bardziej zaradni, znają język obcy no i nie był to czas stracony. Mężczyzna, Wielka Brytania, 23 miesiące Wśród tych optymistycznych wizji, pojawiają się jednak także i te pesymistyczne (dotyczą one wyłącznie przewidywanych reakcji na fakt podjęcia pracy za granicą, a nie edukacji). Respondenci niejednokrotnie nie są w stanie wskazad przyczyn, z powodu których ten pesymistyczny scenariusz miałby się urzeczywistnid: Niezależnie od tego, jakie doświadczenie i gdzie jest zdobyte nie jestem pewien - to jest moja taka hipoteza, że pracodawcy mogą czasem krzywo patrzed na tego typu doświadczenia [praca na emigracji], chociaż ja uważam, że takie doświadczenia są bardzo wartościowe. Mężczyzna, Wielka Brytania, 3 miesiące Częśd reemigrantów nie ma złudzeo, że doświadczenie w pracy za granicą może istotnie wyróżnid poszukującego zatrudnienia na krajowym rynku pracy. Taki wpis w CV, że byłam za granicą parę miesięcy może świadczyd tylko o tym, że jestem osobą komunikatywną i znam język, ale mogę się pochwalid jedynie angielskim. Wiele osób jest po filologiach i może się pochwalid znajomością trzech czy czterech języków. Nie sądzę, żeby mi ta znajomośd angielskiego jakoś wyjątkowo pomogła. Kobieta, Irlandia, 4 miesiące To wszystko zależy od pracodawcy. Niektórzy będą to doceniad, że wyjechałeś, a inni będą cenid cię za to, że zostałeś w Polsce i miałeś ambitniejszą pracę niż pakowanie pudełek. No bo jednak to nie jest zawrotny zawód, no nic szczególnego, każdy to umie. Kobieta, Irlandia, 16 miesięcy Pojawiają się także opinie wypośrodkowane według niektórych respondentów pozytywna bądź negatywna reakcja pracodawców uzależniona jest przede wszystkim od charakteru pracy, jaką emigrant wykonywał za granicą. Zależnośd w tym wypadku jest oczywista im wyższy poziom kwalifikacji wymagany na danym stanowisku pracy, tym większa szansa na to, że doświadczenie zawodowe zdobyte za granicą zostanie docenione przez pracodawcę bądź nawet zadecyduje o zatrudnieniu reemigranta. 207

208 Wiadomo, że jeżeli pracowałaś za granicą na zmywaku i wpiszesz to sobie w CV, to wygląda to gorzej niż praca przez rok na normalną umowę na czas nieokreślony, w konkretnym zawodzie. To zupełnie inaczej wygląda, więc generalnie uważam, że w moim przypadku pracodawcy powinni pozytywnie reagowad na moje doświadczenie. Kobieta, Anglia, 12 miesięcy Podobnie jak wśród osób, które formułowały swoje opinie wyłącznie na podstawie przypuszczeo również w grupie respondentów, którzy po powrocie faktycznie poszukiwali zatrudnienia i brali udział w rozmowach kwalifikacyjnych, zdania na temat otwartości pracodawców na reemigrantów są podzielone. Przedstawiciele tej zbiorowości częściej niż osoby, które nie poszukiwały zatrudnienia, wskazywały, że fakt posiadania zagranicznego doświadczenia zawodowego był w procesie rekrutacji odbierany negatywnie bądź też ignorowany. O ile wśród osób, które nie konfrontowały swoich kwalifikacji z wymogami rynku pracy dośd uboga była argumentacja dotycząca przyczyn i uwarunkowao określonych reakcji pracodawców, o tyle lektura wypowiedzi tej grupy dostarcza szeregu ciekawych wniosków w tym zakresie. Dośd liczna zbiorowośd reemigrantów wskazuje, że pobyt na emigracji przyczynił się w ich przypadku do rozwoju kariery zawodowej. Zdaniem respondentów, szczególnie pozytywnie odbierany jest przez pracodawców w kraju fakt, że reemigrant kształcił się za granicą, przede wszystkim jeśli w trakcie wyjazdu osoba taka nabyła unikalną wiedzę, umiejętności: Ja zrobiłam dwa przedmioty z matematyki finansowej, jakich tutaj nie miałabym szans zrobid. Jako, że pracuję teraz w sektorze finansowym, więc to był na pewno duży plus. Przez większośd rozmowy kwalifikacyjnej opowiadałam właśnie o tym, czego się tam *za granicą+ nauczyłam. Kobieta, Dania, 6 miesięcy Emigrantów zarobkowych pozytywnie wyróżnia na rynku pracy przede wszystkim fakt pracy za granicą w sektorze wymagającym wysokich kwalifikacji. Doceniane, chod nie w takim stopniu jak przypuszczały osoby, nie mające doświadczeo związanych z poszukiwaniem zatrudnienia po powrocie do kraju, są kompetencje językowe oraz przedsiębiorczośd reemigrantów: 208

209 Myślę, że doświadczenie jakie zdobyłem za granicą przyda mi się w Polsce. Na przykład, kiedy tutaj miałem interview to pracodawca pytał, na jakim sprzęcie pracowałem za granicą no i myślę, że to doświadczenie zagraniczne mi pomogło. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Przypuszczam, że paru nie dowierzało w to, co miałem napisane w swoim CV, w rzeczy które robiłem. Natomiast miałem referencje. To duży plus i argument za tym, żeby mnie zatrudnid. Mężczyzna, 28 lat, Irlandia, 18 miesięcy Pracę, którą podjęłam, dostałam tylko i wyłącznie dlatego, że byłam za granicą i dobrze znałam język angielski. To był atut. Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Zauważyłem totalnie pozytywną reakcję pracodawców, jeżeli wiedzą ile czasu spędziło się za granicą. Najczęściej pytają o to jak z językiem, czy używałem tego języka w pracy, no ale ja akurat z tym problemu nie miałem i praktycznie sobie w jakiś sposób radziłem i zresztą w tym miejscu, gdzie pracuję obecnie, wykorzystuję tą umiejętnośd. Mężczyzna, Kanada, 4 miesiące Wydaje mi się, że pracodawcy doceniają doświadczenia zagraniczne. Wszystko - i znajomośd języka i taką wszechstronnośd, odwagę. To wprawiało potencjalnych pracodawców w zaskoczenie, chociaż wydaje mi się, że większośd moich znajomych ma tego typu doświadczenia, bo teraz granice są otwarte, ale jednak nadal wzbudza to takie pozytywne wrażenia. Kobieta, Irlandia, 12 miesięcy Wielu reemigrantów wskazuje na rozczarowanie sytuacją, w której fakt posiadania doświadczenia za granicą jest przez pracodawców często zupełnie ignorowany w procesie rekrutacji: Jednak pracodawcy w Polsce dośd mocno ignorują tego typu wyjazdy i jednak to jest tak, że nawet mi ostatnio znajomi powiedzieli, żebym nawet nie wpisywała tego gdzieś w CV, no bo, powiedzmy ktoś tam może uznad emigrację za nic specjalnego. Kobieta, Anglia, 4 miesiące Często właśnie ten wyjazd jest zupełnie pomijany, ignorowany. Kobieta, Anglia, 4 miesiące Częśd polskich pracodawców w ten sposób podchodzi, że lekceważy zupełnie umiejętności, które człowiek nabył za granicą. Nie wiem dlaczego, nie widzę jakiegoś rozsądnego powodu, ale pracodawca jest pracodawcą - jego prawo. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Nie wiem czy wyjazd jest źle odbierany, ale generalnie jako coś takiego niewiele wartego. Kobieta, Anglia, 4 miesiące 209

