SPIS TREŚCI WPROWADZENIE CZĘŚD I.

Transkrypt

1 Migracja powrotna w województwie śląskim w latach skala zjawiska, potencjał oraz pogłębiona charakterystyka powracających Kraków, czerwiec 2011 r.

2 SPIS TREŚCI WPROWADZENIE... 3 CZĘŚD I. Metodologia badao METODY I TECHNIKI BADAWCZE CHARAKTERYSTYKA PRÓB BADAWCZYCH DEFINICJA EMIGRANTA I MIGRANTA POWROTNEGO (REEMIGRANTA) CZĘŚD II. Wyniki badao GŁÓWNE WNIOSKI ROZDZIAŁ PIERWSZY: ŚLĄSKIE MIGRACJE ZAGRANICZNE W UJĘCIU ILOŚCIOWYM SKALA WYJAZDÓW SKALA POWROTÓW KIERUNKI MIGRACJI PLANY MIGRACYJNE ŚLĄSKICH REEMIGRANTÓW PLANY MIGRACYJNE ŚLĄSKICH EMIGRANTÓW ROZDZIAŁ DRUGI: KTO WYJEŻDŻA? KTO WRACA? ROZDZIAŁ TRZECI: DLACZEGO WYJAZD? DLACZEGO POWRÓT? DECYZJA O WYJEŹDZIE MIGRANTÓW ZAROBKOWYCH ROLA SIECI MIGRACYJNYCH DECYZJA O POWROCIE MIGRANTÓW ZAROBKOWYCH DECYZJE MIGRANTÓW EDUKACYJNYCH ROZDZIAŁ CZWARTY: PROBLEMATYKA SZOKU POEMIGRACYJNEGO ROZDZIAŁ PIĄTY: PLUSY I MINUSY EMIGRACJI KAPITAŁ EKONOMICZNY KAPITAŁ KULTUROWY KAPITAŁ SPOŁECZNY ROZDZIAŁ SZÓSTY: STRATEGIE MIGRANTÓW ZAROBKOWYCH STRATEGIE EMIGRANTÓW ZAROBKOWYCH STRATEGIE REEMIGRANTÓW ZAROBKOWYCH CZĘŚD III. Studia przypadku Metodologia studiów przypadku Studium 1: Powrót jako wyzwanie Studium 2: Powrót z konieczności Studium 3: Poszukiwanie lepszego życia Studium 4: Emigracja jako styl życia Studium 5: Ślązacy z podwójnym obywatelstwem

3 WPROWADZENIE Prezentowane wyniki badao zostały zgromadzone w ramach współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej projektu pn. Kierunek Śląsk wpływ potencjału społeczno-ekonomicznego migrantów powrotnych na rozwój województwa śląskiego w kontekście przygotowania regionu na przyjęcie powracających. Celem tego realizowanego od października 2010 r. do marca 2012 r. projektu jest: oszacowanie obecnej skali wyjazdów zagranicznych i powrotów do województwa śląskiego oraz prognoza tego zjawiska w perspektywie pięcioletniej; nakreślenie społeczno-demograficznego profilu wyjeżdżających i powracających; określenie losów i planów zawodowych tej grupy; wskazanie podstawowych plusów i minusów wyjazdów zagranicznych zarówno dla samego migranta i jego rodziny, jak i w znacznie szerszej perspektywie - dla całego regionu. Zakładamy, że osiągniecie ww. celów badawczych umożliwi sformułowanie odpowiedzi na pytanie: co można zrobid, by wykorzystad potencjał tych, którzy wracają? Raport stanowi podsumowanie pierwszej fazy realizacji projektu (faza diagnostyczna). W ramach tej fazy przeprowadziliśmy badania ilościowe oraz jakościowe zarówno wśród ogółu mieszkaoców województwa śląskiego (wywiady telefoniczne na próbie ponad gospodarstw domowych), jak i wśród tych, którzy po zakooczeniu swojej przygody migracyjnej osiedlili się w tym regionie (indywidualne i grupowe wywiady pogłębione, badania z wykorzystaniem techniki ankiety online/papi [ang. Paper And Pencil Interview] na próbie migrantów powrotnych). Badaniom tym towarzyszyły studia przypadków śląskich migranckich gospodarstw domowych 1. Celem fazy diagnostycznej jest rozpoznanie zjawiska wyjazdów i powrotów z emigracji mieszkaoców województwa śląskiego, zarówno w ujęciu ilościowym (Ile osób wyjechało na przestrzeni ostatnich lat? Ile osób zdecydowało się na powrót?), jak i jakościowym (Kto wyjeżdżał? Dlaczego? Jaki jest bilans wyjazdu dla samego migranta i jego rodziny?). Faza ta poprzedzona była analizą istniejących już dokumentów, opracowao, raportów dotyczących migracji zagranicznych. Jest ona z kolei punktem wyjścia do fazy prognostycznej, która obejmie m. in. przeprowadzenie badao ilościowych wśród śląskich emigrantów oraz szereg analiz eksperckich, których celem będzie określenie wpływu zjawiska emigracji i reemigracji na rozwój regionu. Szczegółowe informacje na temat działao podejmowanych w projekcie Kierunek Śląsk prezentuje poniższy schemat. 1 Szczegółowy opis metodologii badao przeprowadzonych w ramach etapu pierwszego na str Analizie plusów i minusów emigracji z perspektywy makroekonomicznej poświęcone będzie osobne 3

4 4

5 Raport składa się z trzech części. Cześd pierwsza to prezentacja metodologii przeprowadzonych w ramach fazy diagnostycznej badao (metodologia realizacji studiów przypadków opisana jest tu skrótowo; rozwijana jest natomiast w części trzeciej). W częśd drugiej, podzielonej na sześd rozdziałów, przedstawiono wyniki ww. badao, rozpoczynając od prezentacji natężenia zjawiska wyjazdów i powrotów na przestrzeni ostatnich kilku lat i planów migracyjnych zarówno tych, którzy zakooczyli swoją przygodę emigracyjną, jak i tych, którzy nadal przebywają za granicą (rozdział pierwszy) oraz profilu społeczno-demograficznego migrantów (rozdział drugi). Rozdział trzeci to analiza motywów stojących za decyzją o wyjeździe za granicę i powrocie do kraju. Kolejne rozdziały poświęcone są zagadnieniom szoku poemigracyjnego (rozdział czwarty) oraz plusów i minusów wyjazdu z perspektywy samego migranta i jego najbliższych 2 (rozdział piąty). Podsumowaniem wcześniejszych rozważao jest rozdział szósty, w którym prezentowane są tzw. strategie emigracyjne i reemigracyjne. Chodzi tu o wydzielenie wśród emigrantów i migrantów powrotnych podgrup różniących się przede wszystkim charakterem zachowao migracyjnych (np. cel emigracji, przyczyny powrotu), postrzeganiem wyjazdu w kategorii sukcesu bądź porażki, sytuacją na rynku pracy po powrocie. Częśd trzecia to rezultat studiów przypadków prezentacja doświadczeo pięciu śląskich rodzin, związanych z wyjazdem i powrotem jednego z członków z zagranicy. Te indywidualne historie pozwalają bliżej przyjrzed się przede wszystkim kwestiom związanym z wpływem emigracji na życie rodzinne i powiązaniom tych decyzji z sytuacją ekonomiczną rodzin, wychodząc poza statystyczne zestawienia. Zespół projektu pragnie serdecznie podziękowad wszystkim osobom, które wzięły udział w naszych badaniach, bądź też wyraziły zgodę na ich przeprowadzenie na terenie instytucji, którą reprezentują. 2 Analizie plusów i minusów emigracji z perspektywy makroekonomicznej poświęcone będzie osobne opracowanie pt. Reemigracja w województwie śląskim a rozwój społeczno-gospodarczy regionu. Opracowanie to powstanie w grudniu 2011 r. 5

6 CZĘŚD I Metodologia badao 6

7 1. METODY I TECHNIKI BADAWCZE W fazie diagnostycznej projektu Kierunek Śląsk wykorzystane zostały bardzo różne metody i techniki badawcze. Ta różnorodnośd zastosowanych podejśd jest przede wszystkim wynikiem celów, jakie stawiano badaniom. Miały one bowiem dostarczyd informacji o skali zjawiska powrotów z emigracji do województwa śląskiego, potencjału powracających czy wreszcie uwarunkowao zachowao migracyjnych i ekonomicznych tej zbiorowości. Ze względu na tak szeroko zarysowany przedmiot badao proces badawczy został podzielony na dwa uzupełniające się etapy. W etapie pierwszym skoncentrowano się na diagnozie zjawiska migracji powrotnych w ujęciu statystycznym. Innymi słowy pierwszy etap miał przede wszystkim dostarczyd informacji o tym, jaka jest skala i natężenie wyjazdów i migracji powrotnych. Badaczy interesował w nim ponadto profil społeczno-demograficzny migrantów, a także zarysowanie rachunku zysków i strat z perspektywy migranta. Drugi etap można określid jako pogłębienie pierwszego. Nacisk został w nim położony na zidentyfikowanie podstawowych mechanizmów rządzących migracjami powrotnymi i determinujących kształt tego zjawiska (w tym wzorów zachowao migracyjnych, które można określid mianem strategii). Przegląd zastosowanych w projekcie badao prezentuje schemat na str. 8. 7

8 Rysunek 1. Schemat badao przeprowadzonych w ramach fazy pierwszej projektu Kierunek Śląsk. badania CATI III-IV 2011 n= studia przypadków XI 2010-IV 2011 n= 5 rodzin reemigrantów badania w projekcie badania reemigrantów online/papi II-V 2011 n= 1000 zogniskowanie wywiady grupowe z reemigrantami XI 2010-I FGI indywidualne wywiady pogłębione z reemigrantami XI 2010-III 2011 n=30 Źródło: Opracowanie własne BADANIA ILOŚCIOWE Projekt oparty został przede wszystkim o dane pochodzące z badao ilościowych. To one miały dostarczyd kluczowej wiedzy potrzebnej do zrealizowania dalszych etapów projektu. Ze względu na specyfikę grupy badawczej reemigrantów zastosowano dwie techniki badao ilościowych (wspomagany komputerowo wywiad telefoniczny oraz badanie online/papi). Powodem była trudna dostępnośd migrantów powrotnych i koniecznośd uzyskania różnego rodzaju danych. W konsekwencji wybrano dwie techniki badawcze, które doskonale się uzupełniają i razem pozwalają uzyskad kompletny obraz zjawiska migracji w województwie śląskim. 8

9 A. Wspomagany komputerowo wywiad telefoniczny - Computer Assisted Telephone Interview - CATI Badania zjawiska migracji powrotnych na Śląsku miały przede wszystkim odpowiedzied na pytanie jaka jest rzeczywista skala migracji w województwie śląskim, a więc dostarczyd wiarygodnych danych dotyczących zarówno osób, które wyjeżdżają za granicę, jak i tych które decydują się na powrót do kraju. Aby możliwe było oszacowanie skali tego zjawiska badanie musiało zostad przeprowadzone na próbie reprezentatywnej dobranej w sposób losowy. Równocześnie jeżeli badanie miało odpowiedzied na pytanie o skalę zjawiska w populacji mieszkaoców województwa śląskiego, próba musiała zostad wylosowana spośród wszystkich mieszkaoców województwa śląskiego. Innymi słowy aby oszacowad rzeczywistą skalę migracji trzeba było wylosowad próbę mieszkaoców woj. śląskiego i na jej podstawie dokonad oszacowania skali migracji w województwie. Realizatorzy badania uznali, że najlepiej opisane wyżej założenia spełnia badanie na próbie gospodarstw domowych z terenu woj. śląskiego. Zdecydowano się na taki zabieg przede wszystkim dlatego, że tylko taki dobór próby umożliwia uzyskanie odpowiedzi na temat osób, które obecnie przebywają za granicą i w związku z tym nie mogą wziąd udziału w badaniu, ponieważ na ich temat mogą coś powiedzied inni mieszkaocy wspólnego gospodarstwa domowego. Badanie zostało zatem oparte o gospodarstwa domowe, które wyróżniono w oparciu o definicję Głównego Urzędu Statystycznego. Za gospodarstwo domowe uznawany był zespół osób spokrewnionych lub niespokrewniony, mieszkających razem i wspólnie się utrzymujących. Badanie zostało przeprowadzone techniką wywiadu telefonicznego wspomaganego komputerowo (technika ta nazywana jest CATI od angielskiej nazwy: Computer Assisted Telephone Interview). Wywiad taki przeprowadzany jest przez specjalnie przeszkolonego ankietera, który odczytuje pytania i możliwe odpowiedzi respondentowi. Odpowiedzi badanego zaznaczane są w specjalnym programie, który równocześnie monitoruje przebieg badania, kontroluje czy wszystkie pytania zostały zadane i odpowiedzi zapisane. Technika CATI ma szereg zalet, które wpłynęły na jej wybór do przeprowadzenia badania z emigrantami i reemigrantami. Główną zaletą badao telefonicznych jest możliwośd ich przeprowadzenia na rozproszonych grupach badanych. Jest to niezwykle istotna zaleta w przypadku badao obejmujących populacje, które tak jak migranci powrotni są rozproszone i nie koncentrują się w jednym miejscu. Badania realizowane techniką CATI są również stosunkowo szybkie. Dzięki temu badanie nie rozciąga się na wiele miesięcy, co sprawiałoby, że dane pochodziłyby z różnych okresów, w trakcie których sytuacja wielu migrantów mogłaby się zmienid (m.in. chodzi tutaj o takie wydarzenia jak mające miejsce zaraz po zakooczeniu badao otwarcie niemieckiego rynku pracy dla pracowników z Polski). Dzięki zastosowaniu wywiadów telefonicznych badania udało się zakooczyd w ciągu miesiąca. Równie istotną zaletą badao telefonicznych jest ich stosunkowo niski koszt. Badania CATI przeprowadzone zostały w kwietniu 2011 roku przez profesjonalne studio badao CATI na próbie badawczej n= gospodarstw domowych. Uczestnicy badania byli dobierani w sposób dwustopniowy. Najpierw ze spisu telefonów stacjonarnych województwa śląskiego losowane były gospodarstwa domowe. Ze wszystkim gospodarstwami przeprowadzano krótki wywiad, mający na 9

10 celu zidentyfikowanie, czy w obrębie gospodarstwa są osoby, które posiadają doświadczenia migracyjne. Co ważne, również odpowiedzi negatywne miały duże znaczenie, ponieważ pozwalały na oszacowanie skali wyjazdów. Do udziału w drugiej zasadniczej części badania kwalifikowane były te gospodarstwa domowe, w których były osoby spełniające przyjętą w projekcie definicję migranta lub migranta powrotnego, a do rozmowy zapraszana była osoba posiadająca doświadczenia migracyjne. Jeżeli w jednym gospodarstwie domowym znajdowało się kilka osób, które spełniały wymagania udziału w badaniu, wywiady prowadzone były z tymi, które miały za sobą najdłuższy pobyt za granicą. Gdy osoba wytypowana do udziału w badaniu nie mogła w nim uczestniczyd (dotyczy to przede wszystkim emigrantów nadal przebywających za granicą) odpowiedzi na jej temat udzielał dobrze poinformowany członek rodziny. Wywiady prowadzone były w oparciu o standaryzowany kwestionariusz. Przygotowano dwie jego wersje: inne pytania zadawano emigrantom, inne osobom, które już powróciły. Wywiady te dostarczyły dodatkowych informacji, które pozwoliły na stworzenie profili społecznodemograficznych emigrantów oraz reemigrantów, jak również stały się niezwykle przydatnym źródłem wiedzy o motywacjach, planach i doświadczeniach migrantów powrotnych. Źródłem tym cenniejszym, że mającym charakter badao reprezentatywnych, a więc umożliwiających generalizowanie wniosków uzyskanych w badaniu na całą populację migrantów z terenu województwa śląskiego. B. Badanie online/papi W drugim badaniu ilościowym wykorzystanym w projekcie wzięli udział wyłącznie migranci powrotni z województwa śląskiego. Największym wyzwaniem, jakie stanęło przed badaczami, było dotarcie do tej grupy. Niestety migranci powrotni nie są skoncentrowani w jednym miejscu, gdzie łatwo byłoby przeprowadzid z nimi badania. W związku z tym poszukiwano różnych sposobów dotarcia do respondentów, po to aby maksymalnie zwiększyd różnorodnośd osób, które wzięły udział w badaniu. Dlatego drugie badanie ilościowe przeprowadzano równolegle za pomocą dwóch technik, chociaż trzeba podkreślid że realizowano je, korzystając z jednego, tego samego kwestionariusza, zawierającego dokładnie takie same pytania. Do części badanych udało się dotrzed z ankietą online. Taki typ badania prowadzony jest za pomocą Internetu: kwestionariusz wywiadu zostaje umieszczony na serwerze w sieci, badany może go wypełnid, klikając na link, który przenosi go pod adres, gdzie została zamieszczona ankieta. Stosowanie tej techniki ma szereg zalet. Przede wszystkim pozostawia ona po stronie badanego decyzję o tym, kiedy wypełnid ankietę, co oznacza, że może on wybrad dogodny dla siebie moment. Równocześnie nie musi się spieszyd z wypełnieniem ankiety, może kilka razy przeczytad pytanie jeśli ma jakieś wątpliwości. Również z punktu widzenia badaczy kwestionariusz online ma zalety. Pozwala bowiem na łatwe kontrolowanie sposobu wypełniania ankiety: czy badany odpowiedział na wszystkie dotyczące go pytania, czy udzielił tylko jednej odpowiedzi i czy udzielił właściwego typu odpowiedzi. Znacząco redukuje to poziom braków danych. Równocześnie ankieta online nie wymaga kodowania 10

11 wypełnionych kwestionariuszy, ponieważ odpowiedzi zapisywane są od razu do bazy, co znacząco pozwala przyśpieszyd ich analizę. Mimo wszystkich swoich zalet badania prowadzone online mają również jedną podstawową wadę. Ograniczają się one tylko do użytkowników Internetu, co oznacza że w badaniach dużo mniej obecne są osoby starsze oraz mieszkaocy terenów wiejskich, gdzie jest niska penetracja Internetu. Wskazane powyżej powody spowodowały, że badanie zostało uzupełnione o klasyczną technikę realizacji kwestionariuszy PAPI (z ang. Paper and Pencil Interview). Wywiad taki realizowany jest przez odpowiednio przeszkolonego ankietera, który odczytuje badanemu pytania i następnie zaznacza jego odpowiedzi. Podstawową zaletą takiego badania jest możliwośd bezpośredniego kontaktu z ankieterem, co pozwala na rozwianie wątpliwości i udzielenie dodatkowych wyjaśnieo, kiedy coś jest niejasne. Przede wszystkim jednak dzięki wykorzystaniu ankieterów można uzyskad odpowiedzi od osób, które nie wzięłyby udziału w badaniu online ankieterzy mogą udad się w miejsca, w których istnieje większa szansa spotkania migrantów powrotnych. Jako takie lokalizacje zostały zidentyfikowane dworce i lotnisko oraz różnego rodzaju urzędy, z których pomocy korzystają migranci. Co więcej, dzięki zaangażowaniu ankieterów pochodzących z różnych miejsc województwa śląskiego można było skorzystad z różnorodnych sieci społecznych badaczy, które również zaowocowały znalezieniem badanych. Różne sposoby dotarcia do respondentów zebrane zostały w tabeli. W sumie badanie zostało przeprowadzone na próbie celowej n=1000 reemigrantów z województwa śląskiego. Tabela 1. Kanały dotarcia do respondentów wykorzystane w badaniu online/papi. Technika Zastosowane kanały dotarcia do respondentów online informacja o badaniu na stronach urzędów miast i gmin, urzędów pracy i starostw powiatowych; informacja o badaniu na stronach dla migrantów powrotnych np. powroty.gov.pl; informacja o badaniu w lokalnych mediach; link z informacją o badaniu wysyłany bezpośrednio do potencjalnych respondentów (m.in. Nasza Klasa) PAPI badanie przeprowadzane na dworcach (m.in. Międzynarodowy Dworzec w Gliwicach) i na lotnisku Katowice Pyrzowice; ankiety pozostawione do wypełnienia w powiatowych urzędach pracy i urzędach miast i gmin ; ankieterzy poszukiwali badanych w powiatowych urzędach pracy, miejscach skupiających dużo ludzi, np. główne ulice miast, place, m.in. w Katowicach, Mysłowicach, Gliwicach, Częstochowie, Bielsku Białej; sieci społeczne ankieterów Źródło: Opracowanie własne. 11

12 1.2. BADANIA JAKOŚCIOWE W projekcie Kierunek Śląsk wykorzystano także techniki badao jakościowych, wychodząc z założenia, że dane ilościowe na temat migracji w województwie należy pogłębid opiniami i historiami samych migrantów powrotnych. Dlatego zdecydowano się na przeprowadzenie wywiadów pogłębionych oraz grupowych, które pozwoliły na lepszą interpretację zebranych danych ilościowych. Równocześnie postanowiono uzupełnid badania o technikę, która pozwoli na śledzenie zmian postaw migrantów w czasie. Okazało się bowiem, że wszystkie dotychczas opisane techniki dostarczały bardzo ciekawych i użytecznych wyników, ale niestety miały jedną słabośd: rejestrowały stan migrantów powrotnych w jednym momencie w czasie. Nie było więc wiadomo, czy deklarowane przez nich postawy ulegają zmianie, np. pod wpływem nieudanego poszukiwania pracy w Polsce. Aby odpowiedzied na ten problem postanowiono wykorzystad w projekcie technikę pozwalającą na obserwowanie zmian w czasie, to znaczy studia przypadków. A. Indywidualne wywiady pogłębione Technika indywidualnego wywiadu pogłębionego (z ang. In-depth interview IDI) polega na przeprowadzeniu pogłębionej, szczerej rozmowy z badanym. Rozmowa taka trwa zwykle około jednej do dwóch godzin. Jest przeprowadzana na podstawie scenariusza wywiadu, który zawiera wszystkie najważniejsze kwestie, jakie powinny zostad poruszone. Najważniejszą zaletą takiego badania jest fakt, że scenariusz wywiadu jest elastyczny, to znaczy, może byd dopasowany do konkretnego badanego i jego historii. Przy realizacji IDI niezwykle istotną rolę pełni więc ankieter, którego zadaniem jest nie tylko proste przeczytanie pytao, ale wciągnięcie emigranta w rozmowę, w trakcie której opowie dosyd szczegółowo o swoich doświadczeniach. Stoi za tym założenie, że w trakcie wywiadu, który przypomina normalną rozmowę, badany może swobodnie opowiedzied swoje doświadczenia związane z pobytem za granicą. Wywiady pogłębione dostarczyły bardzo ciekawego materiału ilustrującego wyniki uzyskane w badaniach ilościowych. W projekcie przeprowadzone zostało 30 indywidualnych wywiadów pogłębionych. Rozmówcami doświadczonych ankieterów byli migranci powrotni o bardzo różnych doświadczeniach zdobytych w trakcie pobytu za granicą. Dobierani byli w sposób celowy i jeśli spełniali przyjęte w projekcie założenia. Wywiady były nagrywane, następnie spisywane i poddawane analizie. B. Zogniskowane wywiady grupowe Zogniskowany wywiad grupowy (ang. Focus Group Interview FGI) jest dyskusją kierowaną przez moderatora, w której uczestniczy jednocześnie kilka osób. Grupa uczestników liczy zazwyczaj od siedem do dziesięciu osób. Wywiady grupowe prowadzi się po to, aby w ich trakcie uczestnicy wzajemnie stymulowali się do dyskusji. Zakłada się, że obecnośd innych osób mających podobne doświadczenia pozwoli na 12