210 Niektórzy respondenci wskazują racjonalne przyczyny takiego stany rzeczy: Myślę, że po czterech latach w Unii pracodawcy już się przyzwyczaili, oswoili z tym faktem, że ludzie wyjeżdżają. Nie robi to na pracodawcach większego, specjalnego wrażenia. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Odrębną sytuacją jest taka, w której to pomijanie doświadczenia zagranicznego kandydata do pracy wynika z faktu, że pracodawcy nie widzą przełożenia tego typu doświadczenia na funkcjonowanie firmy, którą reprezentują. Respondenci wskazują niejednokrotnie wręcz na opór pracodawcy do wprowadzania różnego rodzaju innowacyjnych rozwiązao, sugerowanych przez reemigrantów: Przecież zawsze jest tak, że zdobytą wiedzę za granicą możemy przenieśd i wykorzystad tutaj. Chociaż w niektórych przypadkach jest ciężko, bo zawsze niektórzy szefowie mają własne widzi mi się, nie chcą iśd z postępem i nie widzą tego, co ty widzisz. Mężczyzna, Anglia, 24 miesięcy W mojej ostatniej pracy chciałem wprowadzid nowy system, bo tam był jeszcze taki stary system magazynowania i rozliczania pracy magazynowej. Więc chciałem to trochę unowocześnid i wprowadzid podobne rozwiązania, jakie były w pracy za granicą, czyli wprowadzania wszystkiego do komputera, w Excelu. Mój pracodawca jednak stwierdził, że to jest w ogóle nie potrzebne, że to można wszystko zapisywad na kartkach, co było dla mnie jedną wielką bzdurą, bo przecież wiadomo, że kartka zawsze się może gdzieś zgubid. Mężczyzna, Anglia, 24 miesięcy Oprócz pozytywnych i neutralnych reakcji pracodawców pojawiają się oczywiście również te negatywne. Nie są to odosobnione przypadki, na co wskazuje mnogośd wypowiedzi reemigrantów zbliżonych wydźwiękiem do tej cytowanej poniżej: Spotkałem się z takim pracodawcą, który uważał emigrację za rzecz karygodną, naganną i strasznie nie przepadał za osobami, które wyjechały pracowad za granicą. Mężczyzna, Szkocja, 3 miesiące Często fakt pobytu za granicą traktowany jest jak dziura w życiorysie i istotnie zmniejsza szanse na sukces w procesie rekrutacji: Spotkałem się z wieloma polskimi pracodawcami, którzy nie doceniają tego typu doświadczenia. Miałem takie sytuacje - na rozmowie kwalifikacyjnej mówię co i gdzie w przeciągu ostatnich paru lat robiłem, w jakim kierunku się rozwijałem, a oni pytają: Dobrze, proszę powiedzied co Pan robił w Polsce? Czy to ważne? W Polsce nie było mnie przez dwa lata. Mężczyzna, Irlandia, 24 miesiące Respondenci wysuwają szereg hipotez tłumaczących takie zachowania pracodawców wskazują 210

211 cztery główne czynniki, leżące u podstaw negatywnego nastawienia części pracodawców do zatrudniania reemigrantów: obawa przed wysokimi żądaniami płacowymi reemigrantów; brak przekonania, że reemigrant faktycznie posiada deklarowane kompetencje i doświadczenie (szczególnie w sytuacji braku referencji); postrzeganie emigrantów jako życiowych nieudaczników ; chęd odwetu na tych, którzy wyemigrowali z kraju w okresie deficytu kadr. Zdaniem respondentów, pracodawcy obawiają się przede wszystkim wygórowanych wymagao płacowych powracających z zagranicy, przyzwyczajonych zazwyczaj do znacznie wyższych stawek, które otrzymywali za swoją pracę na emigracji. Nawet jeśli reemigrant zgodzi się na proponowane warunki płacowe, pracodawca może przypuszczad, że wkrótce wysunie żądania podwyżki lub zmieni miejsce pracy. Wydaje m się, że polscy pracodawcy reagują na fakt pracy za granicą tak, że niby im się w główkach poprzewracało i że Bóg wie czego taka osoba będzie oczekiwała, że nie wiadomo jakich kokosów i tak dalej. Mężczyzna, Anglia, 30 miesięcy Moim zdaniem pracodawcy boją się, że te osoby, które wróciły z zagranicy nie będą chciały się związad z nimi na dłużej zwolnią się po jakimś czasie, żeby znowu wyjechad, bo warunki płacowe są gorsze. Myślę, że tak to odbierają. Mężczyzna, Anglia, 24 miesięcy Myślę, że polscy pracodawcy nie chcą zatrudniad powracających przede wszystkim ze względu na zarobki wydaje mi się, że będą żądad dużo więcej. Tam *za granicą+ wiadomo zarabiali dużo więcej. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Według respondentów, częśd pracodawców sceptycznie odnosi się do deklarowanego przez reemigranta - kandydata do pracy doświadczenia zawodowego. Z niedowierzaniem często spotyka się fakt pracy w sektorach wymagających wysokich kwalifikacji czy na kierowniczych stanowiskach. Można przypuszczad, że wynika to z funkcjonującego dośd powszechnie stereotypu według którego, tradycyjnym sposobem zarobkowania Polaków na emigracji jest przysłowiowa praca na zmywaku. 211

212 Po powrocie do Polski miałam taką sytuację - zaniosłam swoje CV na stanowisko sprzedawcy, w którym miałam wpisane, że wróciłam z Irlandii i pracowałam na stanowisku kierownika. Pani po prostu mnie wyśmiała: Taka młoda i już kierownikiem? Chyba sobie Pani żartuje. Kobieta, Irlandia, 18 miesięcy Przypuszczam, że paru nie dowierzało w to co miałem napisane w swoim CV, w rzeczy które robiłem. Natomiast miałem referencje do pokrycia. Był to niezależnie duży plus i argument za tym, żeby mnie zatrudnid. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Ze stereotypowym postrzeganiem podejmujących zatrudnienie za granicą wiąże się kolejny aspekt, który często zdaniem respondentów jest przyczyną niechęci krajowych pracodawców do reemigrantów. Osoby biorące udział w wywiadach indywidualnych wskazują na pejoratywne podejście do emigrantów, będące efektem kojarzenia tej zbiorowości z takimi cechami jak, brak ambicji, skłonnośd do pójścia na łatwiznę. Emigrantom niejednokrotnie przypinana jest łatka, życiowych nieudaczników, którzy wyjechali, by uciec przed problemami. Przy takim podejściu trudno o pozytywną reakcję na reemigranta, nawet jeśli ten istotnie odstaje od stereotypowego wyobrażenia. Pracodawcy krzywo patrzą na tych, co wyjechali, bo są przekonani, że tacy ludzie nie potrafili się jakoś zorganizowad w naszym kraju i dlatego próbowali radzid sobie po najmniejszej linii oporu. Mężczyzna, Wielka Brytania, 3 miesiące Akurat kolega dużo ludzi zatrudnia i powiem ci, że właśnie mówił, że ci co wracają zza granicy to są strasznymi leniami. A to chyba ci, co w fabrykach pracowali, a w fabrykach wiadomo jak się pracuje - nic się praktycznie nie robi. Mężczyzna, Irlandia, 36 miesięcy Co ciekawe, respondenci wskazują również na chęd odwetu pracodawców na emigrantach, którzy wyjeżdżając za granicą pozostawili pracodawców z problemem deficytu kadr. Powód niechęci pracodawców jest moim zadaniem taki, że ten pracownik powiedzmy dwa lata temu uciekł temu pracodawcy za granicę i nawet mój pracodawca mówi, że nie bierze nikogo, kto będzie wracał z Irlandii, bo oni mu tak wtedy zrobili, to on im teraz tak zrobi. Z jego firmy tak pięd osób uciekło za granicę, no ale ten szef mnie akurat przyjął i to jest w sumie dziwne. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy 212