13 uzyskanie innego rodzaju informacji niż w trakcie wywiadu indywidualnego, ponieważ wypowiedzi uczestników wzajemnie na siebie wpływają, a ich autorzy więcej sobie przypominają. Wywiady grupowe miały przede wszystkim pomóc w odpowiedzi na pytanie, jakiego rodzaju problemy i trudności napotykają migranci powracający na teren Śląska, oraz dostarczyd odpowiedzi, w jaki sposób migranci powrotni postrzegają województwo śląskie, czy jest to dla nich atrakcyjne miejsce do życia. W projekcie Kierunek Śląsk przeprowadzone zostały trzy wywiady grupowe. Spotkania z migrantami odbyły się w grudniu 2010 r. i styczniu 2011 r. W każdym ze spotkao wzięła udział trochę inna grupa migrantów powrotnych. Celem takiego zabiegu było stworzenie możliwie mało zróżnicowanych wewnętrznie grup, ponieważ jedną z zasad przeprowadzania fokusów jest taki dobór respondentów, aby grupa była jak najmniej zróżnicowana wewnętrznie. Spójnośd zbiorowości uczestników spotkania pod względem ważnych charakterystyk społeczno-demograficznych warunkuje bowiem pojawienie się procesów grupowych, ponieważ zespół ludzi podobnych do siebie szybciej wchodzi ze sobą w interakcje. Fokusy podobnie jak IDI były nagrywane, by możliwa była transkrypcja dyskusji. C. Studia przypadków W ramach projektu Kierunek Śląsk zrealizowane zostało pięd jakościowych studiów przypadku z reemigrantami. Celem badania była identyfikacja ekonomicznych zachowao reemigrantów oraz relacji istotnych w podejmowaniu działao oraz decyzji migracyjnych. Metoda studium przypadku służy uzyskaniu rozległej pogłębionej wiedzy na temat badanego zjawiska. Istotą tej metody badawczej jest rozciągłośd w czasie w ramach studiów przypadku realizowanych w ramach projektu Kierunek Śląsk badacze spotykali się z respondentami przez pięd miesięcy między grudniem 2010 a kwietniem Ten czas pozwolił na zaobserwowanie istotnych zmian w życiu reemigrantów dotyczących ich sytuacji na rynku pracy oraz planów migracyjnych. Wielokrotne gromadzenie danych ograniczyło zniekształcenia powodowane mechanizmami działania ludzkiej pamięci. Umożliwiło też porównanie emocji, planów i deklaracji respondentów na przestrzeni czasu. Podczas badania stosowana była triangulacja metod. Wnioski i ostateczne raporty były konsultowane z respondentami i zostały zaakceptowane przez nich. Jednostką analizy w studium przypadku był nie pojedynczy reemigrant, lecz całe gospodarstwo domowe, z którego jeden lub wielu członków powróciło z zagranicy, gdzie pracowało zarobkowo (legalnie lub nie). Zdecydowano się na taki dobór próby, ponieważ emigracja ma wpływ nie tylko na osobę wyjeżdżającą, ale z jej powodu ulega zmianie tryb życia całego gospodarstwa domowego, a decyzje migracyjne (zarówno o wyjeździe, jak i powrocie do regionu) zwykle podejmowane są przez rodzinę. Ponadto w gospodarstwie domowym wydatkowany jest kapitał zgromadzony podczas emigracji, a praca za granicą jednego z członków rodziny wpływa na aktywnośd zawodową pozostałych. Wybór gospodarstwa domowego na jednostkę analizy pozwolił też na wstępne rozeznanie, jak wyjazdy zagraniczne rodziców wpływają na dzieci pozostające w regionie. 13

14 Techniki badawcze w ramach studiów przypadku: W ramach studiów przypadku zastosowanych zostało wiele technik badawczych. Metodologia poszczególnych studiów była na bieżącą dostosowywana do aktualnej sytuacji respondenta. Ze względu na to, że każdy z przypadków był inny, wykorzystane techniki różnią się w każdym przypadku. Indywidualne wywiady pogłębione Technika ta została już szczegółowo została opisana na str. 12. W studium przypadku indywidualne wywiady pogłębione prowadzone były zarówno z samym reemigrantem, jak i pozostałymi członkami jego gospodarstwa domowego, niezależnie od tego, czy wyjeżdżali za granicę, oraz dziedmi. Wywiad biograficzny To rodzaj indywidualnego wywiadu pogłębionego, który dotyczy historii całego życia badanej osoby. W jego trakcie badacz stara się nie ingerowad w narrację respondenta i zostawia mu swobodę wyboru formy opowieści, zadając tylko pytania naprowadzające. Analiza dokumentów osobistych Analizie poddano notatki, korespondencję i fotografie z okresu pobytu za granicą i bezpośrednio po powrocie. Respondenci byli proszeni o odświeżenie pamięci za ich pomocą pod kątem swoich ówczesnych planów i informacji, jakich poszukiwali bezpośrednio przed i po powrocie do województwa śląskiego. Dzienniczek czasu Bezrobotni reemigranci zostali poproszeni o prowadzenie dzienniczka czasu, w którym notowali swoje aktywności zawodowe w takich kategoriach jak poszukiwanie pracy, dorywcza praca zarobkowa, gromadzenie informacji na temat możliwości pozyskiwania dotacji i zakładania własnej firmy, szkolenia, kursy, nauka języka obcego czy kontakty z osobami przebywającymi za granicą.. Elementy metody genogramu Genogram to metoda zapożyczona z psychologii klinicznej, która pozwala na analizę systemów rodzinnych. Badacze wraz z powracającymi rysowali schemat genogramu, na który nanosili wszelkie ważne wydarzenia w rodzinie narodziny, śmierci, rozstania rozwody, lecz także przeprowadzki oraz wyjazdy zagraniczne i powroty z emigracji. Test zdao niedokooczonych To technika projekcyjna stosowana w psychologii, w której wymaga się od respondenta, aby dokooczył zdania rozpoczęte przez badacza. 14

15 2. CHARAKTERYSTYKA PRÓB BADAWCZYCH A. CATI Próba, na której prowadzone było badanie telefoniczne śląskich gospodarstw domowych, wyniosła n= W drugim etapie zrealizowano n=528 wywiadów z migrantami powrotnymi oraz n=686 wywiadów z emigrantami (jeśli chwilowo przebywali w domu) lub członkami ich rodzin. Dokładna charakterystyka próby w tym badaniu zostanie zaprezentowana w części raportu poświęconej profilowi osób wyjeżdżających za granicę oraz powracających na Śląsk. B. Badanie PAPI/online W badaniu wzięło udział n=1000 migrantów powrotnych z terenów województwa śląskiego. W próbie znaleźli się mieszkaocy wszystkich powiatów woj. śląskiego, przy czym najwięcej uczestników badania pochodziło z Katowic, Częstochowy oraz Bielska-Białej. Tabela 2. Uczestnicy badania online/papi według miejsca zamieszkania. powiat zamieszkania po powrocie do Polski % próby powiat zamieszkania po powrocie do Polski % próby będzioski 4,3 m. Piekary Śląskie 0,3 bielski 1,9 m. Ruda Śląska 2,0 bieruosko-lędzioski 0,8 m. Rybnik 3,0 cieszyoski 1,3 m. Siemianowice Śląskie 0,8 częstochowski 3,3 m. Sosnowiec 4,5 gliwicki 2,0 m. Świętochłowice 1,7 kłobucki 1,0 m. Tychy 5,3 lubliniecki 0,2 m. Zabrze 3,5 m. Bielsko-Biała 6,7 m. Żory 2,1 m. Bytom 3,0 mikołowski 2,0 m. Chorzów 3,4 myszkowski 1,4 m. Częstochowa 9,6 pszczyoski 1,1 m. Dąbrowa Górnicza 0,6 raciborski 0,8 m. Gliwice 5,1 rybnicki 0,2 m. Jastrzębie-Zdrój 0,6 tarnogórski 1,1 m. Jaworzno 1,0 wodzisławski 0,2 m. Katowice 14,4 zawierciaoski 5,9 m. Mysłowice 0,9 żywiecki 3,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania online/papi. Uczestnikami badania online/papi byli nieznacznie częściej mężczyźni niż kobiety. Stanowili oni 52% uczestników badania, podczas gdy reemigrantki stanowiły 48% badanych (a więc podobnie jak w przypadku całej populacji wyjeżdżających por. rozdział opisujący profil społeczno demograficzny migrantów). 15

16 Uczestnicy badania online/papi byli w różnym wieku, w dużej mierze dzięki zastosowaniu dwóch odmiennych technik realizacji badania. Podobnie jak w przypadku płci struktura wieku badanych także jest podobna do tej, którą można obserwowad wśród ogółu migrantów powrotnych z wyraźną przewagą osób młodych. Wykres 1. Wiek uczestników badania online/papi. 60% 52% 50% 40% 30% 20% 10% 31% 10% 7% lat lat lat 50 i więcej lat 0% lat lat lat 50 i więcej lat Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania online/papi. Z kolei jeśli chodzi o wykształcenie reemigrantów uczestniczących w badaniu, to większośd miała szeroko rozumiane wykształcenie średnie. Ponownie struktura wykształcenia jest zbliżona do tej uzyskanej w badaniu CATI. Tabela 3. Wykształcenie migrantów powrotnych uczestniczących w badaniu online/papi. wykształcenie reemigrantów % badanych gimnazjalne lub niższe 2% zasadnicze zawodowe 13% średnie zawodowe 19% średnie ogólne 21% wyższe licencjackie 17% wyższe magisterskie 27,5% wyższe doktoranckie 0,5% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania online/papi. C. Badanie IDI Wywiady pogłębione prowadzone były z 30 reemigrantami z woj. śląskiego. Jak wspominano, dobór próby miał charakter celowy. Przy wyborze rozmówców kierowano się pewnymi przyjętymi z góry założeniami. Przede wszystkim poszukiwano osób, które spełniały kryteria definicyjne. Równocześnie 16

17 dobór próby prowadzony był w taki sposób, aby zapewnid uczestnictwo różnych typów migrantów powrotnych. Osoby, z którymi rozmawiano, były więc w różnym wieku: od 24 do 53 lat. Nieznaczną większośd rozmówców stanowiły migrantki powrotne (17 respondentek, 13 respondentów). Badani znacząco różnili się również pod względem swoich doświadczeo migracyjnych: wywiady prowadzone były zarówno z osobami, które spędziły za granicą kilka miesięcy, jak i z takimi, które za granicą mieszkały kilka lat. Warto również podkreślid, że rozmówcy pochodzili z różnych miejscowości woj. śląskiego (zarówno dużych miast, jak i wsi). D. Badanie FGI Zogniskowane wywiady prowadzone były z trzema grupami reemigrantów. Za każdym razem w wywiadzie brało udział osiem osób. Do udziału w pierwszej grupie fokusowej zaproszono starszych migrantów powrotnych (uczestnicy mieli 35 lub więcej lat) w większości zamieszkujących jedno z miast Aglomeracji Śląskiej, ale nie same Katowice. Prawie wszyscy przebywali za granicą w Niemczech, co ma duże znaczenie ze względu na specyfikę wyjazdów migracyjnych z woj. śląskiego (por. kierunki migracji str. 31) i legitymowali się wykształceniem zawodowym lub średnim. Uczestnikami drugiej grupy fokusowej byli migranci powrotni w podobnym wieku, posiadający wykształcenie wyższe lub średnie. W ostatnim spotkaniu wzięło udział ośmioro migrantów powrotnych, którzy nie przekroczyli jeszcze 30. roku życia. Połowa z nich miała wykształcenie średnie, połowa wyższe. E. Studia przypadków Gospodarstwa domowe wybrane do studium przypadku zlokalizowane są na terenie czterech podregionów województwa śląskiego: katowickiego (dwa gospodarstwa domowe), sosnowieckiego, tyskiego, rybnickiego. Profile rodzin są zróżnicowane ze względu na płed i wiek osoby powracającej oraz sytuację i wiek dzieci. Różni się również długośd pobytu respondentów za granicą. W próbie znalazły się zarówno gospodarstwa domowe, w których reemigranci powrócili po pojedynczym, wieloletnim wyjeździe rozpoczętym przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, jak i migranci poakcesyjni. W badaniu wzięło też udział gospodarstwo, w którym jeden z członków jest migrantem cyrkulacyjnym. 3. DEFINICJA EMIGRANTA I MIGRANTA POWROTNEGO (REEMIGRANTA) Głównym przedmiotem zainteresowania w projekcie Kierunek Śląsk są migranci powracający z emigracji do województwa śląskiego. Termin migrant powrotny wydaje się pojęciem intuicyjnie zrozumiałym, mimo to w literaturze przedmiotu jest to termin nieostry. Istnieje wiele definicji akcentujących różne charakterystyki terminu. Równocześnie używa się wielu pojęd: remigrant, 17

18 reemigrant, migrant powrotny. W związku z tym pojawiła się potrzeba dokładnego zdefiniowania, kim są migranci powrotni, którzy będą badani w projekcie. W ramach projektu Kierunek Śląsk zdecydowano się na przyjęcie definicji, która za migranta powrotnego uznaje osobę spełniającą wszystkie poniższe założenia: jest w wieku produkcyjnym (tzn lat *65 dla mężczyzn+); powróciła z zagranicy na przestrzeni lat ; osiedliła się po powrocie na terenie województwa śląskiego (mieszka lub pracuje/uczy się); pracowała (legalnie bądź nielegalnie) lub uczyła się (przygotowanie do pracy) za granicą powyżej 3 miesięcy. Uczestnikami badao prowadzonych w ramach projektu były osoby spełniające tak rozumiane kryteria migranta powrotnego. Dobór takich właśnie dosyd restrykcyjnych kryteriów jest wynikiem celów, jakie projekt miał zrealizowad. Równocześnie należy zaznaczyd, że w niniejszym opracowaniu pojęcia migrant powrotny i reemigrant używane są zamiennie i zgodnie z przytoczoną definicją. Uczestnikami badao prowadzonych w ramach projektu byli nie tylko migranci powrotni, ale również emigranci z województwa śląskiego, którzy nadal przebywają za granicą. Przyjęta definicja emigranta była analogiczna jak w przypadku migrantów powrotnych. Emigrantem była więc każda osoba, która spełniała poniższe założenia: jest w wieku produkcyjnym (tzn lat *65 dla mężczyzn+) wyjechała za granicę w latach ; przed wyjazdem mieszkała na terenie województwa śląskiego (mieszkała lub pracowała/uczyła się); pracuje (legalnie bądź nielegalnie) lub uczy się (przygotowanie do pracy) za granicą powyżej 3 miesięcy. 18

19 CZĘŚD II Wyniki badao 19

20 GŁÓWNE WNIOSKI Około 7,4% ogółu śląskich gospodarstw domowych stanowią takie gospodarstwa, z których co najmniej jedna osoba w okresie: styczeo 2004 kwiecieo 2011 r. przebywała (tj. pracowała bądź uczyła się) za granicą dłużej niż trzy miesiące. Mniej niż połowa (43,5%) ww. gospodarstw ma już doświadczenia migracyjne za sobą (ich członkowie wrócili do kraju). Większośd migrantów wyjechała za granicę w celach zarobkowych (82,4%). Co dziesiąty badany udał się za granicę w celach edukacyjnych. Praktyka lub staż zawodowy stanowiła cel wyjazdu dla około 2% emigrantów. Najwyższą falę powrotów z emigracji zaobserwowano w roku 2008, kiedy to natężenie tego zjawiska wzrosło o ponad 9 punktów procentowych w stosunku do roku poprzedniego. Dwa kolejne lata to kontynuacja trendu wzrostowego w roku 2009 i 2010 do województwa śląskiego wróciło łącznie ponad 47% badanych. Na przestrzeni ostatnich lat mieszkaocy województwa śląskiego wyjeżdżali przede wszystkim do Wielkiej Brytanii (34,6%) oraz Niemiec (20,0%). Dużą popularnością cieszyły się także Holandia (10,7) i Irlandia (9,5). Zdecydowana większośd migrantów powrotnych (69%) nie planuje ponownego wyjazdu w perspektywie najbliższego roku. Zdecydowani na ponowną emigrację stanowią zaś jedną czwartą powracających. Kolejny wyjazd planują przede wszystkim osoby, które mają za sobą co najmniej dwa wyjazdy. Najwyższa skłonnośd do emigracji występuje wśród najmłodszych (do 30. roku życia) i najstarszych migrantów (powyżej 50. roku życia). W analizowanym okresie (styczeo 2004 kwiecieo 2011 r.) na wyjazd za granicę nieznacznie częściej decydowali się mężczyźni niż kobiety. Również wśród powracających mężczyzn jest wyraźnie więcej niż kobiet. Kobiety decydujące się na emigrację to przede wszystkim osoby z wyższym wykształceniem (połowa emigrantek ukooczyła studia wyższe), wyjeżdżający mężczyźni legitymowali się natomiast głównie wykształceniem zawodowym (zasadniczym lub średnim łącznie 55% wyjeżdżających mężczyzn). Około 38% wyjeżdżających stanowiły osoby w wieku lat. Kolejne 35% wyjeżdżających należało do kategorii wiekowej: lat. Wśród powracających udział osób w wieku lat jest jeszcze wyższy niż wśród wyjeżdżających (45%). Decyzja o wyjeździe ma zazwyczaj podłoże czysto ekonomiczne. Migrantów z kraju wypychają przede wszystkim trudności ze znalezieniem zatrudnienia (co piąty był przed wyjazdem bezrobotny, kolejne 2% to osoby bierne zawodowo), a także poczucie rozczarowania warunkami pracy w Polsce, głównie poziomem zarobków (co trzeci badany zdecydował się na emigrację, będąc zatrudnionym w kraju w pełnym wymiarze czasu pracy). O powrocie 20

21 decydują natomiast najczęściej względy emocjonalne (44%). Co trzeci migrant wrócił, bo po prostu zrealizował cel wyjazdu (np. uzbierał zakładaną kwotę). Zdecydowana większośd migrantów powrotnych (89%) wyjeżdżając za granicę, korzystała ze wsparcia sieci migracyjnych. Aż 38% respondentów wyjechało do miejscowości, w której przebywali ich znajomi i gdzie mieli już zorganizowaną pracę. Tylko 17% migrantów powrotnych przebywało za granicą ze swoją najbliższą rodziną. Powrót do kraju często wiąże się z doświadczeniem szoku poemigracyjnego. Szok ten jest szczególnie zauważalny u osób, które długo przebywały za granicą, w sferze rodzinnej i zawodowej. W sferze rodzinnej objawia się on przede wszystkim rozluźnieniem więzi, które często trzeba odbudowywad na nowo. W sferze zawodowej natomiast związany jest z różnicą w poziomie zarobków oraz odmienną kulturą pracy w kraju i za granicą. Szok pomigracyjny może zostad zmniejszony, jeżeli reemigrant jest przygotowany na trudności związane z powrotem do kraju, jeżeli utrzymuje stały kontakt z krajem i rodziną. Reemigranci wyrażają ogromne zadowolenie z pobytu za granicą. Łącznie aż 91% powracających uznało, że ich decyzja o wyjeździe za granicę była słuszna, a 63% zadeklarowało nawet, że zdecydowanie słuszna. Ponadto 83% deklaruje, że dzięki emigracji zwiększyła się ich wiara we własne siły. Większośd powracających (82%) z zagranicy przywiozła oszczędności. Dwie piąte (39%) zaoszczędziły nie więcej niż 10 tysięcy złotych. Taki sam odsetek (39%) między a złotych. Co dwudziesty (4%) powracający zgromadził ponad 100 tysięcy złotych. Co piąty natomiast (18%) za granicą w ogóle nie odłożył pieniędzy. Oszczędności zgromadzone podczas pobytu za granicą są przede wszystkim przeznaczane na życie bieżące po powrocie do Polski (36%). Drugim najpopularniejszym celem (33%) jest remont lub wyposażenie mieszkania czy domu (np. zakup sprzętu AGD, RTV, mebli). Co piąty spośród reemigrantów kupił samochód (20%). Co dziesiąty natomiast (12%) zainwestował w nieruchomośd dom, mieszkanie lub działkę budowlaną. Co dziesiąty reemigrant za granicą ukooczył szkołę lub studia. W kursach i szkoleniach zawodowych brała udział natomiast niemal jedna trzecia (31%) powracających. Dwie trzecie (69%) reemigrantów deklarują, że nabyły bogate doświadczenie zawodowe, a dwie piąte (40%), że w obecnie wykonywanej pracy wykorzystują doświadczenia i umiejętności zdobyte za granicą. Zdecydowana większośd powracających postrzega pobyt za granicą w kategorii mniejszego lub większego sukcesu (grupa powracających z tarczą ). Jako porażkę traktuje go jedynie 7% badanych (grupa powracających na tarczy ). Wśród przekonanych, że czas spędzony za granicą nie był czasem straconym większośd stanowią tzw. aktorzy zmiany, tj. osoby, które 21

22 pomnażają zdobyty na emigracji kapitał (np. wykorzystują zagraniczne doświadczenia i kontakty zawodowe bądź zakładają własne firmy dzięki zgromadzonym środkom finansowym) i jednocześnie zamierzają osiąśd na Śląsku na stałe. 22

23 ROZDZIAŁ PIERWSZY: ŚLĄSKIE MIGRACJE ZAGRANICZNE W UJĘCIU ILOŚCIOWYM 1.1. SKALA WYJAZDÓW Z badao ilościowych (przeprowadzonych techniką wspomaganego komputerowo wywiadu telefonicznego w kwietniu 2011 r.), zrealizowanych w ramach projektu Kierunek Śląsk wynika, iż ok. 7,4% ogółu gospodarstw domowych w województwie śląskim to gospodarstwa, z których co najmniej jedna osoba w okresie między 2004 rokiem a kwietniem 2011 przebywała (tj. pracowała bądź uczyła się por. definicja reemigranta, s. 18) za granicą dłużej niż trzy miesiące. Rysunek 2. Odsetek emigranckich gospodarstw domowych w województwie śląskim. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Odsetek gospodarstw domowych, których członkowie wyjeżdżali za granicę najwyższy jest w powiatach: raciborskim (12,2%), lublinieckim (11,8%), m. Żory (11,6%). Najniższe wartości przyjmuje natomiast w powiatach: m. Świętochłowice (2,3%), m. Ruda Śląska (4,2%), m. Bytom (4,4%) - zob. rysunek 3. 23

24 Rysunek 3. Odsetek emigranckich gospodarstw domowych w poszczególnych powiatach województwa śląskiego. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Dla zdecydowanej większości osób wyjeżdżających za granicę z województwa śląskiego w okresie 2004 kwiecieo 2011 głównym celem wyjazdu była praca zarobkowa (82,4%). Warto podkreślid, że wśród tych osób zdecydowanie przeważali migranci, którzy podjęli legalną pracę zarobkową (94,6%). Nieco ponad 2% emigrantów wyjechało w celu rozpoczęcia praktyki lub stażu. Co dziesiąty badany udał się za granicę w celach edukacyjnych, zaś dla 4,1% respondentów zasadniczym powodem wyjazdu były cele prywatne (np. dołączenie do rodziny). Dominujący motyw emigracji praca zarobkowa był w szczególności nasilony wśród wyjeżdżających z terenów wiejskich. Niemal 88% ogółu migrantów z tych terenów to typowi migranci zarobkowi. Natomiast co dziesiąty emigrant z aglomeracji śląskiej w analizowanym okresie zdecydował się na wyjazd w celach edukacyjnych. 24

25 Zdecydowaną większośd (75,8%) gospodarstw domowych mających doświadczenia emigracyjne, stanowiły gospodarstwa, z których wyjechała tylko jedna osoba. Blisko 18% to gospodarstwa, z których wyemigrowały dwie osoby, natomiast trzech emigrantów w swoim gronie posiada 4,3% śląskich gospodarstw domowych. Gospodarstwa składające się z ponad 4 osób nieco ponad 2% ogółu gospodarstw w województwie śląskim (zob. Wykres 2). Wykres 2. Liczba osób w emigranckim gospodarstwie domowym, które w okresie wyjechały za granicę na dłużej niż 3 miesiące. 4,3% 1,0% 1,1% 17,8% 1 osoba 2 osoby 3 osoby 4 osoby 5 osób i więcej 75,8% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Wśród mieszkaoców województwa śląskiego, którzy w okresie 2004 kwiecieo 2011 wyjechali za granicę, zdecydowana większośd to osoby, które na wyjazd zagraniczny w celu zarobkowym bądź edukacyjnym zdecydowały się jeden raz. Około 13% respondentów stanowiły osoby, które w analizowanym okresie za granicą przebywały dwa razy. Niespełna 7% osób wyjechało z kraju trzykrotnie, a co dziesiąty badany w tym czasie przebywał za granicą aż cztery razy. Zarówno wśród mieszkaoców wsi, jak i miast, dominują gospodarstwa, z których wyjechała jedna osoba (77,8% gospodarstw z aglomeracji śląskiej, 74,8% gospodarstw z pozostałych miast województwa śląskiego, 74,5% gospodarstw wiejskich). Relatywnie popularne wśród mieszkaoców terenów wiejskich były także wyjazdy dwóch osób (22,6%). Długośd pobytu za granicą zróżnicowana jest ze względu na liczbę wyjazdów, które mają na swoim koncie emigranci (zob. Wykres 3). W przypadku dwóch i więcej migracji można mówid o zdecydowanej przewadze wyjazdów krótkookresowych, a więc pobytów do 12 miesięcy, które stanowiły ponad 80% ogółu wyjazdów. Dłuższe pobyty były raczej sporadyczne odsetek osób, które decydowały się na dłuższy pobyt spada wprost proporcjonalnie do czasu spędzonego za granicą. Zupełnie inaczej przedstawia się struktura ostatnich wyjazdów (zakooczonych lub nadal trwających w momencie przeprowadzania badania) pod względem długości pobytu. W przypadku co trzeciego ostatniego wyjazdu można mówid o emigracji długookresowej (25-60 miesięcy). Na taką długośd 25