213 Ja mogę tylko o moim pracodawcy powiedzied i uważam, że to raczej negatywna jest reakcja, bo pracodawcy podchodzą do tego tak: No tak, pojechała się dorobid za granicę, bo było u nas gorzej i teraz przyjechała i chce z powrotem wrócid *do pracy+. Takie są opinie. I moja też. Kobieta, Niemcy, 60 miesięcy Spotkałem się z takim pracodawcą, który uważał emigrację za rzecz karygodną, naganną i strasznie nie przepadał za osobami, które wyjechały pracowad za granicę. Argumentował to między innymi tym, że jak ktoś studiuje w Polsce, to wszyscy płacą na jego wykształcenie i później powinien zostad w Polsce i odpracowad swoje, a nie szukad lepszego życia na obczyźnie. Mężczyzna, Szkocja, 3 miesiące 213

214 Podsumowując, można bez wątpienia stwierdzid, że kwestia bilansu wyjazdów zagranicznych w ujęciu indywidualnym jest zagadnieniem złożonym niemal wszyscy reemigranci wskazują na współwystępowanie pozytywnych i negatywnych konsekwencji emigracji. Rodzaj odniesionych korzyści determinowany jest oczywiście celem wyjazdu, chod wyróżnid można takie pozytywne aspekty, które są wspólne dla zbiorowości migrantów zarobkowych i edukacyjnych, tj. podniesienie kompetencji w zakresie komunikacji w języku obcym czy rozwój takich cech jak: przedsiębiorczośd, otwartośd na zmiany. Niezależnie od celu wyjazdu negatywne konsekwencje pojawiają się natomiast przede wszystkim w sferze życia prywatnego. Ciekawe światło na zagadnienie rachunku zysków i strat rzuca kwestia kosztu alternatywnego podjęcia decyzji o wyjeździe z kraju. Z narracji reemigrantów wynika, że generalnie prawdziwa jest zależnośd: w przypadku zatrudnienia w typowo imigranckich sektorach zagranicznych rynków pracy koszt alternatywny jest tym wyższy im dłuższy jest pobyt na emigracji i wyższy poziom wykształcenia migranta. Chod generalnie reemigranci podkreślają, że polscy pracodawcy nie doceniają doświadczeo zawodowych zgromadzonych na emigracji, statystyki dot. statusu na rynku pracy migrantów przed i po epizodzie emigracyjnym jednoznacznie wskazują, że zbiorowośd ta lepiej radzi sobie po powrocie niż przed wyjazdem. Wyjazd nie jest jednak remedium na problemy w sferze zatrudnienia migrantów powrotnych statystycznie częściej niż ogół populacji województwa dotyka zjawisko bezrobocia. Niepokoid może sposób zagospodarowania zgromadzonego za granicą kapitału większośd oszczędności przeznaczana jest na cele stricte konsumpcyjne ( życie bieżące po powrocie oraz wyposażenie mieszkania/domu ). Negatywnym aspektem jest również niski poziom ich konwersji migranci sporadycznie deklarują, że nawiązane za granicą znajomości procentowad będą w życiu zawodowym (konwersja kapitału społecznego w ekonomiczny bądź kulturowy); wyjątkiem jest dośd wysoki odsetek reemigrantów, którzy stwierdzili, że pobyt na emigracji umożliwił im zdobycie doświadczenia pozwalającego na uruchomienie własnej firmy (konwersja kapitału kulturowego w ekonomiczny). 214

215 6. Strategie migracyjne Swoistym podsumowaniem całości rozważao dotyczących uwarunkowao zachowao migracyjnych oraz bilansu pobytu za granicą jest prezentacja strategii emigrantów i reemigrantów (na podstawie wyników ankiety online/papi). Podjęcie decyzji o wyjeździe z kraju implikuje koniecznośd podejmowania kolejnych/towarzyszących decyzji, m.in. tych dotyczących okresu trwania epizodu migracyjnego i jego charakteru, sposobu gospodarowania oszczędnościami, typu aktywności zawodowej bądź edukacyjnej po powrocie. Ogół decyzji podejmowanych w ww. obszarach można określid mianem strategii migracyjnej. Pojęcie strategia utożsamiane jest ze sztuką osiągania długofalowych celów, obejmuje planowanie i podejmowanie przemyślanych, konkretnych działao służących realizacji przyjętego planu 49. Nasuwa się więc refleksja, że byd może nie jest to termin w pełni adekwatny do określania schematów zachowao migrantów, którymi niejednokrotnie rządzi przypadek i podejście zdaję się na to, co przyniesie los. Niemniej jednak z dużą dozą prawdopodobieostwa można przypuszczad, że większośd zachowao migracyjnych ma jednak charakter racjonalny, a emigrant posiada mniej lub bardziej sprecyzowaną ogólną wizję swojego pobytu za granicą. W ostateczności konsekwentne zdawanie się na to co przyniesie los, również można potraktowad jako strategię. W tym miejscu warto zaznaczyd, że indywidualne strategie migracyjne mogą oczywiście ulegad modyfikacjom w trakcie pobytu za granicą w zależności od uwarunkowao zewnętrznych czy też np. zmieniających się aspiracji zawodowych samego emigranta. Analizując zgromadzony w wyniku realizacji badao jakościowych w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) materiał, nasuwa się refleksja, że podstawową zmienną warunkującą schemat zachowao migranta jest sam cel wyjazdu zagranicznego implikuje to sytuację, w której konieczne staje się przeprowadzenie rozłącznych rozważao dotyczących strategii emigrantów zarobkowych oraz edukacyjnych. W przypadku migrantów zarobkowych uzasadnione jest przedstawienie odrębnych typologii strategii przyjmowanych na emigracji, jak i po powrocie do kraju. Zabieg ten nie jest konieczny w przypadku migrujących w celach edukacyjnych zachowania przed i po epizodzie emigracyjnym reprezentantów 49 Na podstawie definicji prezentowanej w Słowniku Języka Polskiego, 215

216 tej zbiorowości (ze względu m.in. na statystycznie krótszy okres spędzony za granicą i specyficzny etap życia) tworzą zazwyczaj jeden schemat. 216

217 6.1 Strategie migrantów zarobkowych Strategie emigrantów zarobkowych W literaturze przedmiotu wyróżniono cztery podstawowe grupy emigrantów zarobkowych, różniących się ze względu na prezentowaną strategię migracyjną 50. Rysunek 9. Typologia strategii emigrantów zarobkowych. BOCIAN maksymalizacja zysków przy minimalizacji czasu spędzonego za granicą ustalone ramy czasowe pobytu na emigracji ekonomiczne punkty odniesienia usytuowane w Polsce BUSZUJĄCY brak dalekosiężnych planów na przyszłośd otwartośd na to, co przyniesie los wysoka mobilnośd CHOMIK cel wyjazdu: zgromadzenie określonej kwoty pieniężnej dłuższy i raczej nieprzerwany pobyt emigracyjny ekonomiczne punkty odniesienia usytuowane w Polsce ŁOSOŚ nie planuje powrotu do Polski, chyba że na starośd" opinia o lepszych perspektywach rozwojowych za granicą ekonomiczne i społeczne punkty odniesienia usytuowane za granicą Źródło: Opracowanie własne. 50 Typologia zaproponowana przez zespół naukowców z Centre for Research on Nationalism, Ethnicity and Multiculturalism University of Surrey na podstawie wyników badao przeprowadzonych wśród polskich emigrantów w Londynie. 217

218 Bocian Osoby zaliczone do zbiorowości bocianów to typowi migranci sezonowi. Schemat zachowao przedstawicieli tej grupy najlepiej oddaje stwierdzenie: maksymalizacja zarobków przy minimalizacji wydatków i czasu spędzonego na emigracji. Emigrant bocian ima się więc wszelkich zajęd (zazwyczaj w niskopłatnych sektorach), pracuje w ramach nadgodzin, żyje niejednokrotnie poniżej standardu, do którego przywykł w Polsce. Wszystkie te wyrzeczenia podejmowane są w imię zgromadzenia jak największego kapitału ekonomicznego (finansowego), przy czym istotne jest to, że ekonomiczne punkty odniesienia usytuowane są w Polsce, w rodzinnym środowisku (bocian przelicza zagraniczne zarobki na złotówki, kalkuluje co za daną kwotę może nabyd w Polsce). Podstawowy cel wyjazdu definiowany jest najczęściej jako: podreperowanie domowego budżetu w efekcie zgromadzony kapitał ekonomiczny przeznaczany jest na życie bieżące po powrocie: Po powrocie miałem plan, żeby w coś zainwestowad, ale plany jak to plany za dużo było wydatków na raz; w moim przypadku i wesele i remont - to wszystko pochłonęło. Ale chyba na dobre wyszło, ja nie żałuję, że pojechałem, bo dzięki temu na prostą wyszedłem. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Niezwykle często bocian, jako główny żywiciel rodziny (która pozostała w kraju), transferuje zarobki do Polski: Tak, wysyłało się stale pieniądze do domu - po to człowiek pojechał. Tam każdy pojechał z długami i chciał je spłacid. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Bocian najczęściej korzysta z sieci migracyjnych, obraca się za granicą w polskich środowiskach: Mieliśmy załatwioną i pracę i mieszkanie - pojechaliśmy na gotowe. Ja byłem pierwszy, potem brata ściągnąłem. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Za granicą szukałem pracy przez znajomych Polaków - człowiek języka nie znał to inaczej było trudno. U nas na budowie było sześddziesięciu Polaków i Węgrzy to nie było jak się angielskiego nauczyd. W sklepie wszędzie Polacy; więcej Polaków niż Irlandczyków. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy 218

219 Pojechałem za granicę do brata, który tam obecnie mieszka i mieszkał już wtedy. Brat powiedział, że załatwi mi jakąś prostą robotę, dzięki której będę mógł się szybko dorobid. Nie miałem jakiejś konkretnej sumy, którą miałem zarobid. Po prostu chciałem mied trochę grosza, żeby mied na zwykłe, codzienne zachcianki. Mężczyzna, Wielka Brytania, 3 miesiące Cechą charakterystyczną strategii bocianów jest założenie powrotu do kraju po upływie określonego, ustalonego z góry czasu (relatywnie krótki okres, wyznaczonego np. ramami otrzymanego urlopu bezpłatnego). Główny cel, no to jak większości wyjeżdżających - zarobkowy. Pojechałem za granicę na konkretny okres, w konkretne miejsce - na trzy miesiące w urlopie bezpłatnym plus urlop pełnopłatny, jaki mi przysługiwał w miejscu pracy. Mężczyzna, Niemcy, 4 miesiące Ankieter: Czy planował Pan w momencie wyjazdu wrócid za jakiś czas? Respondent: Tak, to było zamierzone, wyjeżdżaliśmy tylko na okres budowy i jak budowa się kooczyła to wracaliśmy. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy W takich przypadkach przyczyna powrotu jest banalna: Wróciłem, bo po prostu skooczył mi się urlop. Mężczyzna, Niemcy, 4 miesiące W momencie wyjazdu miałem już bilet kupiony powrotny, także sprawa była jasna - muszę wracad, muszę zacząd studia. Nie było innej możliwości. Mężczyzna, Kanada, 4 miesiące Miałem z góry ustalone, że wracam pod koniec wakacji, ponieważ wtedy zaczynały się studia. Mężczyzna, Wielka Brytania, 3 miesiące Kategoria bocianów obejmuje np. rolników migrujących w miesiącach jesiennych i zimowych, studentów wyjeżdżających w okresie przerwy wakacyjnej. Warto zaznaczyd, że strategia bociana może stad się stałym sposobem na życie, tak jak w przypadku respondenta, którego wypowiedź cytowana jest poniżej: 219

220 Ankieter: Planuje Pan wyjechad za granicę ponownie? Respondent: Jakby się trafiła nowa budowa, to pewnie. Ankieter: A w jakim celu teraz by Pan tam jechał? Respondent: Cel zarobkowy oczywiście. Mężczyzna, Irlandia, 18 miesięcy Sytuację, w której okresowa emigracja bociana jest trwałym elementem strategii życiowej doskonale ilustruje również poniższa narracja: Trudno zliczyd ile razy wyjeżdżałem za granicę - wyjeżdżam odkąd skooczyłem 17 lat. Wcześniej pracowałem na przykład w Hamburgu. Super miasto. Pracowałem w budowlance. Cały czas robię wykooczenia wnętrz. Wszędzie, gdzie wyjeżdżałem zazwyczaj robiłem to samo. Pracowałem w Danii jeszcze przez jakiś okres. Trudno to zliczyd, bo wyjeżdżałem tam kilka razy. Raz byłem pół roku, raz byłem rok. Tak samo do Niemiec jeździłem, na pół roku, wracałem, siedziałem w Polsce. Pół roku, będąc młodym to wystarczało, żeby nic nie robid przez kolejne pół roku. Po pół roku, jak kooczyły się fundusze, wracałem znowu do Niemiec na 3-4 miesiące. I później podobnie było z Danią. Mężczyzna, Irlandia, 48 miesięcy Chomik Chomiki traktują pobyt migracyjny jako jednorazowy sposób akumulacji określonego kapitału ekonomicznego, który pozwoli na zrealizowanie planów inwestycyjnych w Polsce. Główny cel wyjazdu? Zarobid na mieszkanie, wrócid. Mężczyzna, Anglia, 46 miesięcy Wyjeżdżając miałem plan chciałem zaoszczędzid sobie daną kwotę i coś nią tutaj zdziaład. Mężczyzna, Anglia, 30 miesięcy Powrót jest więc obwarowany zgromadzeniem określonej sumy pieniężnej, jak w przypadku respondenta, którego lakoniczna wypowiedź cytowana jest poniżej: O momencie powrotu zdecydowało to, że zarobiłem określone pieniądze. Mężczyzna, Anglia, 4 miesiące Oprócz odmiennej motywacji, chomik ma jednak wiele cech wspólnych z bocianem, tj. m.in. sfocusowany na gromadzenie oszczędności podejmuje podobnie jak bocian prace w niskopłatnych sektorach oraz stara się ograniczad wydatki związane z życiem na emigracji: 220