26 pobytu decydowało się wcześniej zaledwie 8,4% (przedostatni wyjazd) lub 5,5% (wcześniejszy wyjazd) badanych. Można więc przypuszczad, że osoby, które decydowały się na kilka wyjazdów emigracyjnych, swoje wcześniejsze, krótkie pobyty traktowały jako pewnego badanie terenu, sprawdzały, jakie są możliwości życia i pracy za granicą, a skuszone wyższymi zarobkami podejmowały kolejne, dłuższe już wyjazdy emigracyjne. Wykres 3. Długośd pobytu a liczba wyjazdów emigracyjnych. 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% do 6 miesięcy 7-12 miesięcy miesięcy miesięcy powyżej 60 miesięcy wcześniejszy wyjazd przedostatni wyjazd ostatni wyjazd Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. 1.2 SKALA POWROTÓW Jak wynika z badao przeprowadzonych z wykorzystaniem techniki wspomaganego komputerowo wywiadu telefonicznego, większośd (56,5%) przedstawicieli śląskich gospodarstw domowych, którzy wyjechali z kraju w latach nadal przebywa za granicą, a 43,5% stanowią takie gospodarstwa, które doświadczenie związane z emigracją mają już za sobą. Powrócili głównie ci, którzy jako główny cel swojego wyjazdu wskazali pracę zarobkową stanowią 82,4% ogółu zbiorowości reemigrantów, przy czym warto zaznaczyd, że zdecydowanie wyższy poziom natężenia powrotów odnotowano wśród osób, które podjęły za granicą pracę nielegalną (66,7%), niż które pracowały legalnie (42,2%). Z grupy badanych, dla których głównym motywem wyjazdu była praktyka lub staż, wróciło już trzy czwarte osób, a spośród migrantów edukacyjnych na powrót do kraju zdecydowało się 46,3%. Miejsce zamieszkania na wsi lub w mieście nie różnicuje w sposób istotny nasilenia powrotów do regionu, chod można zauważyd pewne prawidłowości (zob. Wykres 4). Relatywnie częściej na zakooczenie przygody emigracyjnej decydowały się osoby, które przed wyjazdem mieszkały na 26

27 terenach miejskich poza aglomeracją. Nieco częściej wracali przedstawiciele gospodarstw domowych z aglomeracji śląskiej oraz terenów wiejskich (odpowiednio 47,3% oraz 47,6% ww. gospodarstw). Wykres 4. Odsetek emigranckich gospodarstw domowych z województwa śląskiego, których członkowie powrócili z zagranicy według lokalizacji. 47,3% 41,0% 47,6% Aglomeracja śląska Inne miasto w woj. śląskim Wieś w woj. śląskim Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Skala powrotów z emigracji mieszkaoców województwa śląskiego w przedziale czasowym między styczniem 2004 a kwietniem 2011 w poszczególnych latach różni się znacząco (zob. Wykres 5). Najwyższą dynamikę przyrostu liczby migrantów powrotnych zaobserwowano w roku 2008, kiedy to natężenie powrotów wzrosło o ponad dziewięd punktów procentowych w stosunku do roku poprzedniego. Dwa kolejne lata to wyraźny trend nasilenia powrotów w ujęciu ilościowym w roku 2009 i 2010 do województwa śląskiego wróciło łącznie ponad 47% badanych. Mając na uwadze, iż w ciągu 4 miesięcy 2011 r. do kraju wróciło kolejne 8,1%, można przypuszczad, że do kooca roku zostanie zachowana tendencja z lat poprzednich, a więc nasilenia się skali powrotów z emigracji. 27

28 Wykres 5. Natężenie powrotów z emigracji do województwa śląskiego na przestrzeni lat Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Trend ten znajduje również odzwierciedlenie w statystykach Głównego Urzędu Statystycznego, opartych o liczbę osób, które dokonały zameldowania z zagranicy na pobyt stały (zob. Wykres 6). Warto podkreślid, że statystyki te nie reprezentują faktycznej skali zjawiska migracji powrotnych do województwa śląskiego, obrazują jednak tendencję nasilania się zjawiska powrotów z migracji zagranicznych. Wykres 6. Liczba osób meldujących się na pobyt stały z zagranicy według GUS Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS. Najliczniejszą grupę wśród powracających do kraju stanowiły osoby, które w badanym okresie spędziły za granicą do 6 miesięcy (44%). Do migrantów krótkookresowych zaliczyd także należy osoby, które wróciły po okresie 7 12 miesięcy pobytu za granicą grupa ta stanowiła 15,6% ogółu migrantów powrotnych (zob. Tabela 4). Natomiast drugą co do liczebności grupę migrantów powrotnych stanowili ci, których zaklasyfikowad można jako migrantów długookresowych co piąty badany przebywał poza krajem przez okres 2 5 lat. Kolejne 4,5% migrantów wróciło do województwa 28

29 śląskiego, spędziwszy za granicą ponad 60 miesięcy. Do kraju wróciło ponadto 16,8% migrantów średniookresowych, którzy za granicą przebywali przez okres miesięcy. Tabela 4. Odsetek migrantów powrotnych z województwa śląskiego a czas pobytu za granicą. okres pobytu odsetek migrantów powrotnych do 6 miesięcy 44% 7-12 miesięcy 15,6% miesiące 16,8% miesięcy 19,1% powyżej 60 miesięcy 4,5% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Długośd pobytu na emigracji istotnie zróżnicowana jest ze względu na wiek emigrantów powrotnych. Po okresie do 6 miesięcy pobytu za granicą do kraju zdecydowało się wrócid 54,5% osób młodych (18 29 lat), a także połowa osób z grupy wiekowej 50+. Przedstawiciele grupy wiekowej lat najczęściej decydowali się na powrót po krótkim okresie (do 6 miesięcy 30,1%), chod co czwarta osoba z tej grupy przebywała za granicą przez znacznie dłuższy czas (25 60 miesięcy 25,7%). Na podobną długośd swojego pobytu poza krajem zdecydował się co trzeci migrant powrotny z grupy wiekowej lat. Warto także podkreślid, że wśród osób, które wróciły do kraju po ponad pięcioletnim pobycie na emigracji większośd (ok. 52%) stanowiły osoby w wieku lat. Zdecydowana większośd (80,7%) migrantów powrotnych to osoby, które za granicą w okresie przebywały same, a z kolei 15,4% ogółu migrantów powrotnych za granicę wyjechało z małżonkiem lub partnerem/partnerką. Ok. 3% osób, które powróciły już do kraju, to migranci, którzy za granicę zabrali dzieci. Natomiast niespełna 1% migrantów powrotnych założyło rodzinę, będąc na emigracji. Można przypuszczad, że na decyzję o powrocie do kraju mógł mied wpływ rozpoczęty w 2008 roku kryzys gospodarczy na świecie, którego skutki w dużej mierze odczuwalne były w branżach, w których tradycyjnie zatrudniani są imigranci (m.in. budownictwo, turystyka, gastronomia). Dodatkowym czynnikiem skłaniającym do podjęcia decyzji o powrocie mogła byd również spowolnienie gospodarcze w Europie i jednocześnie relatywnie dobra sytuacja gospodarcza Polski w porównaniu do wszystkich krajów Unii Europejskiej w roku 2009 Polska jako jedyny kraj europejski odnotowała dodatnią tempo wzrostu gospodarczego (mierzone dynamiką PKB) 3. Dodatkowo poprawiła się sytuacja w regionie. Stopa bezrobocia w województwie spadła z 16,9% w roku 2004 do zaledwie 9,9% w roku Co więcej, w 2008 r., a więc w okresie kiedy zaobserwowano największe nasilenie powrotów z emigracji (por. Wykres 2) stopa bezrobocia osiągnęła najniższy poziom w kraju 6,9% 4. 3 World Economic Outlook, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, kwiecieo 2011, s , ( 4 Bank Danych Lokalnych, Główny Urząd Statystyczny. 29

30 Natomiast przeciętne wynagrodzenie brutto w analizowanym okresie wzrosło niemal o 37%, z poziomu 2 488,62 zł w 2004 r., do 3 405,18 zł i było drugim pod względem wysokości wynagrodzeniem w kraju KIERUNKI MIGRACJI Na przestrzeni ostatnich siedmiu lat (styczeo 2004 kwiecieo 2011) mieszkaocy województwa śląskiego emigrowali przede wszystkim do Wielkiej Brytanii (34,6%) oraz Niemiec (20%). Co dziesiąty badany podjął decyzję o wyjeździe do Holandii i Irlandii. Relatywnie dużą popularnością cieszyły się także Włochy (4%) oraz Stany Zjednoczone (3,4%). Znaczące zainteresowanie Wielką Brytanią można tłumaczyd faktem, iż był to jeden z pierwszych krajów w 2004 r., który otworzył całkowicie swój rynek pracy dla osób z tzw. nowych krajów członkowskich UE. Jednocześnie Anglia charakteryzowała się deficytem pracowników, szczególnie w zawodach nie wymagających specjalnych kwalifikacji. Z kolei wysoki odsetek emigracji zarobkowych do Niemiec, pomimo całkowitego otwarcia rynku pracy dopiero w maju 2011 r., wynika najprawdopodobniej z tradycji historycznych oraz wyjazdów sezonowych, które możliwe były dzięki bilateralnym umowom między Polską a Niemcami. 5 Ibidem. 30

31 Rysunek 3. Kierunki emigracji mieszkaoców województwa śląskiego. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Najwięcej mieszkaoców województwa śląskiego, w okresie styczeo 2004 kwiecieo 2011 wróciło z tych krajów, do których przedstawiciele tego regionu najczęściej wyjeżdżają, a więc z Wielkiej Brytanii i Niemiec odpowiednio 31,7% oraz 17,5%. Różnica w odsetku powracających z tych krajów jest niemal taka sama jak różnica procentów emigrujących (ok. 14 punktów procentowych). Warto podkreślid, że co trzecia osoba powracająca z Niemiec w perspektywie najbliższego roku planuje ponownie wyjechad za granicę, połowa natomiast nie. Większe różnice pojawiają się w planach osób, które wróciły z Wielkiej Brytanii. W tym przypadku, zdecydowana większośd niemal 71% nie planuje w ogóle kolejnego wyjazdu, a zaledwie ok. 16% rozważa taką ewentualnośd. Popularne kierunki zwrotne emigracji wśród mieszkaoców regionu to również Holandia i Irlandia odpowiednio po 12,9% i 9,2% wskazao. 31

32 Rysunek 4. Kierunki zwrotne śląskiej emigracji w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Na przestrzeni lat główne kierunki migracji zagranicznych nie różnicowały się wyraźnie ze względu na płed (zob. Tabela 5, Tabela 6). Największy odsetek zarówno kobiet, jak i mężczyzn wyjeżdżał do Wielkiej Brytanii (36,5% kobiet i 32,4% mężczyzn), Niemiec (18,4% i 20,9%), Holandii (10% i 11%) oraz Irlandii (8,2% i 10,4%). Dośd istotne różnice w preferencjach co do kierunku emigracji ujawniają się w przypadku kolejnych krajów. Włochy, USA, Francja, Dania i Szwecja cieszyły się większą popularnością u kobiet. Natomiast Hiszpania, Norwegia i Czechy to kraje, które statystycznie przyciągały więcej mężczyzn. Takie dysproporcje wynikad mogą ze specyfiki rynków pracy w ww. krajach, które oferują zatrudnienie o określonym charakterze (np. włoski rynek pracy jest sfeminizowany z uwagi na dużą liczbę miejsc pracy związanych z opieką nad starszymi osobami). 32

33 Tabela 5. Najpopularniejsze kierunki emigracji wśród mężczyzn. kraj odsetek emigrantów Wielka Brytania 32,4% Niemcy 20,9% Holandia 11% Irlandia 10,4% Hiszpania 3,7% Norwegia 2,9% USA 2,7% Czechy 2,3% Francja 2,3% Włochy 2,1% Tabela 6. Najpopularniejsze kierunki emigracji wśród kobiet. kraj odsetek emigrantek Wielka Brytania 36,5% Niemcy 18,4% Holandia 10% Irlandia 8,2% Włochy 6% USA 4,2% Francja 3,1% Hiszpania 1,8% Dania 1,5% Szwecja 1,5% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Nieco bardziej zróżnicowane ze względu na płed są kierunki zwrotne emigracji wśród mieszkaoców województwa śląskiego (zob. Tabela 7, Tabela 8). Co prawda, zarówno wśród kobiet jak i mężczyzn najpopularniejsza pod tym względem jest Wielka Brytania, ale to częściej panie (35,2%), niż panowie wracały z tego właśnie kraju (28,6%). W przypadku Niemiec można mówid o sytuacji odwrotnej do Polski wracali częściej mężczyźni (19,4%) niż kobiety (14,1%). Ponadto, kobiety wracały znacznie częściej z Włoch czy Szwecji, chod warto zaznaczyd, że kierunki te równocześnie cieszyły się także większym zainteresowaniem emigrujących pao niż panów. Istotnym kierunkiem zwrotnym emigracji wśród mężczyzn była także Irlandia (10,5%) i Hiszpania (5,1%) Tabela 7. Najpopularniejsze kierunki zwrotne migracji wśród mężczyzn. kraj odsetek emigrantów Wielka Brytania 28,6% Niemcy 19,4% Holandia 13,3% Irlandia 10,5% Hiszpania 5,1% USA 3,8% Włochy 3,2% Francja 2,5% Czechy 2,2% Norwegia 1,6% Tabela 8. Najpopularniejsze kierunki zwrotne migracji wśród kobiet. kraj odsetek emigrantek Wielka Brytania 35,2% Niemcy 14,1% Holandia 11,7% Włochy 7,5% Irlandia 7,0% USA 4,2% Francja 2,3% Hiszpania 2,3% Szwecja 2,3% Dania 1,9% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. 33

34 Istotnym czynnikiem, który różnicuje obierane kierunki docelowe migracji, jest także wiek emigrantów. Wielka Brytania była najpopularniejszym kierunkiem wyjazdu dla młodszych mieszkaoców województwa śląskiego na Wyspy wyjechało 39,9% osób w wieku lat (zob. Wykres 7) oraz 41,4% osób w wieku lat. Zdecydowanie rzadziej w tym kierunku wyjeżdżały osoby z grupy wiekowej lat 18,2% oraz osoby powyżej 50. roku życia 16,5% (zob. Wykres 8). Wykres 7. Najpopularniejsze kierunki emigracji w grupie wiekowej lat (w %). Wykres 8. Najpopularniejsze kierunki emigracji w grupie wiekowej powyżej 50. roku życia (w %). Wielka Brytania 39,9 Niemcy 34,1 Holandia 14,8 Wielka Brytania 16,5 Niemcy 13,3 Holandia 9,7 Irlandia 8,9 Włochy 9,1 USA 3,1 Hiszpania 6,3 Włochy 2,8 USA 5,7 Hiszpania 2,6 Irlandia 3,4 Francja 2,6 Norwegia 2,8 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Osoby, które przekroczyły 50. rok życia zdecydowanie częściej niż najmłodsi emigranci wybierały Niemcy (34,1%) oraz Włochy (9,1%) jako kraj emigracji. Do tych krajów wyjechało odpowiednio 13,3% oraz 2,8% przedstawicieli grupy wiekowej lat. W grupie tej popularnymi kierunkami były ponadto: Holandia (14,8%) i Irlandia (8,9%), która nie wzbudzała zainteresowania wśród najstarszych emigrantów (3,4%). Warto także zwrócid uwagę, że grupa ta stanowiła większośd w takich krajach jak USA czy Norwegia, a wśród najpopularniejszych kierunków migracji nie pojawia się relatywnie popularna w innych grupach wiekowych Francja. Z kolei osoby w wieku lat poza Wielką Brytanią często wybierały także Niemcy (15,6%), Irlandię (12,9%) oraz Holandię (8,1%). Wśród emigrantów należących do przedziału wiekowego lat zwraca przede wszystkim uwagę obecnośd Czech (4,7%), które w pozostałych kategoriach wiekowych nie pojawiają się w czołówce kierunków migracji. Popularnośd kierunków zwrotnych emigracji w poszczególnych grupach wiekowych jest w zasadzie tożsama z rankingiem popularności kierunków wyjazdów zagranicznych (zob. Wykresy 10, 11). Młodsi migranci najczęściej wracają z Wielkiej Brytanii 36,7% osób w wieku lat oraz 40,0% osób w wieku lat. Z kolei dla starszych migrantów z województwa śląskiego najistotniejszym 34

35 kierunkiem zwrotnym emigracji są Niemcy. Z tego właśnie kraju powraca co czwarty emigrant w przedziale wieku lat oraz 28,1% ogółu osób powyżej 50. roku życia. Wykres 9. Najpopularniejsze kierunki zwrotne emigracji w grupie wiekowej lat (w %). Wykres 10. Najpopularniejsze kierunki zwrotne emigracji w grupie wiekowej powyżej 50. roku życia (w %). Wielka Brytania 36,7 Niemcy 28,1 Holandia 16,9 Wielka Brytania 12,4 Niemcy 12,2 Holandia 12,4 Irlandia 9,3 Włochy 10,1 USA 4,2 Hiszpania 10,1 Włochy 2,1 Irlandia 5,6 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI 35

36 Dokonując zestawienia najpopularniejszych kierunków wyjazdów zagranicznych mieszkaoców województwa śląskiego oraz czasu spędzanego w poszczególnych krajach, można wyróżnid typy emigracji: krótkookresowej (od 3 do 12 miesięcy), średniookresowej (od roku do dwóch lat), oraz długoterminowej (powyżej dwóch lat). Za kraj migracji sezonowej należy uznad Holandię (zob. Tabela 9), w której 61% badanych nie przebywało dłużej niż rok. Wysoki odsetek ogółu wyjeżdżających na krótki okres czasu wybierało ponadto Francję oraz USA, chod warto zaznaczyd, że 41% emigrantów wyjeżdżało do Stanów na okres powyżej dwóch lat. Do krajów emigracji długookresowej można ponadto zaliczyd Irlandię (60% wyjazdów trwających dłużej niż dwa lata), Wielką Brytanię (57,3%) oraz Czechy (52,9%). Krajem emigracji średniookresowej jest z kolei Hiszpania (niemal co trzeci wyjazd tam trwał od roku do dwóch lat) oraz Norwegia (17,4%). kraj Tabela 9. Klasyfikacja krajów emigracji według typu mobilności. odsetek emigrantów krótkookresowych odsetek emigrantów średniookresowych odsetek emigrantów długookresowych Czechy 35,3% 11,8% 52,9% Francja 54,5% 11,8% 27,3% Hiszpania 44,1% 29,4% 26,5% Holandia 60,8% 12,8% 26,4% Irlandia 30,9% 9,1% 60% Niemcy 49,1% 9,2% 41,7% Norwegia 47,8% 17,4% 34,8% USA 56,4% 2,6% 41% Wielka Brytania 28,9% 13,8% 57,3% Włochy 47,8% 8,7% 43,5% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Wyniki badao zrealizowanych techniką komputerowo wspomaganego wywiadu telefonicznego (CATI) pozwalają także określid, w których krajach nadal przebywają emigranci z województwa śląskiego, którzy wyjechali za granicę w latach (zob. Wykres 11). 36

37 Wykres 11. Kraje kontynuacji pobytów emigracyjnych mieszkaoców województwa śląskiego. Wielka Brytania Niemcy Irlandia Holandia Włochy USA Francja Norwegia Hiszpania Czechy 3,2% 3% 2,9% 2,4% 2,0% 1,4% 9,8% 9% 22,1% 37,1% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Zdecydowanie najwięcej mieszkaoców województwa śląskiego, którzy wyemigrowali w latach nadal przebywa (pracuje bądź uczy się) w Wielkiej Brytanii (37,1% ogółu przebywających za granicą) oraz Niemczech (22,1%). Istotny odsetek emigrantów z regionu przebywa ponadto w Irlandii (9,8%) i Holandii (9%), a więc krajach tożsamych z najpopularniejszymi kierunkami emigracji oraz migracji powrotnej. O ile analiza zmian miejsca zamieszkania przed wyjazdem i po powrocie migrantów powrotnych z województwa śląskiego nie wskazuje w zasadzie na żadne różnice w ujęciu powiatowym, o tyle na uwagę zasługuje modyfikacja struktury zamieszkania w ujęciu regionalnym (zob. Tabela 10), związana głównie ze wzrostem odsetka osób, które po powrocie z emigracji osiedliły się w innym województwie. Wskazywad to może na relatywnie niższy poziom atrakcyjności miast województwa śląskiego niż miast w innych regionach Polski zwłaszcza w województwie małopolskim (37,2% migrantów powrotnych, którzy po powrocie przeprowadzili się do innego województwa, wybrało właśnie Małopolskę) oraz mazowieckim (odpowiednio 27,9%). 37

38 Tabela 10. Miejsce zamieszkania migrantów powrotnych przed wyjazdem i po powrocie z emigracji. miejsce zamieszkania odsetek migrantów powrotnych przed wyjazdem odsetek migrantów powrotnych po powrocie aglomeracja śląska 33,5% 32,2% inne miasto w woj. śląskim 44,1% 41,9% wieś w woj. śląskim 19,1% 17,8% poza woj. śląskim 3,2% 8,1% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. 1.4 PLANY MIGRACYJNE ŚLĄSKICH REEMIGRANTÓW W projekcie Kierunek Śląsk założono, ze migranci powrotni to osoby, które powracają z emigracji z pewnym kapitałem (społecznym, finansowym lub kulturowym) wierząc, że kapitał ten może zostad wykorzystany do rozwoju regionu, do którego migranci powracają. Trzeba jednak pamiętad, że powrót na Śląsk nie musi byd ostateczny częśd migrantów po pewnym okresie spędzonym w kraju wyjedzie za granicę ponownie. Niektórzy zostaną przymuszeni przez okoliczności zewnętrzne (np. utrata pracy lub niemożnośd jej znalezienia w Polsce), dla części cykliczne migracje mogą stad się sposobem na życie. W związku z tym jednym z ważniejszych zagadnieo badanych w ramach projektu Kierunek Śląsk były plany migracyjne reemigrantów. Uczestnicy wywiadów telefonicznych byli pytani, czy planują ponowny wyjazd za granicę na dłużej niż 3 miesiące (ze względów praktycznych w pytaniu tym zawężono horyzont czasowy do najbliższego roku). 38

39 Wykres 12. Plany migracyjne migrantów powrotnych w perspektywie najbliższego roku. 14% 11% 54% 8% 14% zdecydowanie tak raczej tak ani tak, ani nie raczej nie zdecydowanie nie Źródło: opracowanie własne na podstawie badania CATI. Okazuje się, że zdecydowana większośd reemigrantów (69%) nie planuje emigracji w okresie najbliższego roku. Warto odnotowad, że ponad połowa badanych wybrała odpowiedź zdecydowanie nie planuję wyjazdu, co pokazuje raczej silne pragnienie pozostania w kraju. Reemigranci zdecydowani na ponowny wyjazd stanowili jedną czwartą badanych (25%). Osoby te zapytano o to, jaki charakter będzie miał ten wyjazd. Okazuje się, że osoby planujące ponowną emigrację to dosyd zróżnicowana grupa. Tylko częśd z nich myśli o wyjeździe na stałe 17% badanych deklarujących ponowny wyjazd za granicę. Połowa planujących ponowną migrację myśli o krótkim wyjeździe, trwającym krócej niż rok (można domniemywad, że są to przynajmniej w części osoby, które z wyjazdów migracyjnych uczyniły stały sposób życia). Tabela 11 Charakter ponownego wyjazdu wśród reemigrantów planujących emigrację. % badanych planujących Charakter ponownego wyjazdu za granicę ponowną migrację Wyjazd na stałe 17% Wyjazd na dłuższy okres (powyżej roku), ale nie na stałe 21% Wyjazd na krótki okres (do roku) 50% Jeszcze nie wiem 12% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Oczywiście należy pamiętad, że są to tylko deklaracje dotyczące planów, mogą one ulec zmianie, szczególnie w przypadku wystąpienia różnych zdarzeo losowych (np. utrata pracy w Polsce i niemożliwośd jej znalezienia przez długi czas). 39