221 Na początku pracowałem cały czas w rzeźni drobiu, przy taśmie, robiliśmy wszyscy to samo dwiartowaliśmy indyki. Mężczyzna, Anglia, 6 miesięcy Jak się jest parę miesięcy, pół roku i przyjeżdża się tak konkretnie, że chce się zarobid na jakiś cel, to oszczędzanie jest możliwe. Mieszka się w domu, gdzie jest na przykład dziesięd osób w tym jednym domu, to się oczywiście rachunki rozkładają, już jest taniej. Je się najtaosze jedzenie, jakie jest możliwe, więc chodzi się do jakiś takich marketów i wybiera się wszystko z dolnej półki. Kobieta, Anglia, 32 miesiące Praca w niskopłatnych sektorach zagranicznego rynku pracy połączona z chęcią zgromadzenia relatywnie dużej sumy pieniężnej powoduje, że pobyt chomika za granicą jest zazwyczaj dłuższy niż pobyt bociana i raczej nieprzerwany. Buszujący Buszujący nie snują dalekosiężnych planów na przyszłośd, nie wiążą jej z żadnym konkretnym miejscem; chce wykorzystad różne możliwości. Cechuje ich wysoka mobilnośd oraz gotowośd podjęcia zatrudnienia, zarówno w kraju, jak i za granicą. Cechą istotnie wyróżniającą buszujących na tle innych kategorii emigrantów jest brak sprecyzowanego w momencie wyjazdu planu respondent podejmując decyzję o emigracji nie określa okresu, jaki zamierza spędzid za granicą: Wyjechałam, bo była praca, ale nie wiedziałam, ile będę pracowała. Takie było założenie - jak długo będzie praca, to tyle będę za granicą. Kobieta, Czechy, 12 miesięcy Jakoś nie myślałam w momencie wyjazdu o tym, że jadę np. na pół roku czy na rok. Nie miałam sprecyzowanego, określonego okresu, który chcę byd poza krajem. Kobieta, Niemcy, 60 miesięcy Buszujący daleki jest również od precyzowania celu wyjazdu, wskazując zazwyczaj szereg motywów, które skłoniły go do podjęcia decyzji o emigracji cechuje go duża otwartośd na to co przynosi los: Moim celem był odpoczynek - to była akurat przerwa między liceum a studiami. Zdecydowałem się wyjechad do rodziny, przy okazji zarobid trochę pieniędzy i zobaczyd kawałek świata. Mężczyzna, Kanada, 4 miesiące 221

222 Pojechałem za granicę za dziewczyną to był główny cel. Moja obecna dziewczyna pojechała do Londynu, a ja chciałem zobaczyd jak tam się żyje. Nie wiedziałem, jak to będzie wyglądało. Liczyłem na to, że praca, którą znajomy próbował mi załatwid, da mi jakieś perspektywy. Mężczyzna, Anglia, 8 miesięcy Powód wyjazdu? No to była chęd spróbowania czegoś nowego. Po pierwsze - wylot spod skrzydeł rodziców, zarobienie jakichś pieniędzy na pewno też. Chod idea była taka, że albo się coś uda zarobid, albo nie, ale nie było to takim priorytetem, że jak nie zarobię jakichś wielkich kokosów, to będzie tragedia. W najgorszym wypadku będę miał świetne wakacje. Mężczyzna, Szkocja, 3 miesiące Zdecydowałem się na wyjazd, bo fajnie było sprawdzid, jak tam jest i czy jest tak kolorowo, jak się pisze. Mężczyzna, Wielka Brytania, 23 miesiące Jak różnorodne mogą byd powody wyjazdu buszujących wskazują poniższe wypowiedzi: To, że wyjechałam wynika z mojego charakteru lubię byd osobą niezależną, lubię nowe wyzwania i lubię byd w ruchu. Lubię wyjeżdża - mam coś takiego, że przez dłuższy czas, jak jestem w jednym miejscu to mnie nosi. Chodziło mi tez o niezależnośd finansową chciałam troszkę pieniążków zarobid. No i oczywiście planowałam też zobaczyd wiele nowych miejsc, podszkolid angielski. Kobieta, Irlandia, 30 miesięcy Wyjechałem w celach bardziej imprezowych niż zarobkowych. Pracowałem dorywczo, ale pieniądze, które zarabiałem, zarabiałem nie po to, żeby odkładad, tylko po to żeby się dobrze bawid. Mężczyzna, Irlandia, 48 miesięcy Cechą charakterystyczną buszującego jest brak silnego ukierunkowania na zgromadzenie kapitału ekonomicznego za granicą w przypadku tej zbiorowości praca zarobkowa jest najczęściej środkiem do realizacji innego rodzaju celów: Nie przesyłałem pieniędzy do Polski. Ja tam po prostu byłem po to, żeby przeżyd dzieo za dniem i byd przy dziewczynie, typowe carpe diem. Ona miała swoją pracę, ja próbowałem jakoś dorobid. Szczególnie nie dorobiłem. Mężczyzna, Anglia, 8 miesięcy Wyjeżdżając za granicę miałem plan taki, że oczywiście będę oszczędzał, ale w praniu wyszło inaczej. Oszczędziłem troszkę pieniędzy, ale nie tyle, ile przewidywałem, a to się wiązało z tym, że naprawdę na dużo sobie pozwalałem - już nie mówię o takich bieżących wydatkach, ale również dużo ubrao sobie kupiłem, butów, wyjazd wakacyjny za granicę też był. Mężczyzna, Kanada, 4 miesiące 222

223 Głównym powodem wyjazdu była chęd poznania innej kultury, spróbowania życia na własną rękę, tego typu. Praca wyszła przy okazji. Mężczyzna, Szkocja, 3 miesiące Chciałam poznad kraj inny, przeżyd jakąś przygodę. Kwestia zarobienia pieniędzy była poboczna, to raczej schodziło na dalszy plan. W sumie wyjechałam też przez prywatne sprawy - relacje z moim ówczesny partnerem. Kobieta, Irlandia, 16 miesięcy Buszujący nawet jeśli oszczędza, to nie ma w tym jasno określonego celu: Na co oszczędzałem? Chyba na nic konkretnego. Mężczyzna, Szkocja, 3 miesiące Niejednokrotnie równie lekkie podejście do kwestii finansowych wyróżnia buszującego po powrocie do kraju: Pierwszą ratę za pierwszy semestr studiów zapłaciłem, natomiast reszta pieniędzy rozeszła się. Nawet nie wiem gdzie i kiedy. Mężczyzna, Kanada, 4 miesiące Impulsywnie działając, buszujący często podejmuje decyzje o powrocie z powodów sentymentalnych: Za granicą zawsze coś mi przeszkadzało, ten styl bycia ludzi tam. W Polsce to jednak w Polsce - tu jest moja rodzina, a tam nie miałam nikogo. Zawsze widziałam, że tu chcę zostad. Kobieta, Irlandia, 16 miesięcy Dlaczego wróciłem? Dziewczyna moja wracała - to był podstawowy punkt zwrotny. Z drugiej strony nie widziałem w sumie siebie za granicą. No bo wiadomo, że standard życia jest tam troszeczkę wyższy, a z drugiej strony no jednak rodzina została tutaj, znajomi zostali tutaj, przyjaciele. Ciężko byłoby tak wszystko zostawid, prawda? Mężczyzna, Anglia, 8 miesięcy Decyzję o powrocie podjąłem właściwie w momencie, kiedy byłem na wakacjach w Polsce. Stwierdziłem, że za bardzo po prostu tęsknię za wszystkimi i zdecydowałem, że wracam. Mężczyzna, Anglia, 6 miesięcy Przedstawicieli tej zbiorowości wyróżnia duża elastycznośd w kwestii planów zawodowych i migracyjnych: Nie sądzę, żebym wyjechał za granicę do pracy, chyba że ewentualnie na jakąś praktykę. Chciałbym wyjechad do Azji, natomiast jak to będzie, to tak naprawdę nie wiem. Mężczyzna, Kanada, 4 miesiące 223