40 Zaskakująco niewiele osób, (w porównaniu do badao prowadzonych w ramach projektów Kierunek Małopolska oraz Kierunek Dolny Śląsk ) wahało się pomiędzy ponowną emigracją zarobkową a pozostaniem w kraju. Chęd ponownego wyjazdu zarobkowego zależna jest od bardzo wielu czynników, z których tylko częśd można skwantyfikowad i poddad badaniu. W wywiadach pogłębionych migranci często zwracali uwagę, że to, czy ponownie wyjadą za granicę, czy nie zależy w dużej mierze od tego, jak będzie się układała ich sytuacja w przyszłości. Dla osób, które już raz przeżyły stres i trudności związane z emigracją, kolejny wyjazd jest prostszy, emigracja została przez nich w pewien sposób oswojona. Mają one świadomośd, że jeśli nie będzie im się układało w kraju, to zawsze pozostaje możliwośd wyjazdu za granicę gdzie sobie poradzą, bo już raz taką sytuację przeżyły i się w niej sprawdziły. Wyjazd staje się więc jedną z dostępnych alternatyw, po którą można sięgnąd, kiedy krajowe perspektywy są mało atrakcyjne. Mimo wyszczególnionych powyżej zastrzeżeo można wskazad kilka czynników, które wpływają na skłonnośd do ponownego wyjazdu. Jednym z bardziej oczywistych jest wcześniejsza historia migracyjna. Jeżeli ktoś w przeszłości wyjeżdżał kilka razy za granicę, to z różnych powodów łatwiej będzie mu podjąd decyzję o ponownym wyjeździe. Ten zdroworozsądkowy wniosek znajduje potwierdzenie w wynikach badao. Istnieje statystycznie istotny związek pomiędzy liczbą wyjazdów a skłonnością do wyjechania po raz kolejny. Trzy czwarte migrantów powrotnych, którzy mieli za sobą jeden wyjazd za granicę na dłużej niż trzy miesiące, nie planuje wyjeżdżad w celu zarobkowym na przestrzeni najbliższego roku. Największą chęd do wyjazdu widad natomiast u osób, które mają już za sobą dwa wyjazdy prawie cztery na dziesięd z nich (38%) planuje wyjazd. Bardzo podobny odsetek skłonnych do kolejnego wyjazdu zarobkowego jest osób, które wyjeżdżały za granicę trzy lub więcej razy (można więc domniemywad, że przynajmniej w części są to migranci cykliczni). 40

41 Wykres 13. Plany ponownego wyjazdu za granicę w zależności od wcześniejszych doświadczeo migracyjnych. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 17% 7% 76% 38% 36% 13% 49% 6% 58% 1 wyjazd 2 wyjazdy 3 lub więcej wyjazdów Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. tak nie wiem nie Innym czynnikiem, który ma istotny statystycznie wpływ na decyzję o ponownej migracji zarobkowej, jest wiek badanych, przy czym zależnośd ta jest dosyd złożona. Najbardziej skłonni do ponownego wyjazdu zarobkowego byli migranci z najstarszej grupy wiekowej. Wśród reemigrantów, którzy ukooczyli 50 rok życia, aż 31% deklarowało, że planuje w ciągu najbliższego roku ponowny wyjazd za granicę. W grupie wiekowej lat odsetek ten był niewiele niższy i wynosił 27%. Wśród najmłodszych badanych plany ponownej emigracji w perspektywie najbliższego roku miała jedna czwarta. Najmniej skłonni do kolejnego wyjazdu byli migranci powrotni w wieku lat. Co więcej, w tym przedziale wiekowym było najmniej osób niezdecydowanych prawie czterech na pięciu badanych z tej grupy deklarowało, że nie planuje wyjeżdżad za granicę jeszcze raz. 41

42 Wykres 14. Plany migracyjne śląskich reemigrantów w zależności od wieku ,6% 64,5% 62,9% 62,7% 25,4% 27,1% 31,5% 18,7% 10,1% 10,2% 3,7% 5,6% lat lat lat 50 i więcej lat tak ani tak, ani nie nie Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Wydaje się, że obserwowana wśród osób w grupie wiekowej lat niechęd do ponownej emigracji jest przynajmniej częściowo związana z faktem, że są to osoby, które planują założenie rodziny lub już ją założyły i mają małe dzieci. Z kolei wśród najmłodszych i najstarszych badanych ten czynnik nie odgrywa roli (jeszcze nie mają dzieci lub są one już odchowane). Innymi słowy wydaje się, że na chęd ponownego wyjazdu za granicę wpływa nie tyle metryczkowy wiek reemigrantów ile wiek przekładający się na etap w życiu. Hipotezę o wpływie posiadania rodziny na skłonnośd do kolejnego wyjazdu można zweryfikowad, analizując wpływ stanu cywilnego i faktu posiadania dzieci na chęd ponownego wyjazdu. Trzy czwarte śląskich migrantów powrotnych posiadających dzieci na utrzymaniu deklaruje, że nie planuje ponownego wyjazdu za granicę. Z kolei wśród osób nieutrzymujących dzieci 28% planuje ponownie wyjechad za granicę. Równocześnie warto zwrócid uwagę, że aż jedna piąta osób, które mają na utrzymaniu dzieci, deklaruje, że wyjedzie ponownie za granicę w ciągu najbliższego roku. Byd może to właśnie fakt posiadania dzieci na utrzymaniu w połączeniu z niemożnością znalezienie pracy w kraju powoduje, że takie osoby są niejako wypychane na zagraniczne rynki pracy. Ani płed migranta powrotnego, ani poziom jego wykształcenia nie ma istotnego statystycznie wpływu na plany migracyjne. Również cel ostatniego wyjazdu za granicę nie ma istotnego statystycznie związku z planem ponownej emigracji. Okazuje się natomiast, że istnieje związek pomiędzy powodem powrotu do Polski a chęcią jej ponownego opuszczenia. 42

43 Tabela 12. Plany ponownego wyjazdu za granicę w zależności od powodów powrotu do Polski. plany ponownego wyjazdu powrót ze względu na pracę zrealizowany cel powody osobiste tak 44,6% 24% 17% ani tak, ani nie 10,8% 5,1% 7,6% nie 44,6% 70,9% 75,3% Źródło: opracowanie własne na podstawie badania CATI. Migranci powrotni deklarujący, że głównym powodem ich powrotu do kraju były sprawy osobiste, są dużo mniej skłonni do ponownego wyjazdu w perspektywie najbliższego roku niż migranci, którzy powrócili do Polski ze względu na pracę. W tym miejscu należy przypomnied, że połowa migrantów, którzy zdecydowali się na powrót ze względu na pracę, poproszona o uszczegółowienie wskazała jako przyczynę utratę pracy za granicą. Przynajmniej częśd tych osób może wyjechad ponownie jeśli tylko uda im się znaleźd za granicą zatrudnienie. Duży wpływ na plany migracyjne migrantów powrotnych może mied również to, jak sobie radzą w Polsce po powrocie, czy mieli problemy z readaptacją, czy udało im się znaleźd satysfakcjonującą pracę. Wydaje się, że wskaźnikiem tego, jak reemigranci czują się w kraju, jest pytanie o ocenę decyzji o powrocie. Badani byli pytani o to, jak z obecnej perspektywy oceniają swoją decyzję o powrocie. Okazuje się, że w przypadku osób, które uznały tą decyzję za niesłuszną aż połowa planuje kolejny wyjazd za granicę. Wykres 15. Plany ponownego wyjazdu w zależności od oceny decyzji o powrocie do Polski. nie słuszna 51% 6% 43% ani słuszna, ani nie słuszna 26% 16% 58% słuszna 20% 6% 74% 0% 20% 40% 60% 80% 100% tak ani tak ani nie nie Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. 43

44 Z kolei wśród osób, które uznały swój powrót do Polski za dobrą decyzję, odsetek gotowych do wyjazdu jest zdecydowanie mniejszy taką skłonnośd deklaruje tylko jedna na pięd badanych osób. Jak wspomniano wcześniej na plany migracyjne wpływ może mied aktualna sytuacja zawodowa migranta przede wszystkim fakt, czy pracuje, czy nie. Tą intuicję potwierdzają wyniki badania. Okazuje się, że najwięcej osób skłonnych do wyjazdu w ciągu najbliższego roku jest wśród uczniów i studentów (46%) lub bezrobotnych (45%). Dosyd wysoki odsetek osób planujących wyjazd zarobkowy za granicę jest również wśród tych reemigrantów, którzy nie podjęli po powrocie pracy, ale równocześnie nie poszukują zatrudnienia. Częśd z nich mogą stanowid osoby na tzw. urlopach pomigracyjnych, tzn. takie, które z cyklicznych migracji uczyniły swój sposób na życie i chwilowo przebywają w Polsce, odpoczywając pomiędzy kolejnymi wyjazdami za granicę. Z kolei najwięcej osób nie mających w najbliższym roku planów migracyjnych jest wśród reemigrantów, którzy prowadzą własną działalnośd gospodarczą (80%). W tej grupie plany migracyjne w najbliższej przyszłości ma tylko 15% reemigrantów. Nie wiele więcej chętnych do ponownej emigracji jest wśród osób, które pracują (tylko 16%) oraz emerytów i rencistów (22%). 44

45 Wykres 16. Plany ponownego wyjazdu za granicę w zależności od aktualnej sytuacji zawodowej. nie pracuje i nie szuka pracy 16,7% 44,4% 38,9% rencista, emeryt 3,2% 22,6% 74,2% bezrobotny uczeo, student 8,1% 5,1% 46,5% 45,3% 48,7% 46,2% wł. działalnośd gosp. 4,4% 15,6% 80% pracuje 7,7% 16,7% 75,6% nie planuje wyjazdu ani tak, ani nie planuje wyjazd Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI PLANY MIGRACYJNE ŚLĄSKICH EMIGRANTÓW O plany migracyjne zapytani zostali także śląscy emigranci nadal przebywający za granicą. Trzeba w tym miejscu wspomnied, że w związku ze sposobem, w jaki przeprowadzane było badanie, uzyskane w jego wyniku odpowiedzi nie są tak wiarygodne jak odpowiedzi reemigrantów. Badanie realizowane było techniką wywiadu telefonicznego w gospodarstwach domowych a respondentami byli w nim zarówno emigranci którzy chwilowo przebywali w Polsce, jak i członkowie ich gospodarstw domowych, jeśli emigrantów nie było w Polsce w czasie badania. Oznacza to, że odpowiedzi odzwierciedlają w dużej mierze przekonania rodzin emigrantów, a nie plany samych migrantów. 45

46 Prawie dwóch na pięciu badanych śląskich emigrantów zadeklarowało zamiar powrotu do Polski na stałe. Bardzo niewielki odsetek (jedynie 3%) nadal przebywających za granicą planuje wrócid do kraju, jednak będzie to powrót chwilowy, po którym ponownie wyjadą za granicę. Dosyd liczna jest grupa śląskich emigrantów, którzy wybrali życie na emigracji i planują pozostad za granicą na stałe takiej odpowiedzi udzieliła prawie jedna trzecia emigrantów (31%). Najciekawsza jednak jest grupa osób, które nie podjęły jeszcze decyzji o tym, czy wrócą do kraju, czy pozostaną za granicą to aż 28% śląskich emigrantów. Na podstawie prowadzonych w projekcie badao można domniemywad, że chociaż na ich ostateczną decyzję o powrocie lub pozostaniu za granicą pewien wpływ będą miały czynniki makroekonomiczne (np. sytuacja na rynku pracy), to największą rolę odegrają czynniki o charakterze osobistym (np. założenie rodziny za granicą lub choroba któregoś z rodziców w Polsce). Wykres 17. Plany migracyjne śląskich emigrantów nadal przebywających za granicą. 28% 38% tak, zamierzam wrócid na stałe tak, zamierzam wrócid na pewien czas, ale nie na stałe nie 31% 3% nie wiem czy wrócę do Polski czy zostanę za granicą Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Tych, którzy zdecydowani byli na powrót do Polski zapytano również o to w jakiej perspektywie czasowej planują swój powrót. Okazuje się, że wśród emigrantów deklarujących zamiar powrotu do Polski aż 30% nie wie jeszcze, kiedy ten powrót miałby nastąpid. Spośród reszty największy odsetek (22%) planuje powrócid do Polski w ciągu najbliższych 12 miesięcy od daty badania. Jedna piąta emigrantów planuje powrócid do kraju w perspektywie roku do dwóch lat. Podobny odsetek (18% śląskich emigrantów planujących powrót) zamierza powrócid na przestrzeni dwóch do pięciu lat. Jedynie co dziesiąty migrant spośród planujących powrót zamierza wrócid po upływie co najmniej pięciu lat. 46

47 Tabela 13. Termin powrotu do Polski wśród emigrantów zamierzających wrócid do kraju. plany powrotu do Polski % deklarujących zamiar powrotu w ciągu najbliższych 12 miesięcy 22% w perspektywie roku dwóch lat 21% w perspektywie dwóch pięciu lat 18% po upływie co najmniej pięciu lat 9% nie wiem/ trudno powiedzied 30% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Podsumowując, można zauważyd, że śląscy emigranci nie stanowią jednolitej grupy częśd z nich planuje powrócid do kraju, częśd wybierze życie na emigracji. Równocześnie jednak dosyd liczna grupa śląskich emigrantów nie ma do kooca sprecyzowanych planów, ich decyzje migracyjne będą prawdopodobnie w dużej mierze zależed od tego, jak rozwinie się sytuacja. 47

48 ROZDZIAŁ DRUGI: KTO WYJEŻDŻA? KTO WRACA? Prowadzone w ramach projektu Kierunek Śląsk badania, a w szczególności badanie CATI na losowej próbie śląskich gospodarstw domowych pozwoliły na stworzenie profilu emigrantów i migrantów powrotnych. Okazuje się, że migracje poakcesyjne w województwie śląskim nie stanowią domeny jednej tylko grupy społecznej. Na wyjazd za granicę decydują się zarówno kobiety, jak i mężczyźni, osoby młode, w średnim wieku oraz starsze, ludzie o bardzo różnym poziomie wykształcenia i stanie cywilnym. Można jednak wyróżnid grupy, w których zjawisko migracji jest silniejsze niż w innych. Populacja osób wyjeżdżających z województwa śląskiego była dosyd zrównoważona pod względem płci. Na emigrację trochę częściej decydowali się mężczyźni: 54% ogółu wyjeżdżających z terenu województwa śląskiego to właśnie mężczyźni. Kobiety wybierały migrację rzadziej, stanowiły mniej niż połowę osób wyjeżdżających 46%. Wykres 18. Płed osób wyjeżdżających za granicę Wykres 19. Płed osób powracających z zagranicy. 54% 46% 60% 40% kobiety mężczyźni kobiety mężczyźni Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Tendencja ta zaznacza się jeszcze wyraźniej wśród migrantów powrotnych. Tylko dwie na pięd osób, które zdecydowały się na powrót do województwa śląskiego, były kobietami. Powracający na Śląsk mężczyźni stanowili większośd reemigrantów, było ich 60%. Opisywana zależnośd jest o tyle ciekawa, że w całej populacji mieszkaoców woj. śląskiego mamy do czynienia z niewielką dominacją kobiet, które stanowią 52% ogółu ludności w województwie 6. Tymczasem na wyjazd za granicę oraz powrót do kraju częściej decydowali się mężczyźni, co może świadczyd o tym, że są oni bardziej mobilni i skłonni do wyjazdu. 6 Dane Głównego Urzędu Statystycznego za 2010 rok. 48

49 Również jeśli chodzi o wiek wyjeżdżających za granicę, można zauważyd pewne zależności. Na emigrację dużo częściej decydują się młodzi mieszkaocy województwa śląskiego aż 38% ogółu wyjeżdżających nie skooczyło 30 lat. Co więcej, aż jedna trzecia (35%) wyjeżdżających za granicę z terenów woj. śląskiego była w wieku lat. Najmniej osób skłonnych do wyjazdu za granicę jest w grupie w wieku 40 do 49 lat tylko jedna na dziesięd osób wyjeżdżających znajdowała się w tym przedziale wiekowym. Skłonnośd do wyjazdu ponownie nieznacznie wzrasta wśród mieszkaoców woj. śląskiego, którzy ukooczyli 50 lat stanowili oni 15% wszystkich decydujących się na wyjazd. Wykres 20. Wiek osób wyjeżdżających i powracających na Śląsk. 50 lat i więcej % 15% 12% 12% 26% 35% 38% 45% 0% 10% 20% 30% 40% 50% migranci powrotni wyjeżdżający ogółem Źródło: opracowanie własne na podstawie badania CATI. Ponowne odniesienie danych o osobach wyjeżdżających za granicę do danych dotyczących całej populacji woj. śląskiego prowadzi do bardzo ciekawych wniosków. Analizując rozkład ludności w wieku produkcyjnym (18 64 lata), można zauważyd, że emigracja jest przede wszystkim domeną ludzi młodych. Wśród najstarszej grupy wiekowej (50 64 lata) odsetek wyjeżdżających jest zdecydowanie mniejszy niż ich udział w ogóle ludności w wieku produkcyjnym. 49

50 Tabela 14. Ludnośd woj. śląskiego w wieku produkcyjnym. wiek % ludności woj. śląskiego w wieku produkcyjnym lat lat lat lata 32 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS za 2010 r. Porównanie wieku osób wyjeżdżających z wiekiem migrantów powracających na Śląsk prowadzi do równie interesujących wniosków. Okazuje się, że na powrót do województwa śląskiego częściej decydują się najmłodsi migranci. Wśród powracających aż 45% stanowiły osoby, które nie ukooczyły 30 lat. Z kolei migranci w wieku lat stanowili tylko jedną czwartą powracających do woj. śląskiego (wśród osób wyjeżdżających odsetki w obydwu grupach wiekowych były bardzo podobne). Ta ciekawa zależnośd może byd efektem wielu czynników, ale wydaje się, że przynajmniej w części wynika, z faktu, że osobom młodszym łatwiej jest zarówno wyjechad z Polski jak i wrócid do kraju, ponieważ mają mniej zobowiązao i w związku z tym są bardziej mobilne. Podobnie jak w przypadku ogółu wyjeżdżających migranci powrotni w wieku lat stanowili tylko jedną dziesiątą (12%) powracających z zagranicy na Śląsk. Najstarszych reemigrantów było trochę więcej, 17% powracających na Śląsk miało 50 lub więcej lat. Zestawienie wieku i płci migrantów powrotnych pokazuje bardzo ciekawe zależności. Wśród kobiet migrujących z woj. śląskiego najwięcej jest najmłodszych, które nie ukooczyły 30 lat. Natomiast wśród mężczyzn wyjeżdżających za granicę ze Śląska najwięcej jest tych, którzy mieli lat. Warto zwrócid uwagę, że prawie co piąty emigrujący Ślązak miał 40 do 49 lat. W przypadku kobiet ta kategoria wiekowa jest dużo mniej liczna. 7 Obliczenia własne na podstawie danych GUS za 2010 rok. 50

51 Wykres 21. Wiek w zależności od płci ogółu wyjeżdżających z woj. śląskiego za granicę. 50 i więcej lat 14% 15% lat 7% 17% kobiety lat 34% 35% mężczyźni lat 45% 33% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Okazuje się, że na powrót najczęściej decydują się najmłodsze kobiety spośród reemigrantek powracających na Śląsk aż 57% nie skooczyło 30 lat. Jest ich więc znacząco więcej niż wśród ogółu wyjeżdżających kobiet. Wśród powracających mężczyzn ta kategoria wiekowa również była najczęstsza (37%), ale jednak mniej liczna niż w wypadku kobiet. Równocześnie, prawie co piąty reemigrant powracający do województwa śląskiego (18%) miał lat, podczas gdy wśród reemigrantek w analogicznej grupie wiekowej znajdowało się jedynie 2% powracających. Zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn można zauważyd opisaną wcześniej zależnośd: osób w wieku lat wśród powracających jest mniej niż wśród ogółu migrantów. Wykres 22. Wiek i płed reemigrantów do województwa śląskiego. 50 i więcej lat 14% 19% lat 2% 18% lat 27% 26% lat 57% 37% kobiety mężczyźni Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Innym czynnikiem mogącym potencjalnie różnicowad osoby wyjeżdżające za granicę jest ich poziom wykształcenia. Okazuje się, jak wspominano na początku, że zjawisko migracji jest fenomenem dotykającym wszystkich grup społecznych, chociaż nie w jednakowym stopniu. Wśród osób 51

52 Podstawowe, gimnazjalne lub niższe Zasadnicze zawodowe Średnie ogólne Średnie zawodowe Wyższe wyjeżdżających za granicę z woj. śląskiego dominują osoby z wyższym wykształceniem (38% ogółu wyjeżdżających). Jedna czwarta osób emigrujących ze Śląska legitymuje się wykształceniem średnim zawodowym. Wśród emigrujących z woj. śląskiego prawie równoliczne są grupy osób posiadających wykształcenie średnie ogólne i zasadnicze zawodowe (odpowiednio 18% i 17% ogółu wyjeżdżających). Co ciekawe, wśród reemigrantów opisywane powyżej proporcje zostają zachowane. Powracających na Śląsk z wykształceniem średnim ogólnym jest nieznacznie mniej niż wśród ogółu wyjeżdżających, natomiast różnice w innych grupach wykształcenia są minimalne. Wydaje się więc, że wykształcenie nie jest czynnikiem istotnie różnicującym ogół migrantów oraz tych, którzy zdecydowali się na powrót na Śląsk. Wykres 23. Wykształcenie osób wyjeżdżających i powracających do woj. śląskiego % 3% 17% 18% 18% 14% 25% 26% 38% 39% ogół wyjeżdżających Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. migranci powrotni Znacznie ciekawiej przedstawia się zestawienie wykształcenia z płcią osób wyjeżdżających z woj. śląskiego. Przedstawiony poniżej wykres wskazuje na istotną różnicę w poziomie wykształcenia wyjeżdżających ze Śląska kobiet i mężczyzn. Kobiety decydujące się na emigrację to przede wszystkim osoby z wyższym wykształceniem, aż połowa emigrantek z woj. śląskiego ukooczyła studia wyższe. Co piąta wyjeżdżająca z woj. śląskiego kobieta miała wykształcenie średnie ogólne 19%) lub zawodowe (22%). Z kolei wśród mężczyzn przeważają emigranci posiadający wykształcenie zawodowe: aż 30% miało wykształcenie średnie zawodowe, a kolejne 25% zasadnicze zawodowe. Emigrantów płci męskiej, którzy skooczyli szkoły wyższe było zdecydowanie mniej niż kobiet 28%. 52

53 Wykres 24. Wykształcenie i płed osób wyjeżdżających z woj. śląskiego. Wyższe 50% 28% Średnie zawodowe 19% 30% Średnie ogólne 22% 15% Zasadnicze zawodowe 7% 25% Podstawowe, gimnazjalne lub niższe 2% 2% kobiety mężczyźni Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Opisywana specyfika wykształcenia i płci zostaje zachowana u migrantów powrotnych, którzy nie różnią się znacząco od ogółu wyjeżdżających, jeśli chodzi o profil wykształcenia w zależności od płci. Wśród śląskich reemigrantek aż połowa miała wykształcenie wyższe. Kolejne 40% legitymowało się wykształceniem średnim, a jedynie 5% reemigrantek powracających do woj. śląskiego miało wykształcenie zasadnicze zawodowe. Wykres 25. Wykształcenie migrantów powrotnych do woj. śląskiego w zależności od płci. 2% Mężczyźni 28% 9% 30% 31% 2% Kobiety 5% 21% 21% 51% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Podstawowe, gimnazjalne lub niższe Średnie ogólne Zasadnicze zawodowe Średnie zawodowe Wyższe Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Tymczasem wśród mężczyzn powracających na Śląsk zdecydowanie dominują osoby posiadające wykształcenie zawodowe (łącznie aż 58%). Prawie jedna trzecia powracających na Śląsk miała wykształcenie średnie zawodowe, niewiele mniej (28%) legitymowało się wykształceniem 53

54 zasadniczym zawodowym. 31% reemigrantów płci męskiej wracających do woj. śląskiego miało wyższe wykształcenie. Można również zauważyd bardzo ciekawą zależnośd pomiędzy wiekiem badanych a ich poziomem wykształcenia. Opisywany związek wyraźnie widad na przykładzie migrantów powrotnych. Reemigranci w wieku do 29 roku życia, jak również w kolejnym przedziale lat w większości legitymują się wykształceniem wyższym. Z kolei reemigranci w wieku lat najczęściej posiadali wykształcenie zasadnicze zawodowe (ponad połowa osób w tym przedziale wiekowym). Wśród najstarszych migrantów powrotnych w wieku 50 i więcej lat nie ma aż tak wyraźnie dominującego poziomu wykształcenia, chociaż ponad jedna trzecia reemigrantów w tym wieku posiada wykształcenie średnie zawodowe. Wykres 26. Wykształcenie reemigrantów w zależności od wieku. Wyższe 17% 10% 51% 48% Średnie zawodowe 27% 25% 23% 36% Średnie ogólne 10% 10% 7% 20% Zasadnicze zawodowe 7% 16% 29% 51% Podstawowe, gimnazjalne lub niższe 2% 1% 2% 8% i więcej lat lat lat lat Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. 54

55 Wśród osób, które zdecydowały się wyjechad z woj. śląskiego za granicę, przeważają, co może byd zaskakujące, osoby zamężne lub żonate. Aż połowa wyjeżdżających zadeklarowała, że pozostaje w związku małżeoskim. 43% śląskich migrantów to osoby wolne, a jedynie 7% zadeklarowało pozostawanie w związku partnerskim. Tymczasem wśród powracających na Śląsk proporcje te nieznacznie się zmieniają. Na powrót do Polski decydują się w większej mierze osoby wolne (49% powracających) niż zamężne/żonate (46% powracających). Co dwudziesty migrant powrotny do woj. śląskiego pozostawał w związku partnerskim. Wykres 27. Stan cywilny ogółu wyjeżdżających z woj. śląskiego. Wykres 28. Stan cywilny migrantów powrotnych do woj. śląskiego. 7% 5% 50% 43% 46% 49% Wolny/a Zamężna / żonaty W związku partnerskim Wolny/a Zamężna / żonaty W związku partnerskim Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI Stan cywilny osób wyjeżdżających i powracających zależy również w dużej mierze od wieku. Przede wszystkim wśród najmłodszych migrantów można się spodziewad niższego odsetka osób w związku małżeoskim. To intuicyjne stwierdzenie znajduje potwierdzenie w danych. Najwięcej wyjeżdżających w związkach małżeoskich mieściło się w dwóch najstarszych przedziałach wiekowych (ponad trzy czwarte wyjeżdżających w tym wieku było w zw. małżeoskim). Z kolei najmłodsi emigrujący za granicę w większości byli stanu wolnego (64%). Tabela 15. Stan cywilny wyjeżdżających z woj. śląskiego ogółem w zależności od wieku. Stan cywilny lat lat lat lata stan wolny 64% 37% 22% 21% związek małżeoski 25% 57% 78% 78% związek partnerski 11% 6% 0% 2% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. 55

56 Podobną zależnośd można zaobserwowad w przypadku migrantów powrotnych. Dwie trzecie osób powracających na Śląsk, które nie ukooczyły 30 lat było stanu wolnego. Pewną różnicę można zauważyd w przypadku osób w wieku 30 do 39 lat. Wśród powracających w tym przedziale wiekowym więcej jest osób stanu wolnego niż wśród ogółu wyjeżdżających. Tabela 16 Stan cywilny migrantów powrotnych do woj. śląskiego w zależności od wieku. Stan cywilny lat lat lat lata stan wolny 68% 48% 23% 19% związek małżeoski 24% 47% 77% 79% związek partnerski 8% 5% 0 2% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Osoby wyjeżdżające za granicę pochodziły z różnych śląskich gospodarstw domowych. Badanych pytano o to z ilu osób składa się ich gospodarstwo domowe. Wśród ogółu emigrujących za granicę, najwięcej, bo 29% stanowiły osoby, które żyły w trzyosobowym gospodarstwie domowym. Co piąty wyjeżdżający za granicę należał do dwuosobowego gospodarstwa domowego. Co czwarty emigrant żył w gospodarstwie domowym składającym się z 4 osób. Widad więc wyraźnie, że wyjeżdżają nie tylko osoby żyjące samotnie (jedynie 7% wyjeżdżających) ale również takie, które pozostawiają w Polsce innych członków gospodarstwa domowego. Można się domyślad, że przynajmniej częśd tych członków gospodarstw domowych stanowiły dzieci. Wniosek ten faktycznie znajduje potwierdzenie w danych. Wykres 29. Liczba osób w gospodarstwach domowych osób wyjeżdżających oraz migrantów powrotnych z woj. śląskiego. 40% 30% 29% 32% 26% 27% 20% 10% 7% 6% 19% 18% 12% 10% 7% 7% 0% 1 osoba 2 osoby 3 osoby 4 osoby 5 osób 6 i więcej osób ogół wyjeżdżających migranci powrotni Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Okazuje się, że wśród osób wyjeżdżających za granicę z województwa śląskiego zdecydowana większośd (58%) nie ma dzieci na swoim utrzymaniu. Równocześnie jednak aż 42% stanowią migranci, 56

57 którzy mają na swoim utrzymaniu dzieci: jedna czwarta jedno dziecko, 13% dwójkę dzieci. Osób, które miały troje lub więcej dzieci, było wśród ogółu wyjeżdżających jedynie 4%. Wykres 30. Liczba dzieci na utrzymaniu wśród osób wyjeżdżających i powracających. 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 63% 58% 25% 23% 13% 11% 4% 3% 0 dzieci 1 dziecko 2 dzieci 3 i więcej dzieci wyjeżdżający ogółem migranci powrotni Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Podobnie jak w wypadku wcześniej opisywanych czynników, także posiadanie dzieci na utrzymaniu nie różnicuje w sposób znaczący grupy osób emigrujących i tych, które powróciły. Daje się jednak zauważyd, że wśród powracających większy jest odsetek osób nieposiadających na utrzymaniu dzieci. 57

58 ROZDZIAŁ TRZECI: DLACZEGO WYJAZD? DLACZEGO POWRÓT? Z badao przeprowadzonych z wykorzystaniem techniki wspomaganego komputerowo wywiadu telefonicznego wynika, że zdecydowana większośd reemigrantów wyjechała z kraju z zamiarem podjęcia za granicą pracy zarobkowej (82%). W celach edukacyjnych wyemigrowało natomiast 12% 8. Dlaczego osoby te zdecydowały się na wyjazd? Ile z nich wyjechało z postanowieniem powrotu, a ile planowało zostad za granicą na stałe? Co spowodowało, że wróciły? Jakie było tło tych decyzji? Przyczyn, dla których ludzie wyjeżdżają i wracają z emigracji, jest tak wiele, że nie sposób wszystkich wymienid. Można natomiast scharakteryzowad najczęściej pojawiające się i wskazad grupy migrantów, dla których są one charakterystyczne. Przy analizie czynników mających wpływ na podjęcie decyzji o wyjeździe i powrocie można oprzed się na założeniach popularnego w literaturze modelu push and pull, który zakłada podział czynników na wypychające z kraju pochodzenia i przyciągające do kraju goszczącego. Obok nich wpływ na decyzje migracyjne mają także sytuacje losowe (np. choroba kogoś bliskiego). Jest dośd oczywiste, że zupełnie inne są motywy migrantów zarobkowych i edukacyjnych. Obie grupy są jednak mocno zróżnicowane wewnętrznie, jeśli wziąd pod uwagę przyczyny, które skłaniały migrantów do wyjazdu. Podobnie sytuacja wygląda, jeśli chodzi o motywy stojące za decyzją o powrocie DECYZJA O WYJEŹDZIE MIGRANTÓW ZAROBKOWYCH Przyjęta na potrzeby projektu definicja migranta zarobkowego jest dośd szeroka obejmuje ona wszystkich, którzy mają doświadczenia związane z pracą za granicą. W tej grupie są więc zarówno osoby, które wyjechały w celach czysto zarobkowych i takie, które podejmowały wprawdzie na emigracji zatrudnienie, ale przywiezienie do kraju oszczędności nie było dla nich celem samym w sobie. Z przeprowadzonych wywiadów telefonicznych wynika, że ponad 82% tej zbiorowości jako główny motyw wyjazdu podało chęd podjęcia na emigracji pracy, natomiast 8% wybrało inną opcję (edukacja, dołączenie do kogoś bliskiego), deklarując równocześnie, że pracowało za granicą zarobkowo. Te dwie grupy, wyjeżdżając, różniły się pod względem planów na przyszłośd. Wśród migrantów stricte zarobkowych dominowali ci, którzy nie planowali, by za granicą osiąśd na stałe. Chodziło im przede wszystkim o to, by dzięki pracy na emigracji poprawid swoje warunki materialne w kraju. Jeśli natomiast chodzi o osoby, dla których zarabiane za granicą pieniądze były jedynie środkiem do realizacji innych celów wyjazdu (umożliwiającym utrzymanie się na emigracji), to w grupie tej byli zarówno ci, którzy nie mieli sprecyzowanych planów migracyjnych, wyjeżdżający na chwilę, a także 8 6% respondentów wskazało inny cel główny wyjazdu niż pracę zarobkową bądź edukację (np. staż, wolontariat, cel turystyczny), deklarując równocześnie, że w trakcie pobytu na emigracji pracowali zarobkowo lub podjęli aktywnośd edukacyjną. 58

59 tacy, którzy zakładali, że do kraju w ogóle nie wrócą. Co ciekawe ci, którzy planowali wyjazd na zawsze, rzadko postrzegają siebie w kategorii migrantów zarobkowych. Mój wyjazd nie miał wcale celu zarobkowego. Ja chciałem zostad za granicą, ustatkowad się, założyd tam rodzinę. Dziewczynę miałem w Polsce, chciałem przygotowad grunt, ściągnąd ją tam do siebie. Nie wyszło nam i cały plan padł. Mężczyzna, 26 lat, dwuletni pobyt w Holandii Jakie były bezpośrednie przyczyny wyjazdu migrantów zarobkowych? Sporadycznie decydujący wpływ miały sytuacje losowe. Najczęściej spotykane czynniki wypychające i przyciągające przedstawia natomiast schemat nr 1. 59

60 ekonomiczne Polski nie-ekonomiczne czynniki przyciągające do kraju emigracji Schemat 1. Najczęściej spotykane czynniki wypychające z rodzinnego kraju i przyciągające do kraju emigracji. czynniki wypychające z trudności ze znalezieniem pracy w kraju brak satysfakcji z pracy w kraju brak perspektyw na samodzielnośd finansową w kraju (uzależnienie finansowe od rodziców) ucieczka od problemów w kraju (najczęściej rodzinnych) ogólne niezadowolenie z życia w Polsce ("tu mnie wszystko irytuje") chęd dołączenia do bliskich, którzy są na emigracji chęd "wyrwania się", poznania świata brak pomysłu na to, czym zająd się w życiu chęd życia w "normalnym kraju" (wyższy ogólny poziom życia - w aspekcie ekonomicznym i społecznym) chęd "podreperowania" domowego budżetu Źródło: opracowanie własne na podstawie indywidualnych i grupowych wywiadów pogłębionych ze śląskimi reemigrantami. Przedstawione powyżej czynniki można przypisad jako typowe poszczególnym grupom migrantów zarobkowych. Z rozmów z migrantami stricte zarobkowymi wynika, że najczęściej ich decyzja o wyjeździe zapadła, bo sytuacja finansowa ich do tego zmusiła. Decydujące są więc czynniki wypychające o podłożu ekonomicznym. Chodzi tu przede wszystkim o brak pracy, niezadowolenie z poziomu zarobków itp. W przypadku tych, których cel wyjazdu nie był wyłącznie zarobkowy, najistotniejsze były natomiast czynniki przyciągające, często o charakterze pozaekonomicznym. Pojawiają się także pewne motywy, które są spotykane w każdej z grup migrantów zarobkowych. Chodzi tu na przykład o wątek wyjazdu jako ucieczki, który w zależności od tego, czy jest to ucieczka od problemów finansowych, czy rodzinnych, można powiązad odpowiednio z migrantami stricte zarobkowymi bądź tymi, którzy podejmą pracę jedynie po to, by móc się utrzymad za granicą (por. schemat 2). 60

61 Schemat 2. Najczęściej spotykane czynniki wypychające z rodzinnego kraju i przyciągające do kraju emigracji wg typu zachowao migracyjnych. MIGRANCI ZAROBKOWI MIGRANCI STRICTE ZAROBKOWI MIGRANCI PODEJMUJĄCY PRACĘ NA EMIGRACJI PO TO, BY UTRZYMAD SIĘ ZA GRANICĄ planujący wyjazd na chwilę lub niemający sprecyzowanych planów planujący zostad za granicą na stałe Typowe przyczyny wyjazdu: trudności ze znalezieniem pracy w kraju, brak satysfakcji z pracy w kraju z otrzymywanej płacy, brak perspektyw na samodzielnośd finansową w kraju (uzależnienie finansowe od rodziców), ucieczka od problemów w kraju (najczęściej finansowych) chęd "podreperowania" domowego budżetu. Typowe przyczyny wyjazdu: chęd "wyrwania się", poznania świata, brak pomysłu na to, czym zająd się w życiu, ucieczka od problemów w kraju (najczęściej rodzinnych), chęd dołączenia do bliskich, którzy są na emigracji. Typowe przyczyny wyjazdu: chęd dołączenia do bliskich, którzy są na emigracji, chęd życia w "normalnym kraju" (wyższy ogólny poziom życia w aspekcie ekonomicznym i społecznym), ucieczka od problemów w kraju (najczęściej rodzinnych), brak satysfakcji z pracy w kraju. Źródło: opracowanie własne na podstawie indywidualnych i grupowych wywiadów pogłębionych ze śląskimi reemigrantami. Poniżej przedstawiono krótką charakterystykę wyżej wymienionych czynników. W badaniach ilościowych nie pojawiło się pytanie o szczegółowe przyczyny wyjazdu z kraju, dlatego też trudno określid, jaką popularnością cieszy się każdy z nich. Kolejnośd ich prezentowania jest więc przypadkowa. Kolorem szarym zaznaczono czynniki wypychające z Polski, zielonym zaś przyciągające do kraju emigracji. 61

62 Motyw 1: Nie mogłem/am znaleźd pracy w kraju. Z wywiadów telefonicznych przeprowadzonych ze śląskimi reemigrantami wynika, że co piąty był przed wyjazdem bezrobotny, kolejne 2% to osoby bierne zawodowo ( nie pracowałem/am i nie poszukiwałem/am zatrudnienia ). Respondenci wyjeżdżali albo bezpośrednio po tym, jak stracili pracę, albo bezskutecznie przez jakiś czas jej szukali i dopiero wówczas decydowali się na emigrację. Charakterystyczne jest jednak to, że zarówno jedni, jak i drudzy nie wierzyli, że poradzą sobie na krajowym rynku pracy. Nie mogłem znaleźd roboty przez półtora roku, a miałem rodzinę na utrzymaniu. No więc szparagi mi spadły z nieba. Finansowo. Zarabiałem naprawdę bardzo dobrze, tylko że urobiony byłem po same łokcie. Mężczyzna, 28 lat, czteromiesięczny pobyt w Niemczech Specyficzną grupę wśród wyjeżdżających z powodu trudności ze znalezieniem pracy stanowią kobiety w wieku po 50. roku życia. Częśd z nich twierdzi, że emigracja jest w ich wypadku jedyną szansą na to, by w ogóle pracowad, dlatego myślą o ponownym wyjeździe: Dla kobiet w moim wieku tutaj zatrudnienia po prostu nie ma. Po utracie pracy nie mogłam znaleźd nic nowego przez prawie dwa lata. Syn pojechał do Irlandii i ściągnął mnie tam ( ). Zjechałam do Polski, bo z córką, co prawda dorosłą, zaczęły się kłopoty, ale ponownie rozważam możliwośd wyjazdu. Jeżeli w dalszym ciągu sytuacja będzie wyglądała tak, jak wygląda, to przypuszczalnie pojadę. Znalezienie pracy po 50. roku życia to już jest koszmar. Wiek, przede wszystkim wiek się liczy. Setki CV rozesłanych, wizyt w sprawie pracy, które kooczyły się niczym. Kobieta, 51 lat, ośmiomiesięczny pobyt w Wielkiej Brytanii Motyw 2: Praca w kraju nie spełniała moich oczekiwao Emigrowali jednak nie tylko ci, którzy w ogóle nie mogli znaleźd pracy. Co trzeci badany podjął decyzję o wyjeździe, będąc zatrudnionym w kraju w pełnym wymiarze czasu pracy. Przyczyn można poszukiwad w poczuciu rozczarowania warunkami pracy w Polsce. Najczęściej badani skarżyli się na zbyt niskie zarobki, niepozwalające na związanie kooca z koocem. Częśd respondentów (szczególnie osoby młode) twierdziła, że miała zamiar zostad za granicą na stałe, bo tu nie byli w stanie się utrzymad. W moim wypadku bardziej bym mówiła o przyczynach, a nie o celu wyjazdu. Jestem mamą samotnie wychowującą dziecko i mam problemy związane z tym, że ojciec dziecka nie płaci alimentów. Byłam w takiej sytuacji, że z mojej pensji nie byłam w stanie utrzymad siebie i dziecka, mimo że pracowałam w firmie paostwowej. Zaczęłam popadad w spiralę długów. Najpierw była pożyczka w zakładzie pracy, potem wzięłam na trzy tysiące złotych gotówkową w 62

63 banku. Ciągle na koncie debet, brak funduszy na lekarstwa. Zawiodło mnie to na taki skraj, że zaryzykowałam wszystko. Bo to było wszystko. Rzuciłam pracę, w której pracowałam osiem lat ( ). Stwierdziłam, że albo się pogrążę całkowicie, albo się odbiję od dna. Kobieta, 38 lat, dwuipółletni pobyt w Irlandii Cel wyjazdu był taki, żeby zarobid pieniądze. Wówczas myślałam o studiach doktoranckich. Pracowałam w dziekanacie wyższej szkoły, zarabiałam najniższą krajową. Ten etat dostałam w nagrodę za dobrze skooczone studia. Ale nie były to środki wystarczające do normalnego życia. Nie było widoków na przyszłośd. To była najniższa krajowa, nawet nie wystarczyła na wynajęcie pokoju. Zdecydowałam, że muszę coś zmienid w swoim życiu. Za granicą miałam znajomych, więc wiedziałam, że będzie łatwiej. Kobieta, 36 lat, trzyletni pobyt w Wielkiej Brytanii To niezadowolenie z otrzymywanego wynagrodzenia powodowało, że wiele osób rezygnowało z pracy w kraju w poczuciu, że i tak nie ma nic do stracenia. Pracowałem zawsze w służbie zdrowia i te zarobki nigdy nie były za wysokie. Tak więc wyjeżdżając, nic w zasadzie nie ryzykowałem. Wyjechałem z ciekawości. Pojechałem za chlebem, za pieniędzmi. Znajomi jeździli na jakieś tam truskawki, więc po prostu pojechałem z nimi. Tak się zaczęła moja przygoda z Norwegią. I wracałem tam, bo mi się po prostu spodobało. Mężczyzna, 38 lat, czteromiesięczny pobyt w Norwegii Respondenci narzekali także na brak stabilności zatrudnienia, na tzw. śmieciowe umowy o pracę (praca na podstawie umów cywilnoprawnych) 5% przed wyjazdem pracowało dorywczo bądź w niepełnym wymiarze czasu pracy. Wyjechałam, bo nie mogłam tu nigdzie znaleźd pracy. Miałam taką dorywczą, a chciałam coś stałego, ale się nie udawało. Kobieta, 28 lat, czteromiesięczny pobyt w Irlandii Motyw 3: Chciałem/am uniezależnid się finansowo od rodziców Trudności ze znalezieniem pracy i niski poziom płac przekładają się na to, że wiele osób młodych decydowało się na wyjazd w przekonaniu, że w ich wypadku jedyną szansą na finansowe uniezależnienie się od rodziców jest właśnie emigracja. Celem wyjazdu było więc najczęściej odłożenie dzięki pracy za granicą sumy, która pozwoli na usamodzielnienie się po powrocie (zakup/wynajęcie mieszkania, itp.). 63

64 Byliśmy w takim wieku z moim chłopakiem, że stwierdziliśmy, że wypadałoby się usamodzielnid, nie mieszkad już z rodzicami. Byliśmy wtedy już trzy lata ze sobą. Postanowiliśmy, że nie chcemy brad kredytów, takie mamy zasady. No i co tu zrobid, żeby się usamodzielnid w takim wypadku? Jedyną dla nas opcją było wyjechad za granicę i zarobid pieniądze na mieszkanie. Mieliśmy też w planach odłożyd na ślub i wrócid tutaj. To był główny powód wyjazdu. Kobieta, 27 lat, półtoraroczny pobyt w Irlandii Motyw 4: Irytowało mnie życie w kraju Przedstawione wyżej czynniki wypychające mają czysto ekonomiczny charakter. Można jednak wskazad także czynniki wypychające, które takiego charakteru są pozbawione. Chodzi tu przede wszystkim o niezadowolenie z klimatu politycznego, a także o przeświadczenie, że wszystko w kraju zmierza w złym kierunku. Polska mnie zawsze drażniła, dlatego chciałem stąd wyjechad. Przeszkadzało mi to, jakie u nas jest życie i jak chaotyczne to wszystko jest. Holandia to jest bardzo zorganizowany kraj, mają łatwiej. I pod względem urbanistycznym wszystko jest ładnie zorganizowane, wszystko pasuje. To ma jakiś sens, a u nas wszystko jest stare, rozpadające się kamienice, a obok jakieś nowe szklane pudełko. Mężczyzna, 26 lat, dwuletni pobyt w Holandii Motyw 5: Ucieczka od problemów Dośd często zdarzało się również, że wyjazd miał charakter ucieczki od problemów. Chodzi tu przede wszystkim o problemy finansowe bądź rodzinne. Z wywiadów telefonicznych przeprowadzonych z reemigrantami wynika, że ponad 6% z nich stwierdziło, że przed wyjazdem mieli rosnące długi i wciąż pożyczali pieniądze od rodziny bądź znajomych. Oczywiście w wypadku większości tych osób problemy te były konsekwencją braku pracy i właśnie trudności z jej znalezieniem wskazywały jako główny powód wyjazdu, niemniej jednak cześd z nich mówiła o tym, że wyemigrowały, bo po prostu sytuacja je przerosła. Z przytoczonych statystyk i wypowiedzi samych migrantów wynika, że wśród czynników wypychających najczęściej respondenci wskazywali te o podłożu czysto ekonomicznym. Wśród czynników przyciągających takiej prawidłowości w zasadzie nie ma. Równie popularne są wyjazdy, bo życie za granicą wydaje się kuszące w aspekcie czysto społecznym, jak i takie, w wypadku których decyzja zapada, bo migrant liczy na przykład na wyższe wynagrodzenie za granicą. Poniżej 64