224 Chyba nie wróciłbym, gdyby wypaliło z bardziej intratną pracą za granicą może wtedy rzuciłbym studia albo zrobił sobie przerwę, po to, żeby zarobid jakąś konkretną sumę. Mężczyzna, Anglia, 8 miesięcy Łosoś Łosoś zamierza zostad za granicą na stałe do Polski wraca wyłącznie na starośd ; jeśli czyni to wcześniej to najczęściej z powodów prywatnych: Przyczyną powrotu była moja obecna żona, Polka. Dla niej wróciłem do Polski. Gdyby nie ona, byłbym w Belgii. Mężczyzna, Wielka Brytania, 26 lat Wyjeżdżając zakładałem, że nie będę wracał, że postaram sobie za granicą ułożyd życie, bo tam są jednak lepsze warunki życia. Mężczyzna, Anglia, 24 miesięcy Historia łososia -reemigranta to najczęściej kilkanaście lat spędzonych poza granicami kraju ojczystego: W 1981 roku wyjechałem do Anglii na trzy tygodnie, które z powodu stanu wojennego przeciągnęły się do lat szesnastu. Później przeprowadziłem się do Berlina na dziesięd lat; wróciłem do Polski w 2007 roku. Mężczyzna, Wielka Brytania, 26 lat Łosoś dostrzega więcej możliwości rozwoju poza granicami kraju, wyróżnia go wysoki poziom aspiracji związanych z mobilnością społeczną, biorąc za punkt odniesienia istniejący za granicą system społeczny. W efekcie w narracjach łososia -reemigranta przewija się szereg wątków wskazujących na mniejsze lub większe rozczarowanie krajowymi realiami: W Anglii czy w Belgii zupełnie różne doświadczenia zawodowe w różnych dziedzinach są na plus, a w Polsce jest zupełnie odwrotnie. Po prostu, gdy ja swoje CV pokazuję, to pracodawcy głupieją i uważają, że zmieniałem pracę tak często, bo mi nie szło. Ja po prostu zmieniałem z moich powodów, bo po prostu chciałem się rozwijad i to właśnie ta różnorodnośd w Anglii jest plusem w Polsce niestety nie. Mężczyzna, Wielka Brytania, 26 lat W mojej dziedzinie za granicą miałbym pole do popisu. No, ale jestem tutaj, bo i żona i dziecko są w Polsce. Mężczyzna, Wielka Brytania, 26 lat 224

225 Tzw. czyste typy strategii migracyjnych, kiedy to schemat zachowao i decyzji podejmowanych na emigracji idealnie wpisuje się w określoną strategię i nie dochodzi do sytuacji współwystępowania cech charakterystycznych dla pozostałych, zdarzają się niezwykle rzadko. Niemniej jednak w przypadku ok. 82% dolnośląskich reemigrantów można zdefiniowad typ tzw. strategii dominującej. Niemal co piątego (18%) respondenta sklasyfikowad należy natomiast jako typ mieszany w tych przypadkach zaznacza się równowaga pomiędzy cechami charakteryzującymi dwie strategie emigracyjne. Doskonałą ilustracją zbilansowanego współwystępowania cech bociana i chomika jest wypowiedź cytowanego poniżej respondenta: Na początku nie planowałem, że zbieram pieniądze na mieszkanie. Miałem za granicą byd pół roku i po pół roku wrócid do swojej byłej dziewczyny. No obecnie byłej. Ale tam po pewnym czasie, jak tej kasy przybywało to postanowiłem, że będę zbierał na mieszkanie i tak się ten pobyt przeciągnął do prawie czterech lat. Mężczyzna, Anglia, 46 miesięcy Biorąc pod uwagę wyłącznie tzw. typy strategii dominującej, wyniki badao przeprowadzonych z wykorzystaniem ankiety online/papi 51 wskazują, że dolnośląscy migranci powrotni, którzy wyemigrowali w celach zarobkowych, w trakcie pobytu za granicą najczęściej przyjmowali strategię bociana (47,2% wskazao) oraz buszującego (33,5% wskazao); nieco mniejszą popularnością cieszyła się strategia chomika (11,7% wskazao). Jedynie 7,6% respondentów określid można mianem łososi. 51 Podstawą do opracowania strategii migracyjnych były wyniki ankiety online/papi, niemniej jednak przy opracowywaniu statystyk dotyczących popularności poszczególnych sekwencji zachowao na emigracji dokonano ważenia próby, w taki sposób, by odzwierciedlała ona profil społeczno-demograficzny dolnośląskich reemigrantów, nakreślony na podstawie wyników badao CATI. 225

226 Rysunek 10. Popularnośd poszczególnych typów strategii emigrantów zarobkowych. chomik 11,7% 77,8% bocian 47,2% 21,6% buszujący 33,5% 0,6% łosoś 7,6% Źródło: Opracowanie własne. Co ciekawe, typ przyjętej na emigracji strategii dominującej nie różnicuje się istotnie ze względu na płed. Mężczyznom nieco częściej niż kobietom przypisad można zachowania wpisujące się w strategię chomika i bociana różnica odpowiednio na poziomie 3,2 i 0,6 punktu procentowego. Wśród kobiet znacznie większą popularnością niż wśród mężczyzn cieszy się natomiast strategia buszującego. Tabela 19. Typy strategii emigrantów zarobkowych według płci. typ kobieta mężczyzna bocian 29,9% 30,5% chomik 23,1% 26,3% buszujący 40,6% 36,9% łosoś 6,4% 6,2% suma 100,0% 100,0% Źródło: Opracowanie własne. 226