65 przedstawiono charakterystykę najczęściej spotykanych czynników przyciągających, zaczynając od czysto społecznych. Motyw 1: Chciałem/am dołączyd do bliskich za granicą Motyw ten nie dotyczy, jak by się mogło wydawad, wyłącznie emigrujących na stałe. Chęd dołączenia do bliskich przebywających za granicą jako przyczyna leżąca u podstawy decyzji o wyjeździe jest także często wskazywana przez migrujących na pewien okres zazwyczaj dłuższy niż rok. W przypadku małżeostw bądź par nieformalnych najczęściej jako pierwszy wyjeżdża mężczyzna. Gdy udaje mu się zadomowid na emigracji (znaleźd pracę, mieszkanie), dołącza do niego partnerka oraz dzieci. Wyjazd to właściwie była inicjatywa męża. Byliśmy rodziną dobrze sytuowaną. Mąż postanowił, że wyjedziemy do Stanów Zjednoczonych na stałe. Ja jednak byłam temu przeciwna i dzieci również. Bardzo ostrożnie podchodziłam do tej propozycji, wielokrotnie rozmawiałam z mężem na ten temat, chciałam odwieśd go od tej decyzji. Niestety nie udało się. Mąż zwolnił się z pracy, nawiązał kontakt ze znajomą w Chicago, która mieszkała już za granicą od pewnego czasu. Postanowił starad się o wizę. Ustaliliśmy, że mąż wyjedzie początkowo sam, wstępnie rozezna rynek pod kątem pracy, a następnie my tam dojedziemy. Zlikwidował w Polsce firmę, zostawił trochę pieniędzy na życie, a resztę pochłonął sam wyjazd, tzn. bilet lotniczy, ekwipunek. Mąż był wtedy pełen optymizmu, mówił, że szybko dośle pieniądze nam do Polski i wszystko będzie zgodnie z wcześniejszymi założeniami ( ). Wyjechał i ponawiał prośby, żebyśmy dojechali do niego. Chciałam pojechad i zobaczyd, jak naprawdę wygląda tamto życie. Mąż był przekonany, że przyjeżdżam na stałe do niego, zaś ja chciałam tam pobyd, zaoszczędzid i namówid męża do powrotu do Polski. Kobieta, 53 lata, sześcioletni pobyt w USA Motyw 2: ciekawośd, jak tam jest W cytowanej powyżej wypowiedzi pojawia się wątek wyjazdu z ciekawości (chciałam pojechad i zobaczyd, jak naprawdę wygląda tamto życie). W wypadku tej respondentki nie jest to dominujący motyw, jednak z rozmów z innymi wynika, że mit Zachodu jako ziemi obiecanej wciąż jest żywy. Wielu więc wyjeżdża, bo jest ciekawych, jak tam jest. Zawsze wydawało mi się, że za granicą jest bardzo dobrze i zarabia się tyle pieniędzy, taka sielanka. Byłam strasznie ciekawa. Wydawało mi się, że Zachód to jest coś przepięknego, a jeszcze praca tam to jakieś spełnienie marzeo. Jestem taką osobą, która dopóki nie przekona się na własnej skórze, to nie wierzy do kooca. Ciekawośd tutaj odgrywała największą rolę, pieniądze były na drugim planie. Przekonałam się, jak tam jest i już mi się ten Zachód nie śni. Kobieta, 45 lat, dwuletni pobyt w Niemczech 65

66 Wyjazd z ciekawości dośd często spotykany jest wśród osób młodych, które mówią o tym, że chciały się po prostu wyrwad. Trochę przygoda, trochę pieniądze zadecydowały o tym, że wyjechałem. Miałem dobrą pracę w Polsce, pracowałem jako programista. Nie narzekałem za bardzo na warunki. To było coś w okolicach średniej krajowej. Wtedy miałem 23 lata i było dla mnie całkiem w porządku, miałem umowę na czas nieokreślony. Warunki dobre, na to nie narzekałem. Natomiast wyjechał mój znajomy. Kilka razy rozmawialiśmy i opowiadał, jak tam jest ciekawie. Stwierdziłem, że nie byłoby głupio też wyjechad, zobaczyd troszeczkę świata i wrócid niedługo. Ciągnęło mnie za granicę. Od dziecka mieszkałem w Sosnowcu z rodzicami, a chciałem się gdzieś wyrwad. Nawet studiowałem w Sosnowcu i mieszkałem w domu, nie w akademiku, więc chciałem się wyrwad. Zarobid jasne, że chciałem, ale to nie pieniądze mnie przekonały. Mężczyzna, 28 lat, trzyletni pobyt w Irlandii Motyw 3: brak pomysłu na to, co robid w życiu W tej grupie wyjazd często wynika z braku pomysłu na to, co robid w życiu. Pobyt na emigracji jest więc traktowany jako okres, kiedy można zastanowid się nad przyszłością zawodową, a wyjazd okazuje się kuszącą alternatywą wobec siedzenia bezczynnie w domu. Wyjechałam ze względu na to, że nie mogłam się zdecydowad, co chcę robid po szkole i jakie studia chcę wybrad. Mój brat nie mógł patrzed na to, że tak siedzę w domu i rodzicom ciągnę z kieszeni. Powiedział, żebym przyjechała do niego. No i poleciałam. Pierwsze dni były przerażające i chciałam wracad do Polski. Już nawet sobie bilet zabukowałam w tajemnicy przed moim bratem, ale on to po prostu wyczaił i powiedział, że nigdzie nie pojadę. Po prostu mnie powstrzymał. Potem tak się przyzwyczaiłam, że nie chciałam w ogóle do Polski wracad. Kobieta, 23 lata, roczny pobyt w Wielkiej Brytanii Motyw 4: chęd życia w "normalnym kraju" Na pograniczu decyzji motywowanych względami ekonomicznymi i społecznymi znajdują się te, u podstaw których leży chęd życia w "normalnym kraju". Chodzi tu o sytuację, gdy migrant wyjeżdża, by zapewnid sobie wyższy standard życia, przy czym ten wyższy standard utożsamiany jest nie tylko z poprawą sytuacji dochodowej, ale też z zachodnim stylem życia. Tam się godnie żyje i to kusi. Prosty przykład: z tygodnia pracy człowiek jest się w stanie utrzymad przez miesiąc godnie tam. A u nas te proporcje są odwrotne. Z miesiąca pracy 66

67 można się godnie utrzymad przez tydzieo. Ale też inaczej się żyje, ludzie odnoszą się do siebie zupełnie inaczej. Jakoś mniej jest tej agresji. Motyw 5: chęd podreperowania domowego budżetu Mężczyzna, 38 lat, czteromiesięczny pobyt w Norwegii Stricte ekonomiczne podłoże mają natomiast decyzje migracyjne za którymi stoi chęd podreperowania domowego budżetu. Motyw ten jest typowy dla wyjeżdżających na chwilę (jednorazowo lub wręcz przeciwnie regularnie od czasu do czasu ). Osoby emigrujące, by podreperowad domowy budżet (także budżet studencki) traktują swój wyjazd w kategorii okazji na sfinansowanie jakiegoś ekstra wydatku bądź osiągnięcia takiego poziomu życia, jaki sobie założyli. Moja sytuacja była akurat taka, że mąż miał świadczenia rehabilitacyjne, więc mógł się zająd domem, rodziną. Siostrzenica, która mieszkała za granicą, musiała wrócid do pracy, a nie chciała zostawid dziecka w przedszkolu. No i szukała osoby zaprzyjaźnionej, która by się tym dzieckiem zajęła. Z mężem podjęliśmy więc decyzję, że w zasadzie to dlaczego mam nie jechad? W koocu zawsze parę groszy się przyda. Kobieta, 41 lat, półroczny pobyt w Irlandii Dlaczego wyjechałem? Tylko po to, by zarobid trochę pieniędzy, zaoszczędzid, mied na studia, na samochód, imprezy i tak dalej. Mężczyzna, 25 lat, trzyipółmiesięczny pobyt w Wielkiej Brytanii Charakterystyczny dla wyjeżdżających, żeby podreperowad budżet jest tzw. wyjazd na podmianę. Chodzi tu o sytuację, kiedy pracująca na emigracji osoba wraca na urlop do kraju (często trwający kilka miesięcy) i wówczas za granicą zastępuje ją inny migrant przez nią polecony. Takie wyjazdy są popularne zwłaszcza wśród osób zajmujących się na emigracji osobami starszymi. Wyjechałam przede wszystkim dlatego, że ciocia mnie bardzo o to prosiła. Ona siedziała za granicą już długo i chciała wrócid i pobyd sobie z rodziną. Ja nie pracowałam zawodowo. Mam trójkę dzieci. Dzieci już mi podrosły, więc szukałam pracy, ale nic nie mogłam znaleźd. Zdecydowałam, że w zasadzie mogę wyjechad na te trzy miesiące. Okazało się, że ten wyjazd to był bardzo dobry pomysł i duży zastrzyk finansowy do budżetu domowego. No bo wiadomo, z jednej pensji z trójką dzieci nie było zbyt łatwo. No i od tego czasu jak była taka potrzeba, to się tak wymieniałyśmy. Ciocia mogła wrócid sobie i troszkę odpoczywad. Ja na dłużej nie byłabym w stanie wyjechad ze względu na dzieci, więc taki układ był mi jak najbardziej na rękę. Kobieta, 35 lat, trzymiesięczny pobyt w Niemczech 67

68 3.2. ROLA SIECI MIGRACYJNYCH Decyzja o wyjeździe z kraju i rozpoczęciu życia za granicą najczęściej jest trudną decyzją, wynikającą z bardzo wielu uwarunkowao. Obok analizowanych powyżej czynników (por. str ) ogromny wpływ na decyzję o emigracji mają sieci migracyjne. Ich znaczenie jest nie do przecenienia ze względu na bardzo złożone i wielorakie funkcje, jakie pełnią. Sieci migracyjne to termin odnoszący się do zbioru powiązao interpersonalnych, które łączą migrantów, byłych migrantów i nie-migrantów w kraju pochodzenia i krajach docelowych za pomocą więzi społecznych 9. Aby zrozumied znaczenie sieci społecznych w procesach migracyjnych, trzeba podkreślid, że obejmują one nie tylko bliską rodzinę, ale także dalszych krewnych oraz znajomych, a nawet ich krewnych i znajomych. Tak szeroko zarysowane sieci powiązao pełnią szereg niezwykle istotnych ról. W literaturze przedmiotu nie ma jednej kompleksowej teorii migracyjnych sieci społecznych, natomiast jest dużo opracowao poświęconych ich roli. Opisywane przez różnych autorów funkcje daje się zebrad w dwie podstawowe: selektywną (łącząca) oraz adaptacyjną 10. Selektywna funkcja migracyjnych sieci społecznych ma bardzo duże znaczenie przy podejmowaniu decyzji o wyjeździe: wpływa na to, kto decyduje się na opuszczenie kraju (osoby posiadające dostęp do sieci migracyjnych łatwiej i częściej decydują się na wyjazd), gdzie wyjeżdża (kraj a nawet miasto, w którym jest najlepszy dostęp do sieci migracyjnych). Funkcja adaptacyjna natomiast dotyczy przede wszystkim integracji migranta w kraju pobytu. Ma ona duże znaczenie, szczególnie w początkowym etapie życia za granicą, kiedy posiadanie znajomych/rodziny, którzy służą radą i pomocą może znacząco łagodzid szok kulturowy. Badania wskazują, iż sieci migracyjne są powszechnie wykorzystywane przez migrantów. Niemal wszyscy emigranci z Polski badani w projekcie CRONEM mieli znajomych w Londynie przed przyjazdem, 60% przyznawało, że aktywnie pomogło znajomym/rodzinie w znalezieniu pracy bądź mieszkania, a kolejne 40% deklaruje, iż otrzymało taką pomoc 11. Również uczestnicy badao prowadzonych w ramach projektu Kierunek Śląsk korzystali z sieci migracyjnych, co znajduje potwierdzenie w wynikach badao. W ankiecie realizowanej techniką online/papi respondentów pytano o korzystanie z sieci migracyjnych w początkowym etapie wyjazdu. Okazało się, że tylko jeden na dziesięciu badanych (11%) decydował się na wyjazd do miejscowości, w której nie posiadał żadnych znajomych, ani nie miał zapewnionej pracy. 9 P. Kaczmarczyk, J. Turowicz (red.), Współczesne procesy migracyjne w Polsce a aktywnośd organizacji pozarządowych w obszarach związanych z rynkiem pracy, Fundacja Inicjatyw Społeczno Ekonomicznych, Warszawa 2008, s A. Górny, P. Kaczmarczyk, Uwarunkowania i mechanizmy migracji zarobkowych w świetle wybranych koncepcji teoretycznych, ISS Working Paper, Warszawa 2003, s J. Eade, S. Drinkwater, M. Garapich, Polscy migranci w Londynie, klasa społeczna i etnicznośd. Raport z badao. dostęp

69 Wykres 17. Skala korzystania z sieci migracyjnych. Wyjechałem/am do miejscowości... w której nikogo nie znałem/am i nie miałem/am zapewnionej pracy - mój wyjazd był typowym wyjazdem "w ciemno" w której nikogo nie znałem/am, ale miałem/am zapewnioną pracę 11% 27% w której przebywali już moi znajomi lub bliscy; poszukiwania pracy rozpocząłem/am dopiero na miejscu w której przebywali już moi znajomi lub bliscy, miałem/am tam "nagraną pracę" 24% 38% 0% 10% 20% 30% 40% Źródło: opracowanie własne na podstawie badania online/papi. Najwięcej, bo prawie dwóch na pięciu badanych (38%) wyjeżdżało za granicę do takiej miejscowości, w której miało znajomych lub rodzinę i równocześnie załatwioną pracę. Badani ci znajdowali się w dosyd komfortowej sytuacji. Można domniemywad, że obecnośd ludzi, których się zna, oraz posiadanie zapewnionej pracy znacząco łagodziły stres związany z wyjazdem. Równocześnie trzeba nadmienid, że częśd z nich stanowiły osoby wyjeżdżające po raz kolejny i z tego powodu dysponujące szeroką siecią kontaktów, która pozwoliła im na uzyskanie pracy jeszcze w Polsce. Trochę mniej, bo 27% uczestników badania wyjeżdżało do miejscowości, gdzie udało im się zorganizowad pracę, nie mając równocześnie tam żadnych znajomych ani krewnych. Przynajmniej częśd z tych osób uzyskała zatrudnienie jeszcze w Polsce dzięki wykorzystaniu sieci migracyjnych. Trzeba jednak wspomnied, że w tej kategorii mieszczą się również osoby, które wyjeżdżając, korzystały z różnego rodzaju pośrednictwa. Co czwarty uczestnik badania migrantów powrotnych do woj. śląskiego decydując się na emigrację, wyjeżdżał do miejscowości, w której przebywali jego bliscy lub znajomi. Prawdopodobnie dla części z tych osób fakt posiadania jakichś kontaktów zadecydował o wyborze miejscowości, do której emigrowały. Podsumowując, można zauważyd, że badani śląscy migranci powrotni w większości korzystali ze wsparcia sieci społecznych. Co więcej, odpowiedzi te pokazują najważniejsze funkcje, jakie pełnią wobec migrantów te sieci (zostaną one rozwinięte w dalszej części rozdziału). Ciekawych wyników na temat tego, kto wchodzi w skład sieci migracyjnych wykorzystywanych przez śląskich reemigrantów, dostarczają badania CATI. Uczestnicy wywiadów telefonicznych zostali zapytani o to, czy za granicą 69

70 przebywali sami, czy może w towarzystwie własnej rodziny (pytanie dotyczyło większości pobytu, co pozwoliło pominąd przy odpowiedzi chwilowe wizyty krewnych z Polski). Tabela 18. Odpowiedzi migrantów powrotnych na pytanie. z kim przebywali za granicą. Z kim przbywał/a Pan/i za granicą przez większośd pobytu? % badanych 12 przebywałem/am sam/a 83 przebywałem/am z małżonkiem/ką lub partnerem/ką 16 przebywałem/am z dziedmi 3 założyłem/am rodzinę za granicą 1 Źródło: opracowanie własne na podstawie badania CATI. Okazuje się, że zdecydowana większośd (83%) migrantów powrotnych z województwa śląskiego przebywała za granicą sama, bez towarzystwa małżonka lub dzieci. Z partnerem lub żoną/mężem na emigracji było 16% reemigrantów. Tylko jeden na stu migrantów powrotnych założył za granicą rodzinę. Na tak niski odsetek wpływ może mied oczywiście fakt, że migranci, którzy decydują się na założenie za granicą rodziny, nie wracają do kraju i pozostają na emigracji, nie zostali więc uwzględnieni w badaniu. Nie znaczy to oczywiście, że polscy emigranci żyją za granicą w izolacji. Większośd z nich wyjeżdża w towarzystwie znajomych lub rodziny (np. rodzeostwa, kuzynów, wujków), a więc posługując się opisanym powyżej terminem, korzysta z sieci migracyjnych. Co więcej, biorąc pod uwagę przytaczane wcześniej wyniki, można wyciągnąd wniosek, że dla większości migrantów sieci migracyjne obejmują przede wszystkim znajomych i kolegów oraz dalszą rodzinę. Wątek sieci migracyjnych i ich roli w indywidualnych historiach powracających wielokrotnie pojawiał się w wywiadach pogłębionych z reemigrantami. Sieci migracyjne mogą odgrywad znaczącą rolę już na etapie podejmowania decyzji o wyjeździe. W rozmowach migranci stwierdzali, że zdecydowali się na emigrację dzięki przykładowi kogoś z rodziny lub znajomego, który przedstawiał życie za granicą w pozytywnym świetle. Miałem dobrą pracę tutaj w Polsce, pracowałem jako programista. Nie narzekałem za bardzo na warunki. Natomiast wyjechał mój znajomy. Kilka razy rozmawialiśmy i opowiadał, jak tam jest ciekawie. Stwierdziłem, że nie byłoby głupio też wyjechad, zobaczyd troszeczkę świata. I wrócid niedługo. Tak do kolegi, on mnie zapewnił, że mogę z nim mieszkad i się tam z nim urządzid. Mężczyzna, 28 lata, trzyletni pobyt w Wielkiej Brytanii 12 Procenty nie sumują się do 100, ponieważ można było wybrad więcej niż jedną odpowiedź. 70

71 Zdecydowałam się na wyjazd zupełnie przypadkowo za namową mojej ówczesnej przyjaciółki. Kobieta, 32 lata, siedmioletni pobyt w Wielkiej Brytanii Wyjazdy innych mogą służyd jako inspiracja, ponieważ pokazują, że jest dostępna taka alternatywa, która staje się szczególnie atrakcyjna, gdy dotychczasowe życie w Polsce nie spełnia oczekiwao. Co więcej, przykład kogoś znajomego pozwala dostrzec, że osiedlenie się za granicą nie jest wcale takie trudne, nie wymaga posiadania niezwykłych zdolności, innymi słowy jest dostępne dla każdego. Generalnie ten pomysł narodził się, gdy pracowałam przy biurku w opiece. Obok siedziała taka Marzenka i jej kuzyn zaraz po wejściu Polski do UE wyjechał za granicę. Też donikąd, ale zaczepił się tam. Zaproponował Marzenie, by przyjechała ( ). Ona się zdecydowała i szukała kogoś, kto by pojechał tam z nią, razem wynajął dom i obniżyłyby się koszty pobytu. I to się nałożyło moja zła sytuacja finansowa w Polsce i jej wyjazd, więc się zdecydowałam. Kobieta, 38 lat, dwuipółletni pobyt w Irlandii Próba włączenia się w sieci migracyjne to dla wielu migrantów pierwszy etap przygotowao do wyjazdu. Zbliżający się wyjazd zagraniczny często zostaje poprzedzony intensywnym poszukiwaniem kogoś, kto znajduje się w kraju emigracji. Równocześnie tą osobą, która pomaga w stawianiu pierwszych kroków za granicą, wcale nie musi byd bardzo dobry znajomy, przyjaciel czy członek rodziny. Poszukuje się nie tylko wśród bliskich, ale również wykorzystuje luźniejsze znajomości. Dzięki temu liczba osób objętych sieciami migracyjnymi wielokrotnie wzrasta. Taką strategię przyjmują przede wszystkim osoby wyjeżdżające po raz pierwszy. Częśd z nich dodatkowo próbuje zmniejszyd stres związany z pierwszym wyjazdem za granicę, poszukując towarzyszy. Wyjazd z kimś znajomym lub nawet w grupie pozwala na wspólne przeżywanie i dzielenie się trudami związanymi z nową rolą społeczną. Obecnośd elementu znanej rzeczywistości łagodzi szok kulturowy, jaki spotyka migrantów po przyjeździe do nowego kraju. Na początku podstawową sprawą było znalezienie pracy, chodziliśmy ze znajomymi do biur pośrednictwa pracy, składaliśmy swoje papiery, czyli CV. Kobieta, 32 lata, ośmioletni pobyt w Wielkiej Brytanii Równocześnie wspólne wynajęcie mieszkania może obniżad początkowe koszty wyjazdu. Niebagatelne znaczenie ma fakt, że gdyby coś się nie ułożyło, zawsze jest osoba, do której się można zwrócid z prośbą o pomoc. W wypadku migrantów wyjeżdżających po raz pierwszy wsparcie, jakiego udzielają sieci migracyjne, ma szczególne znaczenie. Życie na emigracji oznacza dla nich ogromną zmianę. Trzeba wejśd w nowe role społeczne, poznad mechanizmy rządzące inną rzeczywistością. Sieci migracyjne odgrywają ogromną rolę w łagodzeniu szoku, jaki towarzyszy temu przejściu. Migranci, którzy już przebywają za 71

72 granicą, stają się swoistym punktem zaczepienia dla tych, którzy dopiero na emigrację się wybierają. Zapewniają im poczucie bezpieczeostwa, pozwalają oswoid nową rzeczywistośd. Co więcej, często pełnią wobec nowoprzybyłych rolę przewodnika, który wprowadza ich w nowe życie. W ogóle się nie przygotowywałam do wyjazdu. Skooczyłam studia i wyjechałam. W Anglii miałam siostrę, która zaprosiła mnie do siebie, więc razem z mężem wyjechaliśmy. Siostra odebrała mnie z lotniska. Mieszkałam razem z nią, miałam swój pokój, który wynajmowałam z mężem. Otrzymałam od siostry również informację, gdzie mam się udad w poszukiwaniu pracy, do konkretnej agencji pracy, żeby się zarejestrowad. Kobieta, 30 lat, dwuletni pobyt w Wielkiej Brytanii Znajoma mojej koleżanki już dawno temu wyjechała do Grecji. Dostałam od niej numer telefonu do pewnego Greka, który ma sied restauracji i potrzebuje kogoś do pracy. Jest również właścicielem domów, w których wynajmuje mieszkania turystom. Po przyjeździe miałam się więc z nim skontaktowad i zamieszkad wstępnie na okres tygodnia. Kobieta, 32 lata, ośmioletni pobyt w Wielkiej Brytanii Nie sposób przecenid roli sieci migracyjnych na początkowym etapie pobytu. Sieci służą jako bufor oddzielający migranta od nowej, niezwykle stresującej rzeczywistości. Ułatwienie startu za granicą przyjmuje najczęściej formę zapewnienia miejsca do spania w początkowym etapie życia. Niektórzy migranci z sieci migracyjnych czerpią korzyści w postaci pozyskania pracy, inni w ich ramach poszukują zatrudnienia. Sieci migracyjne mogą służyd jako doskonałe źródło informacji o lokalnym rynku pracy, gdzie najlepiej pracowad, u kogo można najwięcej zarobid, a które oferty pracy lepiej omijad. Za pomocą sieci rozprzestrzeniają się również informacje o wolnych stanowiskach i następuje wymiana pracowników (np. opiekunek osób starszych). Migranci z dłuższym stażem są dla nowoprzybyłych świetnym źródłem informacji o tym, co i gdzie trzeba załatwid. To z pomocą sieci migracyjnych nowoprzybyły migrant najczęściej zakłada konto w banku i załatwia inne formalności. Trzeba pamiętad, że częśd migrantów wyjeżdża do krajów, których języka nie zna. W takim wypadku korzystanie z sieci migracyjnych jest wręcz koniecznością. Jak pierwszy raz jechałem, to jechałem bezpośrednio do brata, który był w Londynie, więc nie miałem większych problemów, bo nie musiałem za bardzo szukad kontaktów. Po prostu musiałem dowiedzied się od brata, jak sytuacja wygląda, w tym momencie nie miałem problemu. I ten pierwszy wyjazd dobrze, że był na takiej zasadzie, bo ten pierwszy wyjazd jest zawsze najtrudniejszy. I jest naprawdę szokujący. No i że jechałem bezpośrednio do brata, było mi o tyle łatwiej. Mężczyzna, 24 lata, kilka krótkich pobytów za granicą 72

73 Początki zawsze są trudne. Dużo mi pomogli znajomi, pokierowali, nawet chodzili ze mną do agencji pośrednictwa pracy. Zostawiałem tam swoje dokumenty, które przygotowałem przed wyjazdem typu CV, podanie do pracy, wypisywałem formularz i potem czekałem na odzew. Miałem o tyle dobrze, że znajomi powiedzieli mi, że nie muszę płacid za mieszkanie tak długo, aż znajdę pracę. Dobrze jednak, że praca szybko się pojawiła. Mężczyzna, 36 lat, trzyletni pobyt w Irlandii Także doświadczeni emigranci korzystają z sieci migracyjnych, kiedy planują ponowny wyjazd za granicę. Utrzymują oni chociażby sporadyczny kontakt z osobami, z którymi przebywali za granicą. Znajomości te zostają odświeżone przed wyjazdem. Służą przede wszystkim za źródło informacji o tym, jak wygląda sytuacja w kraju migracji, głównie lokalny rynek pracy. Informacje te mogą stad się podstawą do decyzji o tym, czy jest po co ponownie wyjeżdżad, oraz kiedy będzie optymalny moment na taki wyjazd. Zdarza się, że ponowna emigracja spowodowana jest bezpośrednio ofertą z poprzedniego miejsca pracy. Jak już wcześniej wspominano, sieci migracyjne mogą mied również decydujący wpływ na wybór kierunku migracji. Obecnośd znajomych lub rodziny, którzy służą jako przewodnicy w nowym życiu emigranta, może byd czynnikiem bardzo silnie przemawiającym za wyborem miejsca pobytu na emigracji, to jest nie tylko kraju, ale również miejscowości, w której emigrant się osiedli. Ankieter: Skąd pomysł, że to Anglia? Respondent: Miałem tam dużo przyjaciół. Myślę, że co najmniej kilkadziesiąt osób, które znam, pojechało do Anglii i wiedziałem, że tam będę mied bazę do życia pozwalającą mi na czucie się trochę jak w domu. Pierwszy tydzieo mieszkałem u przyjaciół, a potem znalazłem dom. Mężczyzna, 29 lat, czteroletni pobyt w Wielkiej Brytanii Ankieter: A skąd wybór tego miasteczka? Respondent: A w tym wypadku było tak, że to znajomi właściwie, dlatego padło na to miasteczko. Tak to pewnie szukalibyśmy czegoś większego, gdzie są większe możliwości, a tak to znajomi, więc o wiele łatwiej było nam podjąd decyzję. Mężczyzna, 24 lata, kilka krótkich pobytów za granicą Rola sieci migracyjnych nie kooczy się na ułatwieniu startu w nowej rzeczywistości i złagodzeniu szoku migracyjnego. Także w trakcie pobytu korzystanie z sieci może pełnid ważną rolę, np. przy wspólnym podejmowaniu różnych aktywności. Wielu badanych podkreślało, że wolny czas spędzało bądź to ze znajomymi z pracy, bądź ze współlokatorami, ale w większości przypadków byli to Polacy. Rola sieci migracyjnych odnosi się szczególnie do wspólnych wyjśd do pubu, wyjazdów na wycieczki, czy uczęszczania na kurs językowy. 73

74 Często z ludźmi z pracy chodziliśmy po pracy na kręgle, do baru, graliśmy w lotki, bilard. Tam była taka rodzinna atmosfera, bo nawet zdarzało się, że spotykaliśmy się na wspólnym grillu, robiliśmy w domach prywatki. Początkowo bardzo często chodziłam do kina, teatru, na jakieś wystawy, na imprezy do klubów. Kobieta, 32 lata, ośmioletni pobyt w Wielkiej Brytanii Wiąże się z tym pewne niebezpieczeostwo zamknięcia w środowisku emigrantów i tworzenia polskich gett, które są pod pewnymi względami samowystarczalne i w związku z tym nie podejmują próby integracji ze społecznością kraju przyjmującego. Na koniec warto wspomnied, że rola sieci migracyjnych nie ogranicza się do relatywnie wymiernych obszarów, jak pomoc w poszukiwaniu pracy czy miejsca zamieszkania. Wsparcie udzielane przez znajomych czy rodzinę na miejscu ma również charakter psychologiczny czy wręcz terapeutyczny. Szczególne znaczenie ma tutaj wspólnota doświadczeo, to znaczy obecnośd osoby, z którą można porozmawiad i która ze względu na swoją własną historię będzie w stanie odnieśd się ze zrozumieniem do problemów migranta DECYZJA O POWROCIE MIGRANTÓW ZAROBKOWYCH Większośd reemigrantów wyjechała z kraju z zamiarem powrotu. Około 27% badanych było otwartych na to, co przeniesie los swoją decyzję o ewentualnym zakooczeniu pobytu na emigracji uzależniali od rozwoju wypadków. Jedynie 13% respondentów planowało przenieśd się za granicę na stałe splot różnorodnych okoliczności spowodował, że jednak wrócili, jak wynika z badania przeprowadzonego z wykorzystaniem techniki ankiety online/papi. Dlaczego ci, którzy nie mieli sprecyzowanych planów, zdecydowali się jednak na powrót? Co zdecydowało o tym, że ci, którzy od początku nie zamierzali osiedlid się za granicą na stałe, zdecydowali się na reemigrację w danym momencie? Ogólnie rzecz ujmując, migranci wracają najczęściej z powodów osobistych (niemal 44% wskazao). Kwestie związane z życiem zawodowym były kluczowe w wypadku niespełna 17% respondentów. Co trzeci migrant wrócił, bo po prostu zrealizował cel wyjazdu por. wykres

75 Wykres 31. Motywy powrotu do kraju. 33,3% 6,3% 16,7% 43,7% powrót ze względu na pracę powrót z powodów osobistych wróciłem/am, bo zrealizowałem/am cel wyjazdu inny powód Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Poniżej przedstawiono charakterystykę wyżej wymienionych powodów powrotu. Podobnie jak w przypadku motywów stojących za decyzją o wyjeździe z kraju również w wypadku przyczyn powrotu można pokusid się o przyporządkowanie ich do wyróżnionych kategorii migrantów (tj. stricte zarobkowych i tych, którzy podejmują za granicą zatrudnienie, ale aspekt finansowy wyjazdu nie jest dla nich najważniejszy). Motyw 1: Wróciłem/am z powodów osobistych Jak już wspomniano, dominującym motywem powrotu (szczególnie pierwotnie nieplanowanego) były względy emocjonalne. Na pierwszy plan wysuwa się wątek rodziny ze względu na bliskich do kraju wróciło niemal 76% badanych deklarujących powrót z powodów osobistych (wyniki badania CATI). Wątek ten pojawia się w kilku kontekstach. Najbardziej oczywisty to tęsknota za najbliższymi, którzy zostali w kraju, ale są także inne. a) Powrót, by założyd w kraju rodzinę motyw ten jest charakterystyczny dla młodych par, które wyjechały, by odłożyd pieniądze na start w kraju. Ze względu na męża wyjechałam. To znaczy wtedy jeszcze nie męża, ale chłopaka. Od razu tam zaczęłam pracę. Mąż już jakiś czas pracował, ja dojechałam. Dorobiliśmy się jakichś tam pieniążków. Przyjechaliśmy tu. Wzięliśmy ślub i tu zostaliśmy. Kobieta, 28 lat, dwuletni pobyt w Wielkiej Brytanii 75

76 b) Rodzinna decyzja o życiu w Polsce. Pojechałem za chlebem, za pieniędzmi. Znajomi jeździli na jakieś tam truskawki, więc po prostu pojechałem z nimi. Tak się zaczęła moja przygoda z Norwegią. I wracałem tam, bo mi się po prostu spodobało. Na tyle były to dobre zarobki, że później mogłem w miarę godnie żyd z tych oszczędności, które przywiozłem. Jakaś tam przyzwoita pensja bywała. Pół roku tam, pół roku tutaj. Nie było komfortowo, ale jakoś się człowiek przyzwyczaił. Jak taki bocian, który zarabia i przyjeżdża z tymi pieniędzmi. Nie zostałem na stałe, bo rodzina się nie zgodziła na przeprowadzkę. Było małe dziecko, żona się nie zdecydowała na przeniesienie. Trzeba było podjąd męską decyzję: albo jesteśmy rodziną i mieszkamy razem, albo każde mieszka w swoim świecie. Mężczyzna, 38 lat, czteromiesięczny pobyt w Norwegii c) Powrót, bo ustała przyczyna (związana z sytuacją rodzinną), która uzasadniała wyjazd najczęściej chodzi tu o takie sytuacje, kiedy rodzic, który emigrował, by podreperowad rodzinny budżet, wraca, bo dzieci się usamodzielniły i nie potrzebują już jego finansowego wsparcia. To jest jednak strasznie daleko. Wyjeżdżałem, jak dzieci były małe i chorowały bardzo, i ja jeździłem właśnie, żeby sponsorowad apteki. Teraz dzieci już są duże i po cóż mi tam jeździd? d) Powrót, bo pojawiły się kłopoty rodzinne. Mężczyzna, 49 lat, wielokrotne pobyty w Niemczech Wróciłam, bo zaczęły się problemy z córką. Przerwała studia i w ogóle wpadła w jakieś takie złe towarzystwo. Ja to wszystko wiążę z moim wyjazdem. Po moim wyjeździe córka poczuła się zupełnie beztrosko, gospodyni domu. Zaczęła sprowadzad różnych kolegów, koleżanki do domu, połowa rzeczy poznikała, została poniszczona. Jak wyjeżdżałam, ona miała 22 lata, była na drugim roku studiów i tego drugiego roku nie skooczyła, nie skooczyła w ogóle do tej pory. Nie pracuje też. e) Powrót w rodzinne strony. Kobieta, 51 lat, ośmiomiesięczny pobyt w Wielkiej Brytanii Zdarzało się również tak, że o powrocie decydowało jakieś wydarzenie w życiu osobistym, które można określid mianem punktu zwrotnego. Mogą to byd przypadki losowe jak np. choroba kogoś bliskiego. Często punktem zwrotnym było rozstanie z partnerem/ką. Zdarzało się, że całkowicie zmieniało ono plany życiowe. 76

77 Nie chciałam w ogóle wracad. Było mi tak wygodnie w tej Irlandii i tak beztrosko. Człowiek niczym się tam nie musiał przejmowad. Pieniądze były. Można było się utrzymad z wypłaty jednej osoby. To w Polsce jest nierealne. Było wygodnie, leniwie i bezpiecznie. W ogóle nie wyobrażałam sobie powrotu. Jednak mój związek z chłopakiem zaczął się psud. Powiedział, że wraca do Polski. Ja nie potrafiłam sobie wyobrazid życia bez niego, też wróciłam. Ciągle czekałam, czy wrócimy do siebie i ciągle kombinowałam, żeby wrócid do Irlandii, bo nie wyobrażałam sobie życia tutaj w Polsce. Nie dochodziło do mnie, że ja wróciłam. Ja nie chciałam wrócid. Ja chciałam wrócid tylko po to, żeby znowu byd z tamtym chłopakiem i z nim z powrotem wyjechad. Kobieta, 29 lat, półtoraroczny pobyt w Irlandii Często rozstanie było konsekwencją pojawienia się rozbieżności w planach co do tego, czy zostad za granicą na stałe, czy też wrócid do kraju. Nigdy nie chciałam zostad za granicą na stałe i z biegiem czasu zauważyłam, że mojemu chłopakowi coraz bardziej się tam podoba i nie bardzo chce wrócid do Polski. On się bał, że tutaj nic nie ma. Zresztą ja też nic nie miałam ( ). Jego bardzo przerażała perspektywa powrotu tutaj i coraz bardziej zaznaczał fakt, że on chce zostad w Holandii na stałe. Z kolei ja bardzo chciałam wrócid do Polski, tylko nie wiedziałam kiedy. No i problem polegał na tym, że coraz częściej zaczęły pojawiad się kłótnie. Był taki moment, że zadałam sobie pytanie, co będzie, jak zostanę jego żoną i on będzie chciał zostad tam, a ja będę chciała wrócid? Czy to będzie takie małżeostwo jak mnóstwo takich, które tam obserwowałam, że jedno pracowało w Holandii, a drugie zostawało w Polsce. Oczywiście wiadomo, jak to wyglądało, nie będę opowiadad o różnych romansidłach. Tak naprawdę to o powrocie zdecydowało właśnie to rozstanie. Rozstaliśmy się, będąc jeszcze tam w Holandii. Stwierdziłam, że to on mnie tam zawsze trzymał. Nie wyjechałam w celach zarobkowych, pojechałam z jego powodu, żeby byd razem. Więc skoro jego nie ma, to po co tam mam siedzied? Kobieta, 25 lat, półtoraroczny pobyt w Holandii W wypowiedziach reemigrantów często pojawia się jeszcze jeden wątek, który nie jest wprost związany z sytuacją rodzinną. Chodzi o okoliczności, w których migrant wraca, bo nie do kooca odnajduje się w obcych kulturowo realiach życia za granicą. Z wywiadów telefonicznych wynika, że niemal co dziesiąty deklarujący, że główną przyczyną reemigracji były powody osobiste, sprecyzował, że na emigracji nie czuł się jak u siebie. Innym dośd często spotykanym powodem powrotu są kłopoty zdrowotne prawie 9% respondentów wskazało na nie jako zasadniczy motyw. Wśród reemigrantów pojawił się także i taki głos. W tej Holandii wszystko było za proste. Zanudziłbym się tam! Może bym miał dużo pieniędzy, super mieszkanie, ale tam jest za łatwo. Ja chcę tu zmienid coś. Pomyślałem, że zamiast ściągad 77

78 do siebie dziewczynę, ja ściągnę się tutaj. Próbuję się jakoś rozwinąd i zmienid ten świat w tą Holandię, jaką spotkałem. Mężczyzna, 31 lat, dziewięciomiesięczny pobyt w Holandii Wątek powrotu ze względu na bliskich bądź z powodu kłopotów zdrowotnych przewija się w wypowiedziach zarówno migrantów stricte zarobkowych, jak i tych, którzy podejmowali na emigracji zatrudnienie, ale aspekt finansowy wyjazdu nie był dla nich najważniejszy. Jest dośd oczywiste, że pierwsi częściej twierdzą, że wrócili, bo nie potrafili odnaleźd się zagranicą. Nie jest to jednak regułą zdarzają się powroty związane z poczuciem, że za granicą nigdy nie jest się jednak u siebie również wśród tych, dla których emigracja (często na stałe) była właśnie pomysłem na życie. Motyw 2: Zrealizowałem/am mój plan. Jak wynika ze statystyk prezentowanych na wykresie 31, popularnym motywem powrotu był fakt, że migrant zrealizował swój plan. Wśród tych osób najliczniejszą grupę (62%) stanowili ci, którzy wyjeżdżając z kraju, założyli, jak długo przebywad będą za granicą. Powrót nastąpił więc zgodnie z planem po upływie z góry ustalonego okresu. Już w momencie wyjazdu wiedziałam, że wrócę po roku. To była tylko kwestia tego, czy wrócę w sierpniu, czy we wrześniu. Wróciłam do domu pod koniec sierpnia. Miałam miesiąc wolnego, zanim się zacznie rok akademicki. Kobieta, 26 lat, roczny pobyt w Holandii Osobną grupę tworzą ci, którzy wyjechali z takim planem, by przywieźd do kraju określoną sumę. W momencie, kiedy migrant już ją odłoży, wraca tak było w 28% wypadków. Pojechałem dorobid trochę. Chciałem odłożyd na lepszy samochód. Sprowadziłem sobie auto: żadnych bajerów, proste, szybkie. Popracowałem za granicą pół roku na budowie. Praca od rana do wieczora, szybko, dużo i wydajnie. Mężczyzna, 39 lat, półroczny pobyt w Niemczech Około 9% respondentów stwierdziło, że miało jeszcze inne założenia niż zgromadzenie określonej kwoty bądź też praca za granicą przez z góry ustalony okres. Wśród tych osób dośd liczną grupę stanowili ci, którzy mieli poczucie, że już wystarczająco długo byli na emigracji i że co mieli na emigracji przeżyd, to już przeżyli. Wyjeżdżając tam, zawsze byłam panią schludnie ubraną, pracującą gdzieś w biurze. Tam wyglądałam jak wyglądałam w jeansach, na rowerze. Prowadziłam całkiem inny styl życia, który niekoniecznie mi pasował. Wiedziałam, że muszę coś zrobid ze swoim życiem. Ja już miałam trzydziestkę na karku, a w większości wypadków jak się ma trzydzieści lat w Polsce, to się już ma 78

79 kierownicze stanowisko. Mogę sobie siedzied za granicą do emerytury, ale sześddziesięcioletniej kobiety już nikt w Polsce nie zatrudni. Wiedziałam, że im później wrócę, tym gorzej. Kobieta, 36 lat, trzyletni pobyt w Wielkiej Brytanii Ogólnie rzecz ujmując, powrót w związku z faktem, że migrant zrealizował swój plan jest charakterystyczny dla tych, którzy wyjechali w celach stricte zarobkowych. Sporadycznie zdarza się, że ten motyw wskazują migranci, dla których aspekt finansowy nie był najważniejszy, chod takie przypadki także się zdarzają (np. ukooczenie kursu, studiów). Motyw 3: Wróciłem/am ze względu na pracę Najczęściej spotykanym powodem powrotu związanym z sytuacją zawodową są trudności ze znalezieniem zatrudnienia za granicą na ten motyw wskazała ponad połowa (55%) respondentów, którzy wrócili ze względu na pracę. W wypowiedziach badanych często przewijał się wątek kryzysu gospodarczego. Były redukcje etatów w związku z kryzysem. Można było wybrad opcję dobrowolnego zwolnienia się z pracy za pieniądze. I ja to zrobiłam z taką perspektywą, że się zwalniam i będę wracad do Polski. Później jednak zdecydowałam się jeszcze dłużej tam zostad, ale przez długi okres nie mogłam znaleźd pracy. Kobieta, 32 lata, czteroipółletni pobyt w Wielkiej Brytanii Obok trudności ze znalezieniem zatrudnienia dośd popularnym czynnikiem wypychającym z zagranicznych rynków pracy był brak satysfakcji z zajęcia, jakie migrant wykonuje za granicą. Na ten motyw wskazało nieco ponad 5% wracających ze względu na pracę. Wydaje się, że ten odsetek jest niski, jeśli weźmie się pod uwagę, statystyki prezentujące skalę zjawiska pracy poniżej posiadanych kwalifikacji (por. str ). Brak satysfakcji nie wynika jednak wyłącznie z ograniczonych możliwości rozwoju zawodowego za granicą. Jest on także związany ze spadkiem opłacalności pracy na emigracji, o którym dośd często mówią migranci powrotni. Niemcy były bardziej atrakcyjne finansowo w latach dziewięddziesiątych. Teraz coraz mniej są atrakcyjne, bo euro jest taosze i koszty życia w Polsce są wyższe. Jak ktoś ma szczęście i dobrą pracę w Polsce, to często ma lepiej. Ja mam znajomych za granica i widzę, że teraz te proste prace na Zachodzie to żadna perspektywa czy atrakcja. Mężczyzna, 40 lat, wielokrotne pobyty w Niemczech Zdarza się również tak, że wykonywana za granicą praca zaczyna frustrowad w momencie, migrant uświadamia sobie, że jest zatrudniony w zawodzie, z którym nie wiąże swojej dalszej przyszłości. 79

80 Wiedziałam, wyjeżdżając, że w pewnym momencie wrócę na studia. I tam na miejscu sobie uświadomiłam, że kurczę, że ten język serbski to jest to. Poznaliśmy jednego Serba i utrzymujemy z nim kontakt. On pracował z moim narzeczonym. Uświadomiłam sobie, że serbski to jest to, że ja się chcę tym zajmowad. Kupowałam sobie książki na temat wojny w Jugosławii i tak dalej. I tam postanowiłam, że chcę zrobid doktorat i zostad na uczelni. Uświadomiłam sobie, co chcę w życiu robid, w jaki sposób mogę to zrobid. Postanowiłam tam na miejscu, że wrócę na studia i będę sobie dorabiad jako nauczyciel języka angielskiego. Kobieta, 27 lat, półtoraroczny pobyt w Irlandii Na decyzje o powrocie do kraju związane z sytuacją zawodową oddziaływają nie tylko czynniki wypychające, ale także przyciągające. 18% respondentów wracających ze względu na pracę stwierdziło, że w ich wypadku decydujące było to, że w kraju pojawiły się możliwości rozwoju zawodowego. Zaczęłam bardzo dużo czytad o rzeczach, które ja mogę robid, co mnie może interesowad jako socjologa i kogoś, kto chciałby gdzieś blisko tego pracowad. I widziałam, że dosyd dobrze rozwinął się właśnie HR i właśnie w tej branży postanowiłam szukad pracy. Dziwi mnie zawsze, że są ludzie, którzy tak po prostu wracają i później się okazuje w Polsce, że oni nie wiedzą, co chcieliby w Polsce robid. Mnie to trochę przeraża, że przyjeżdżają, a potem narzekają, że tutaj nie ma pracy. Tak naprawdę oni sami nie wiedzą, co chcą robid. Ja doskonale wiedziałam, co chcę robid. Kobieta, 36 lat, trzyletni pobyt w Wielkiej Brytanii Aż 22% respondentów wskazało, że ich powrót był związany z życiem zawodowym, ale chodziło o jeszcze inne sytuacje niż wskazane powyżej, np. przeniesienie mojego stanowiska pracy do Polski, osiągnięcie wieku emerytalnego, konflikt z szefem. Najważniejszym motywem reemigracji w tej grupie była jednak chęd założenia własnej firmy w kraju. Powrót ze względu na sytuację zawodową, podobnie jak ten wynikający z przyczyn osobistych, zdarza się równie często wśród migrantów stricte zarobkowych, jak i wśród tych, dla których przywiezienie z zagranicy oszczędności nie było priorytetem. Pierwszych znacznie częściej do powrotu motywuje brak pracy za granicą, drugich zaś praca nieodpowiadająca ich aspiracjom. Pojawienie się ciekawych perspektyw zawodowych w kraju kusi natomiast zarówno jednych, jak i drugich. Motyw 4: Miałem/am dośd życia na emigracji Z rozmów z migrantami powrotnymi wynika, że pewną grupę stanowią ci, którzy po prostu poczuli, że już mają dośd życia na emigracji. W tych wypadkach trudno mówid o jednym, decydującym 80

81 motywie powrotu. Chodzi najczęściej o frustrację, która wynika ze splotu różnych czynników: rozłąki z najbliższymi, poczucia że na emigracji nigdy nie jest się u siebie albo wręcz, że jest się pracownikiem drugiej kategorii. Trudno oszacowad, jak liczna jest ta grupa. W badaniach ilościowych prosiliśmy bowiem respondentów o wskazanie jednej, głównej przyczyny powrotu. Za frustracją pojawiająca się w trakcie pobytu za granicą stoi natomiast wiele przyczyn DECYZJE MIGRANTÓW EDUKACYJNYCH Motywy stojące za decyzjami migrantów edukacyjnych są znacznie mniej zróżnicowane niż w wypadku migrantów zarobkowych. Zdecydowaną większośd migrantów edukacyjnych, którzy brali udział w badaniach w ramach projektu Kierunek Śląsk, stanowili ci, którzy wyjechali za granicę w ramach programów wymian studenckich. Najczęściej osoby te postrzegają semestr spędzony na zagranicznej uczelni jako mocny punkt w CV. Wyjeżdżając, mają zazwyczaj nadzieję, że studia za granicą ułatwią im w przyszłości start zawodowy w kraju albo spowodują, że będą miały większe szanse na zagranicznych rynkach pracy. Tego typu podejście dobrze ilustruje poniższa wypowiedź. Studia za granicą pozwalają na zdobywanie nowych doświadczeo. Ja studiowałam handel zagraniczny, więc chciałam zobaczyd, jak ta branża wygląda za granicą, jakieś doświadczenie międzynarodowe zdobyd. Zawsze interesowała mnie praca w instytucjach międzynarodowych, w firmach międzynarodowych. Chciałam więc wyjechad za granicę. Poza tym to jest też dobra okazja do podszkolenia języka, prawda? I wtedy miałam taką myśl, że chciałabym w ogóle pracowad za granicą. Miałam taki plan, że chciałam tam studiowad przez pół roku, ewentualnie potem przez wakacje popracowad. Potem wrócid do Polski, znaleźd dobrą pracę w Polsce w jakiejś międzynarodowej firmie i poprzez tę firmę później wyjechad za granicę na stałe do pracy. Do Katowic wróciłam tylko na chwilę, bo potem się przeniosłam do Warszawy na dwa lata. Właśnie wtedy bardzo chciałam się przenieśd do Warszawy, bo Warszawa dla mnie była czymś takim bardziej zbliżonym do Europy jednak. Tam są te wszystkie centrale, największe firmy, tam są zlokalizowane instytucje międzynarodowe. Kobieta, 27 lat, półroczny pobyt w Belgii Wśród migrantów edukacyjnych, podobnie jak wśród migrantów zarobkowych można znaleźd także takich, dla których wyjazd jest przede wszystkim okazją do wyrwania się, poznania nowych osób, kultur. Możliwośd poznania ludzi z całego świata, poznania realiów życia za granicą, polepszenia umiejętności językowych. Forum wymiany informacji studentów Erasmus Powrót migrantów edukacyjnych w zdecydowanej większości wypadków jest planowany i wynika po prostu z tego, że kooczy się program stypendialny. Częśd z osób przedłuża pobyt i podejmuje pracę za 81