227 Z kolei w zbiorowości reprezentujących typy mieszane (rys. 10) zdecydowanie najczęściej spotykaną strategią była strategia bociano-chomika (77,8% wskazao); co piąty (21,6%) emigrant to buszujący bocian. Sporadycznie (0,6%) wśród typów mieszanych występował buszujący łosoś. W próbie badawczej nie pojawili się respondenci, których sekwencję zachowao określid można mianem bociano-łososia oraz chomiko-łososia. Należy zauważyd, że występowanie strategii mieszanych to tak naprawdę efekt modyfikacji podejścia samego emigranta w trakcie pobytu za granicą niejednokrotnie przeformułowują się jego plany zawodowe, edukacyjne; zmiany pojawiają się również w obszarze życia osobistego. Analiza wyników badao przeprowadzonych w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) (w szczególności badao jakościowych indywidualnych wywiadów pogłębionych i wywiadów grupowych) generalnie potwierdza zasadnośd przedstawionej wyżej, bazującej na literaturze przedmiotu, typologii strategii emigrantów zarobkowych. Wydaje się jednak, że w kontekście wyników uzyskanych dla populacji dolnośląskich migrantów należy dokonad pewnych modyfikacji w obrębie zbiorowości emigrantów czasowych (tj. takich, którzy planują powrót po upływie określonego okresu pobytu za granicą), przy równoczesnym zachowaniu stosowanych dotychczas kategorii chomików, buszujących i łososi. Istotne jest więc wyróżnienie w ramach kategorii emigrantów czasowych, obok bocianów również grupy emigrantów incydentalnych. Przedstawiciele tej grupy, podobnie jak bociany mają z góry określone ramy czasowe pobytu na emigracji, ale zakładają, że będzie on znacznie dłuższy (powrót następuje np. po kilku latach, w momencie, gdy dzieci migranta rozpoczynają formalną edukację). Emigranci incydentalni nie mają na swoim koncie wielokrotnych doświadczeo migracyjnych - wyjazd jest zazwyczaj zdarzeniem jednorazowym. Trudno więc osoby te wrzucid do jednego worka z bocianami, utożsamianymi ze zjawiskiem migracji sezonowych/cyrkulacyjnych. Kategoria ta nie jest także kategorią pośrednią pomiędzy kategorią bociana i chomika tym co odróżnia te dwie grupy jest rodzaj motywacji osiągnięd. Przedstawicieli zbiorowości emigrantów incydentalnych cechuje zazwyczaj negatywna motywacja osiągnięd - wyjazd z Polski wynika z obawy przed porażką/trudnościami na polskim rynku pracy; decyzja o emigracji podejmowana jest najczęściej w warunkach rozczarowania perspektywami zarobkowymi i rozwojowymi w Polsce. 227

228 Wyjechaliśmy z mężem, bo w Polsce nie było pracy, a my na długi chcieliśmy zarobid. Przysyłaliśmy pieniądze, bo trójkę dzieci mamy. Kobieta, Holandia, 18 miesięcy Przed wyjazdem do Londynu pracowałam we Wrocławiu w restauracji. Byłam zmęczona pracą w jednym miejscu, bo spędziłam tam w sumie rok. Stwierdziłam, że jeżeli mogę tą samą pracę wykonywad za granicą za lepsze pieniądze, to warto wyjechad. A drugim takim czynnikiem, który skłonił mnie do emigracji była chęd nauczenia się języka obcego Kobieta, Anglia, 30 miesięcy Emigrant incydentalny różni się więc od chomika postrzegającego pobyt emigracyjny jako okazję do zgromadzenia kapitału pozwalającego na poczynienie istotnych inwestycji w Polsce (pozytywna motywacja osiągnięd). Kategoria ta obejmuje osoby będące w specyficznym momencie życiowym osoby usamodzielniające się, młodych małżonków. Doskonałą ilustracją podejścia do emigracji w przypadku przedstawicieli tej grupy jest poniższa wypowiedź: Wyjechałem zaraz po studiach. Stwierdziłem, że tutaj będzie mi bardzo ciężko znaleźd pracę w swoim zawodzie, a nawet jeśli mi się to uda, to nie zarobię za wiele pieniędzy. Wyjechałem tylko w celach zarobkowych. Zakładałem, że wrócę za rok czy za dwa lata. To było też uwarunkowane tym, ile pieniędzy zarobię i ile uda mi się odłożyd. Mężczyzna, Anglia, 6 miesięcy To był 2003 r. Zacząłem studia zaoczne, wyprowadziłem się od rodziców i nie mogłem generalnie utrzymad się, godnie żyd, więc kiedy odrzucono moje podanie do wojska, to postanowiłem wyjechad. Mężczyzna, Irlandia, 60 miesięcy Zdecydowałem się na wyjazd ze względu finansowych, żeby sobie zarobid i móc jakiś pierwszy krok tutaj zrobid, za pieniądze, które tam się zaoszczędzi. Mężczyzna, Anglia, 30 miesięcy 228

229 6.1.2 Strategie reemigrantów zarobkowych Analiza kazuistyczna doświadczeo migrantów po powrocie do kraju wskazuje, że podejmowane po zakooczeniu epizodu emigracyjnego działania i decyzje uwarunkowane są przede wszystkim wysoce subiektywną oceną wyjazdu w kategoriach sukcesu bądź też porażki. Pozostałe kluczowe zmienne pozwalające na dokonanie segmentacji zbiorowości reemigrantów to: plany migracyjne tej grupy ( zostaję w kraju, wyjeżdżam za granicę, nie mam sprecyzowanych planów migracyjnych ) oraz stopieo wykorzystywania zgromadzonego za granicą kapitału (głównie doświadczenia zawodowego). Zestawienie trzech ww. zmiennych pozwala podzielid migrantów powrotnych na: powracających z tarczą, wśród których wyróżnid można: aktorów zmiany; fachowców na kontrakcie ; migrantów cyrkulacyjnych/sezonowych. rozbitków. Zaproponowana powyżej typologia sugeruje, że pierwotną kategorią podziału jest kwestia bilansu wyjazdu w ujęciu indywidualnym. Jak trudnym zadaniem jest dokonanie precyzyjnego rachunku zysków i strat związanych z emigracją wskazano w rozdziale 5, niemniej jednak możliwe jest odniesienie się do a) ogólnego poczucia satysfakcji z pobytu za granicą oraz b) wyższych niż przeciętne ocen stopnia pozyskania przez migranta poszczególnych form kapitału i c) niższego niż średni poziomu natężenia negatywnych konsekwencji wyjazdu. Kategoryzacja zbiorowości reemigrantów stanowid może punkt wyjścia do projektowania skrojonych na miarę, dopasowanych do indywidualnych potrzeb działao ułatwiających readaptację w kraju. Zbiorowośd powracających z tarczą deklaruje wyższy niż przeciętnie poziom zgromadzonego za granicą kapitału ekonomicznego, kulturowego lub też społecznego, co przekłada się na relatywnie wysoki poziom satysfakcji ogólnej z wyjazdu. Powrót do kraju w przypadku reprezentantów tej kategorii z reguły jest planowany; nieplanowana reemigracja dotyczy w zasadzie wyłącznie przypadków losowych (tzw. sprawy rodzinne, osobiste). Wprowadzenie kryterium typu planów oraz stopnia wykorzystywania pozyskanego za granicą kapitału pozwala wyróżnid w ramach zbiorowości powracających z tarczą następujące podgrupy: 229

230 aktorzy zmiany przedstawiciele tej podgrupy nie planują w zasadzie ponownej emigracji (biorą pod uwagę taką możliwośd w wyjątkowych sytuacjach, np. niezwykle ciekawa propozycja pracy za granicą, wiążąca się z możliwością rozwoju zawodowego). Aktorzy zmiany zazwyczaj doskonale odnajdują się na krajowym rynku pracy (porównanie statusu zawodowego przed i po wyjeździe wskazuje na istotną poprawę w tym zakresie), czerpiąc profity ze zgromadzonego za granicą kapitału; niejednokrotnie prowadzą własne firmy, bazując np. na przywiezionym z zagranicy pomyśle. Planując pozostanie w kraju na stałe często inwestują w nieruchomości. Aktor zmiany nierzadko wraca do Polski skuszony poprawą sytuacji na krajowym rynku pracy. fachowcy na kontrakcie reprezentanci tej grupy planują ponowny wyjazd zagraniczny w zależności od pojawiających się opcji/propozycji zawodowych (raczej średniookresowe lub długookresowe). Podstawową korzyścią z pobytu na emigracji w przypadku fachowca na kontrakcie jest pozyskany kapitał kulturowy (doświadczenie zawodowe, know-how), wykorzystywany w toku aktywności zawodowej po powrocie. Cechą istotnie wyróżniającą przedstawicieli tej grupy jest wysoki stopieo zbieżności zawodu wykonywanego za granicą z profesją wyuczoną lub wykonywaną w kraju. cyrkulacyjni przedstawiciele tej kategorii wracają do kraju w zasadzie na chwilę, gdyż migracja to ich sposób na życie (wcześniejsze doświadczenia migracyjne). Podstawową pozytywną konsekwencją wyjazdu w tej grupie jest pozyskany kapitał ekonomiczny (który w wartościach bezwzględnych byd może nie jest wysoki, ale najczęściej odpowiada założeniom), przeznaczany po powrocie głównie na konsumpcję bieżącą. Status zawodowy migranta cyrkulacyjnego sporadycznie zmienia się w związku z epizodami emigracyjnymi; przedstawiciele tej zbiorowości rzadko wykorzystują w toku aktywności zawodowej w kraju zdobyte za granicą doświadczenie. Zbiorowośd rozbitków tworzą ci, dla których epizod emigracyjny okazał się mniejszym lub większym rozczarowaniem. Przyczyny tego rozczarowania mogą byd różnorodne niejednokrotnie są to zawiedzione nadzieje migranta (związane np. z niezrealizowaniem założeo finansowych wyjazdu lub np. pracą poniżej kwalifikacji, jeśli respondent nastawiał się na rozwój zawodowy za granicą). Nieplanowany powrót na tarczy może również wynikad z utraty/trudności w uzyskaniu pracy na 230

231 emigracji, spadku jej opłacalności. W takich przypadkach powrót traktowany jest jako mniejsze zło. Wracający jedynie po to, żeby wrócid niejednokrotnie wskazują na istotne problemy z odnalezieniem się na krajowym rynku pracy. Reprezentantów tej zbiorowości cechuje niska skłonnośd do ponownej emigracji (chyba, że wysoce rozczaruje ich sytuacja w Polsce). W przypadku ok. 75,4% dolnośląskich reemigrantów możliwe jest określenie tzw. strategii dominującej (rozkład rozstrzygnięd w kwestii kluczowych zmiennych determinujących strategię wskazuje na przewagę cech definiujących jedną z nich); niemal co czwarty (24,6%) reemigrant reprezentuje jeden z typów mieszanych. Wśród strategii dominujących największą popularnością cieszą się strategie aktora zmiany i fachowca na kontrakcie odpowiednio 53,4% i 26,8% rozstrzygnięd. Jedynie ok. 6,2% powrotów to rozbitkowie. Rysunek 11. Popularnośd poszczególnych typów strategii reemigrantów zarobkowych. cyrkulacyjny/ sezonowy 13,6% 16,2% aktor zmiany 53,4% 1,7% 15% 65,4% rozbitek 6,2% 1,7% fachowiec na kontrakcie 26,8% Źródło: Opracowanie własne. 231

232 Chod dominacja strategii aktor zmiany na poziomie obu płci nie podlega dyskusji, większą popularnością cieszyła się ona wśród mężczyzn (różnica na poziomie 8 punktów procentowych) stosowało ją 57,9% panów oraz połowa badanych kobiet. Jedna czwarta populacji kobiet przyjmowała strategię fachowca na kontrakcie, czyli o 1,3 punktu procentowego mniej niż mężczyzn (tabela 20). Tabela 20. Typy strategii reemigrantów zarobkowych według płci. typ Płed Kobieta Mężczyzna rozbitek 12,5% 5,3% aktor zmiany 50,0% 57,9% fachowiec na kontrakcie 25,0% 26,3% cyrkulacyjny 12,5% 10,5% Ogółem 100,0% 100,0% Źródło: Opracowanie własne. 232

233 6.2 Strategie migracyjne wyjeżdżających w celach edukacyjnych Nietrudno dostrzec, że prezentowane powyżej, bazujące na tematycznej literaturze strategie migracyjne dotyczą wyłącznie emigrantów zarobkowych. Nie powstały dotychczas precyzyjne kryteria klasyfikujące zachowania migracyjne osób, które wyjechały w celach stricte edukacyjnych 52. Analiza wyników badao przeprowadzonych w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) pozwala wyróżnid trzy podstawowe grupy osób emigrujących w celach edukacyjnych, różnicujące się przede wszystkim ze względu na: rodzaj głównej motywacji do wyjazdu: nastawienie na podniesienie swojej atrakcyjności jako przyszłego pracownika (silna orientacja na rynek pracy) lub nastawienie na szeroko rozumianą samorealizację (np. chęd pogłębienia wiedzy w wybranym obszarze, co niekoniecznie przełoży się na poprawę pozycji na rynku pracy). Obok dwóch wskazanych rodzajów motywacji równie istota jest ta odnosząca się chęci zmiany własnego życia, poznania innych kultur, itp.; typ motywacji osiągnięd (pozytywna *np. dążenie do jak najlepszej realizacji swoich zadao życiowych+ lub negatywna *np. lęk przed porażką w realizacji swoich zadao życiowych w Polsce]); usytuowanie społecznych i ekonomicznych punktów odniesienia (w Polsce lub za granicą); poziom integracji ze społecznością kraju goszczącego; plany migracyjne. Biorąc pod uwagę zaprezentowane powyżej kryteria zbiorowośd emigrujących w celach stricte edukacyjnych można podzielid na: osoby o podejściu praktycznym, akademickim oraz społecznym. Wśród osób o podejściu praktycznym wyróżnid należy kosmopolitów oraz taktyków (rys. 12). 52 Do zbiorowości tej należy zaliczyd również osoby, które w trakcie pobytu za granicą łączyły aktywnośd edukacyjną z zarobkową, niemniej jednak aktywnością podstawową była aktywnośd edukacyjna (praca nie stanowiła meritum). 233

234 Rysunek 12. Typologia strategii migrantów edukacyjnych. Źródło: Opracowanie własne. Do grupy osób wyróżniających się praktycznym podejściem do wyjazdu zagranicznego należy zaliczyd osoby, dla których nauka poza granicami kraju stanowi przede wszystkim element zazwyczaj konsekwentnie realizowanego planu, który służyd ma odniesieniu w przyszłości sukcesu zawodowego, utożsamianego często (chod niekoniecznie) z sukcesem finansowym. Element ten ma kluczowe znaczenie dla przyszłej kariery zawodowej edukacja za granicą ma stanowid mocny punkt w CV, przekonad do migranta potencjalnych pracodawców. Wśród osób o podejściu praktycznym należy wyróżnid dwie podkategorie: osoby zamierzają rozwijad się zawodowo w Polsce (taktycy) oraz te, które nastawione są na karierę poza granicami kraju (kosmopolici). Kosmopolici liczą na to, że edukacja za granicą będzie przepustką do zaistnienia na tamtejszych rynkach pracy poza niskopłatnymi sektorami. Bez większych problemów odnajdują się w społecznościach krajów goszczących. Silnie zafascynowani tymi krajami, uważają, że za granicą emigrant może odnieśd prawdziwy sukces. Są przekonani, że podołają konkurencji na międzynarodowych rynkach pracy. Do kraju wracają na chwilę (np. by ukooczyd studia); planują ponowną emigrację (najczęściej na stałe): Chcę ponownie wyjechad najpierw na praktykę, później jakąś pracę tam znaleźd. Tylko, że potem muszę wrócid na chwilę i się obronid, a potem to już na stałe wyjeżdżam. Kobieta, Portugalia, 6 miesięcy 234