82 granicą (przynamniej w okresie wakacyjnym). Sporadycznie studenci decydują się na to, by przerwad naukę w Polsce i zostad na emigracji. Skooczyło się stypendium, musiałam wrócid do Polski, załatwid wszystkie sprawy na uczelni. Kobieta, 27 lat, półroczny pobyt w Belgii Z przedstawionych w niniejszym raporcie statystyk, a przede wszystkim rozmów z migrantami powrotnymi wynika, że decyzje o wyjeździe i powrocie mają zupełnie odmienny charakter. Te pierwsze wynikają przede wszystkim z kalkulacji czysto ekonomicznych, rzadko rządzi nimi przypadek. O powrocie decydują natomiast najczęściej względy emocjonalne. Pomimo tego że dużą rolę odgrywają w tym wypadku czynniki losowe, aż 74% śląskich reemigrantów uważa swoją decyzję o powrocie za całkowicie słuszną. Nie przeszkadza to ¼ respondentów planowad ponowy wyjazd zagraniczny w perspektywie roku (od momentu realizacji badania). Taka sytuacja wynika przede wszystkim z tego, że rozpowszechnione jest postrzeganie przez samych migrantów emigracji w kategorii alternatywy i pewnego rodzaju remedium na problemy ze znalezieniem pracy czy też niskie zarobki w Polsce, ale także kłopoty osobiste. Wyjazd za granicę to zdecydowanie indywidualna sprawa, nie zależy to od gospodarki, tylko czy kogoś przypili w życiu do wyjazdu, czy nie. A wtedy jedziesz tam, gdzie wydaje ci się, że jest nowe Eldorado, ale czy ono tam w istocie będzie, tego już nie wiadomo. Wypowiedź na forum powrotnik.eu Abstrahując od plusów i minusów życia na emigracji, zarówno decyzja o wyjeździe, jak i o powrocie wymaga odwagi, a migrantom zazwyczaj jednak towarzyszą wątpliwości. Ciągle sie waham, czy wracad. Podziwiam tych, którzy podjęli decyzję. Wiem, jakie to trudne. Jednego dnia myślę, że już mam dośd i wracam natychmiast. A następnego zaczynam się bad. Tu *za granicą+ nie jest mi cudownie, ale mam stałą pracę ( ). Boję się ogromnej konkurencji młodszych ludzi w Polsce, którzy pokooczyli świetne uczelnie, mają studia podyplomowe, staże i znają polskie realia. Nie wiem, czy mam z nimi w ogóle szanse. Wypowiedź na forum powrotnik.eu 82

83 ROZDZIAŁ CZWARTY: PROBLEMATYKA SZOKU POEMIGRACYJNEGO Szok pomigracyjny znany także w literaturze przedmiotu jako re-entry shock albo reverse culture shock odnosi się do stosunkowo mało znanego zjawiska pojawiającego się, kiedy migranci powrotni mają problemy z odnalezieniem się w rzeczywistości swojego kraju, która teoretycznie powinna byd im dobrze znana. Szok pomigracyjny jest lustrzanym odbiciem szoku kulturowego, który obejmuje funkcjonowanie psychiczne, fizyczne i społeczne człowieka, jest rezultatem napotykanych w kulturze przyjmującej trudności, a jego istotą jest doświadczanie negatywnych emocji, które kumulując się, owocują pogorszeniem ogólnego samopoczucia i satysfakcji z życia i co za tym idzie funkcjonowania człowieka 13. Pojęcie szoku kulturowego opisuje więc przede wszystkim trudności i wzywania, jakie napotyka emigrant w kraju, do którego wyemigrował. Co jednak trzeba podkreślid, większośd osób wyjeżdżających za granicę zdaje sobie sprawę z tego, że mogą napotkad różnego rodzaju trudności wynikające z konieczności odnalezienia się w zupełnie odmiennej kulturze. Zupełnie inaczej sprawa ma się w wypadku szoku poemigracyjnego. Migrantom powrotnym często wydaje się, że powrót do Polski jest powrotem do rzeczywistości, którą świetnie znają. Innymi słowy niewiele osób spodziewa się, że migracja powrotna może wiązad się z koniecznością ponownego odnajdywania się w teoretycznie znanej rzeczywistości. W badaniach tego zjawiska podkreśla się, że doświadczenie szoku przeżywanego po powrocie do kraju ojczystego bywa odczuwane znacznie silniej niż koniecznośd adaptacji do nowej kultury po przybyciu do kraju emigracji 14. Kalervo Oberg wyróżnił cztery fazy szoku kulturowego: miesiąc miodowy początkowa euforia, kryzys charakteryzujący się odczuciem frustracji, niedostosowania, niepokoju, złości, wychodzenie z kryzysu, przystosowanie się 15. Doświadczenie szoku powrotnego pojawiało się wielokrotnie w wypowiedziach migrantów powrotnych z województwa śląskiego, z którymi prowadzono wywiady pogłębione. Badani w rozmowach podkreślali przede wszystkim uczucie obcości, jakie towarzyszyło ich powrotom. Troszeczkę się czułem taki wyobcowany. Jakbym był tutaj obcokrajowcem. Trwało to może miesiąc, dwa, aż przypomniałem sobie co i jak. Mężczyzna 28 lat, trzyletni pobyt w Irlandii 13 H. Grzymała-Moszczyoska, Szok kulturowy zło konieczne?, w: Alma Mater nr 71: 2005, Wydawnictwo UJ, Kraków M. Chutnik, Szok kulturowy. Przyczyny, konsekwencje, przeciwdziałania, Universitas, Kraków 2007, s K. Oberg, Culture Shock, referat wygłoszony 3 sierpnia 1954 r. w Rio de Janeiro, źródło: portal St. Mary s College of Maryland, dostęp 5 kwietnia 2011 r. 83

84 Był to szok totalny, totalna ściana. Ludzie na mnie patrzyli jak na stwora z innej planety. Kobieta, 29 lat, półtoraroczny pobyt w Irlandii Doświadczenie szoku reemigracyjnego świetnie ilustruje wypowiedź jednego z badanych, który w wywiadzie podkreślał, że wyjazd i powrót za każdym razem wiążą się z koniecznością przystosowania do nowego wzorca zachowao. Co ciekawe, respondent wyznał, że mimo kilkukrotnego doświadczenia wyjazdu i powrotu za każdym razem doświadczał szok kulturowego. W Polsce widzisz taką mentalnośd z góry nastawioną na takie warcholstwo, to znaczy ja to tak odbieram, więc za każdym razem to był szok, jak się jechało za granicę, bo ja w tej Polsce znowu przebywałem te dziewięd miesięcy, znowu nabierałem tego takiego polskiego nastawienia do wszystkiego, czyli takiego ponurego, pesymistycznego i takiego trochę warcholstwa. No i później wyjeżdżasz za granicę, znowu nasiąkasz takim ich podejściem, wracasz z powrotem tutaj i znowu musisz się przystosowad na tej zasadzie, że musisz znowu zachowywad się trochę po polsku. Mężczyzna, 24 lata, wielokrotne krótkie wyjazdy za granicę Cytowana wypowiedź akcentuje jeszcze jeden ważny w kontekście szoku pomigracyjnego element. Przebywając za granicą migranci najczęściej nieświadomie przejmują pewne elementy kultury kraju, w którym przebywają. Te nabyte za granicą wzory czy procedury zachowao mogą okazad się zupełnie nieprzystające do polskiej rzeczywistości i utrudniad funkcjonowanie w niej. Ciekawym przykładem jest chociażby sposób zwracania się do siebie. Język angielski zakłada większą nieformalnośd w kontaktach międzyludzkich do nieznajomych zwraca się na ty. Powracając do posługiwania się językiem polskim, trzeba zacząd znów używad sformułowao pan, pani. Innym zachowaniem, które budzi irytację i zdziwienia osób powracających z zagranicy, jest mentalnośd Polaków opisywana ogólnie jako brak uśmiechów na ulicach. Oczywiście nie jest to uciążliwośd uniemożliwiająca życie w kraju, ale jednak jest przez migrantów powrotnych zauważana i bardzo często wspominana w wywiadach. W Grecji ludzie są bardziej uśmiechnięci, bardziej życzliwi, a tu już w Warszawie napotkałam na ponure miny, niezbyt miłe uwagi i tak dalej. Jeśli zaś chodzi o moje miasto, to nic się nie zmieniło od czasu mojego wyjazdu. Kobieta, 24 lata, czteromiesięczny pobyt w Grecji Tak, tak. Do tego musiałam się przyzwyczaid na nowo. ( ) Tak samo brak takiego przyjaznego podejścia do klienta, na przykład w urzędach, w takich różnych instytucjach publicznych, a czasem w sklepach. Takie rzeczy. To się do tego musiałam na nowo przyzwyczaid. Kobieta, 32 lata, trzyipółletni pobyt w Wielkiej Brytanii 84

85 Można wyróżnid kilka obszarów, w których szok poemigracyjny jest dla migrantów powrotnych szczególnie odczuwalny. Najważniejsze z nich to sfera zawodowa oraz rodzinna. Myślę sobie, że to był jeden z najgorszych okresów w moim życiu ten powrót Byłam totalnie rozerwana taka. Zauważyłam przy okazji, że z wszystkich ról społecznych, które tu pełniłam, to wypadłam. Bo nie byłam ani studentem, ani nie miałam chłopaka, rodzice byli po rozwodzie. Nie miałam pracy. Znajomi, przyjaciele, wszyscy sobie poukładali życie. Ścieżką swoją zawodową kroczyli, a ja w ogóle zupełnie w jakiejś takiej przestrzeni, w zawieszeniu. Kobieta, 29 lat, półtoraroczny pobyt w Irlandii Sfera zawodowa W sferze zawodowej szoku poemigracyjnego osoba powracająca może doświadczad w kilku aspektach. Najbardziej oczywistym są różnice w zarobkach w Polsce i kraju emigracji, które są bardzo często wspominane przez migrantów powrotnych. Drugim źródłem problemów i frustracji jest odmienna kultura pracy. Większośd emigrantów, którzy uczestniczyli w badaniu, przebywała w krajach Europy Zachodniej, gdzie kultura pracy jest zwykle wyższa niż w Polsce. Kontakt z polskimi pracodawcami i zasadami pracy, jakie u nich obowiązują budzi zdziwienie i opór. Obydwa te aspekty są szczególnie odczuwane przez ludzi młodych, którzy swoje pierwsze poważne doświadczenia zawodowe zdobywali już za granicą i nie zetknęli się z polskimi pracodawcami. Źródłem szoku są dla nich po pierwsze niskie (w porównaniu z zagranicą) zarobki, a właściwie stosunek zarobków do kosztów życia. Jeśli ktoś przyzwyczai się do siły nabywczej pensji za granicą, później boleśnie przeżywa polskie warunki płacowe, ponieważ nie stad go na realizację wszystkich potrzeb, które były dla niego naturalne za granicą (np. wyjazdy na wakacje kilka razy w roku). Po powrocie nie podjęłam pracy i odpadł mi ten taki szok zarobkowy, bo naprawdę taka różnica jest, kiedy wraca się z zagranicy, kiedy się przyzwyczaiło do większych zarobków. Na pewno człowiek potrafi to odczud po powrocie do Polski. Kobieta, 24 lata, pięciomiesięczny pobyt w USA Już jest dla mnie wielkim przeskokiem to, że w Polsce z tą pracą, którą teraz mam, łącząc ją ze studiami, nie jestem w stanie uniezależnid się od rodziców, bo nie jestem w stanie mieszkad sam, bo nie jestem w stanie utrzymad mieszkania. Natomiast tam z tą wypłatą to nie jest problem. To jest taki duży przeskok dla nas żyjących w Polsce. Mnie się wydaje, że większośd z takich młodych ludzi siłą rzeczy są zmuszeni mieszkad z rodzicami. Mężczyzna, 24 lata, wielokrotne krótkie wyjazdy za granicę Jasne, że się martwię. Teraz praktycznie co róg ktoś chce mi wyciągnąd pieniądze z kieszeni. I to w takich kwotach zupełnie nieproporcjonalnych do tego, ile ja zarabiam. Przy tych 500 euro tygodniowo, około 30 euro szło mi na zakupy spożywcze. Tu w Polsce zarabiam mniej więcej 85

86 500 złotych tygodniowo, a za 30 złotych tygodniowo nie ma takiej opcji! Tam za tyle mogłem kupid normalne obiady domowe, kanapki, to wszystko miało ręce i nogi. Tutaj 30 złotych to ja na jedzenie wydaję i to skromnie. Muszę się nad tym zastanawiad. Pod tym względem jest ta dysproporcja. Mężczyzna, 26 lat, dwuletni pobyt w Holandii Dodatkowo frustrację często budzi niższa kultura pracy, wyraźnie odczuwana hierarchia i dystans między szefem a pracownikami. Innym źródłem problemów młodych migrantów powrotnych może byd porównywanie swojej sytuacji zawodowej z sytuacją osób, które nie wyjeżdżały za granicę, szczególnie jeśli tym drugim udało się tutaj rozpocząd karierę zawodową. Migranci, którzy za granicą podejmowali proste, niewymagające kwalifikacji prace, czują, że muszą budowad po powrocie swoją pozycję zawodową od zera, podczas gdy ich znajomi robią karierę. Innymi słowy mogą mied wrażenie, że marnowali czas, podczas gdy inni rozwijali się zawodowo. No i szukałam pracy. Próbowałam szukad. Na początku próbowałam w zawodzie bardziej lub mniej, ale widziałam, że nie ma na to szans zupełnie, bo nie miałam żadnego doświadczenia. Później szukałam pracy jakiejkolwiek: w sklepie, w laboratorium Kodaka, w sklepach związanych z fotografią. Zrobiłam fajny profil na Goldenline. Z rozrzewnieniem pamiętam, jak przyjechałam i wszyscy znajomi po studiach te profile pozakładali. Wszyscy coś robią ciekawego w zawodzie. Ja się strasznie psychicznie źle czułam z tym. Myślałam, że w ogóle jestem do niczego, nic nie umiem i bez sensu te studia To wszystko było po nic. Kobieta, 29 lat, półtora roku w Irlandii Rodzina i znajomi Innym obszarem, w którym szok poemigracyjny jest szczególnie dotkliwy, są więzi i kontakty z innym ludźmi. Migranci często po powrocie orientują się, że bardzo rozluźniły się ich stosunki ze znajomymi, przyjaciółmi, których życie mogło się znacząco zmienid w trakcie nieobecności. Zasadniczy problem, jaki tu występuje, to fakt, że w trakcie, gdy migrant przebywał za granicą jego rodzina i przyjaciele ułożyli sobie życie, z którego on z powodu nieobecności został wyłączony. Szczególnie dramatyczne mogą byd tutaj powroty jednego ze współmałżonków, który długi czas przebywał za granicą. Rodzina przyzwyczaiła się już bowiem do jego nieobecności i po początkowym etapie euforii okazuje się, że trzeba się uczyd życia ze sobą na nowo. Podobnie wygląda sytuacja ze znajomymi i przyjaciółmi, którzy mogli w trakcie nieobecności założyd rodzinę, awansowad w pracy. Osoba, która przebywała na emigracji, została niejako zapomniana i wyłączona z codziennych interakcji kręgu znajomych. Oczywiście po powrocie może powtórnie wejśd w ten krąg, jednak przynajmniej na początku musi się liczyd z pewnymi trudnościami. Jedna z badanych opisała ten 86

87 początkowy etap po powrocie jako przypominanie o sobie, że jest się już z powrotem w kraju, że jest się dostępnym. Ankieter: Bo jednak wiesz, trzy lata cię nie było. Miałeś takie uczucie, że kurde, wracasz, gdzie cię nie było przez trzy lata? Respondent: No, no, miałem. No bo miałem te odczucie troszkę właśnie nie tyle zaniedbanych, co odłożonych kontaktów właśnie, które musiały byd z tego powodu, że mnie tu nie było. Mężczyzna, 36 lat, trzyletni pobyt w Czechach Ja nie jestem zbytnio rodzinnym człowiekiem, czy też moja rodzina nie jest zbyt rodzinna, więc ja nie byłem ani razu w Polsce jak byłem w Holandii, ani na wakacje, ani na święta. Nie czułem takiej potrzeby. Nie miałem po co tutaj przyjeżdżad, a znajomi, których chciałem spotkad, odwiedzali mnie bardziej w Holandii. Miałem do tego warunki. Jak wróciłem do Polski, przeżyłem szok, chaos. Przyzwyczaiłem się zupełnie do czego innego. Mężczyzna, 26 lat, dwuletni pobyt w Holandii Po powrocie jeden mankament był taki, że ja się musiałam znajomym przypominad, którzy gdzieś nawet robiąc tego grilla, jakąkolwiek imprezę nie mieli w świadomości tego, że ja już tutaj jestem. Ja musiałam się przypominad: co robicie? może się gdzieś wybierzemy? Oni: no my się wybieramy w sobotę, też wpadnij. Więc na początku wbicie się w to towarzystwo. Musiałam się im przypomnied, że jestem, istnieję i bardzo chętnie gdzieś będę chodziła. Kobieta, 36 lat, trzyletni pobyt w Wielkiej Brytanii Zmniejszenie szoku W związku z opisanym powyżej charakterem szoku poemigracyjnego oczywista jest zależnośd pomiędzy czasem spędzonym na emigracji a wystąpieniem i siłą szoku. Krótki pobyt najczęściej nie wiąże się z problemami adaptacyjnymi po powrocie, ponieważ migrant nie zdążył za granicą nabyd nowych wzorów zachowao. I odwrotnie, im dłuższy pobyt, tym szansa że szok poemigracyjny wystąpi jest większa. Na podstawie wypowiedzi samych migrantów powrotnych można również wskazad czynniki, które zmniejszą wystąpienie szoku poemigracyjnego. Zmniejszeniu szoku poemigracyjnego może służyd przede wszystkim uświadomienie, że powrót do Polski może wiązad się z trudnościami i problemami. Pomaga również podtrzymywanie stałego kontaktu z Polską tj. zachowanie wiedzy na temat tego, co dzieje się w kraju i wśród rodziny, znajomych. Dzięki temu nie traci się kontaktu z polską rzeczywistością, a po powrocie jest się mniej zaskoczonym. 87

88 Ankieter: Czy coś cię w Polsce zaskoczyło? Respondent: Raczej nie, bo często bywałem w kraju. Mężczyzna, 33 lata, czteromiesięczny pobyt we Francji Osłabienie szoku powrotnego może również byd wynikiem traktowania wyjazdu zagranicznego jako chwilowej przerwy w normalnym życiu. Wiąże się to ze zmianą roli, wyjściem z normalnej zajmowanej w Polsce pozycji społecznej i przyjęcie roli migranta. Ma to szczególnie miejsce w przypadku studentów wyjeżdżających na zarobkowe wyjazdy wakacyjne oraz migrantów cyklicznych. Podczas pobytu za granicą przyjmuje się rolę imigranta który przede wszystkim zarabia pieniądze, bo w takim celu przyjechał. Powrót do Polski to ponowne wejście w rolę studenta. Wreszcie szok poemigracyjny może byd zmniejszany, kiedy powrót do Polski jest upragniony i wyczekiwany, postrzegany prawie jak powrót do raju. Taka sytuacja może mied miejsce, gdy emigracja wiąże się z traumatycznymi doświadczeniami, co z kolei powoduje idealizowanie w pamięci kraju ojczystego. Powrót jest wtedy wytęskniony i wymarzony, a wszelkie jego negatywne aspekty zostają wyparte ze świadomości. Wraca się łatwiej, jeżeli można liczyd na wsparcie rodziny, przyjaciół, którzy podobnie jak sieci migracyjne w trakcie pobytu za granicą wspomagają migranta powrotnego w ponownym odnajdywaniu się w polskiej rzeczywistości. Pamiętam wszystko tak jakby to było wczoraj. Zostałam bardzo serdecznie przyjęta przez przyjaciół, rodzinę i znajomych. Odwiedziłam pracowników w mojej dawnej pracy. Powiedzieli, że jak tylko zwolni się etat, to będę mogła ponownie wrócid tam do pracy. Byłam szczęśliwa, że wróciłam. Smutno mi było jednak z tego powodu, że mimo wielu wysiłków z mojej strony, moja rodzina rozpadła się. Jestem przekonana, że decyzja o powrocie była słuszna. Ankieter: Czy było coś, co panią zaskoczyło pozytywnie? Tak, że mimo upływu prawie siedmiu lat, nikt o mnie nie zapomniał, każdy mi pomógł po powrocie. Kobieta, 53 lata, sześcioletni pobyt w USA 88

89 ROZDZIAŁ PIĄTY: PLUSY I MINUSY EMIGRACJI Zgodnie z podziałem zaproponowanym przez Pierre a Bourdieu każdy może dysponowad trzema rodzajami kapitału: ekonomicznym, kulturowym i społecznym. Kapitał ekonomiczny to, najogólniej rzecz biorąc, oszczędności, jakie posiada jednostka. Jest to najczęściej kapitał finansowy całośd środków wymienialnych na towary i usługi ale kapitał ten mogą stanowid także dobra materialne lub papiery wartościowe. Kapitał kulturowy to przede wszystkim cechy niematerialne: wiedza, umiejętności, kwalifikacje, doświadczenie zawodowe, styl życia. Kapitał kulturowy może występowad w trzech postaciach: uosobionej, czyli trwałych cech intelektualnych i fizycznych jednostki sposobu bycia, wiedzy i umiejętności zinstytucjonalizowanej w formie dyplomów i certyfikatów oraz w postaci zasobów, takich jak dzieła sztuki lub książki. Kapitał społeczny to zasoby jednostki wynikające z posiadania trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych wzajemnych relacji i znajomości innymi słowy członkostwa w pewnej grupie 16. W ramach analizy plusów i minusów emigracji posłużono się tym właśnie podziałem kapitału, by określid, co migrant może zyskad, a co stracid, decydując się na wyjazd z kraju KAPITAŁ EKONOMICZNY Z przeprowadzonych w ramach projektu Kierunek Śląsk badao wynika, że trzem czwartym reemigrantów (82%) podczas pobytu za granicą udało się zgromadzid oszczędności, a 92% sądzi, że zarobiło więcej, niż mogłoby zarobid, pracując w Polsce w tym samym czasie. Pozyskanie kapitału ekonomicznego jest jedną z najczęściej wskazywanych korzyści emigracji. Zdecydowana większośd powracających (82%) za granicę wyjeżdżała w celu podjęcia pracy zarobkowej. Większośd też (78%) na emigracji prowadziła oszczędny tryb życia, a dla jednej trzeciej gromadzenie kapitału ekonomicznego było dominującą strategią. Co więcej tylko 8% reemigrantów zadeklarowało, że nie oszczędzało w ogóle. 16 P. Bourdieu, The Forms of Capital, [w:] J. Richardson (red.), Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education, Greenwood Press, Nowy Jork 1986, s

90 Wykres 32. Tryb życia śląskich reemigrantów podczas pobytu za granicą. 14% 8% 32% Przede wszystkim oszczędzałem(am), myśląc o wydatkach, które czekają mnie w przyszłości. Starałem(am) się oszczędzad, ale równocześnie podniosłem(am) swój poziom życia - mogłem(am) sobie na to pozwolid. Raczej nie oszczędzałem(am) korzystałem(am) z możliwości, jakie oferował mi kraj goszczący. 46% W ogóle nie oszczędzałem(am). Źródło: opracowanie własne na podstawie badania CATI. Starsi powracający cechują się większą skłonnością do odkładania pieniędzy. Połowa migrantów w wieku lat (49%) i powyżej 50 roku życia (50%) za granicą przede wszystkim oszczędzała, myśląc o czekających w przyszłości wydatkach. Dla porównania taką strategię obrał tylko co piąty spośród powracających w wieku lat. Odkładałam grosz do grosza, nie kupowałam żadnych rzeczy, ubierałam się w szmateksie. Jedzenie jest tanie jak na tamte warunki, paliwo jest tanie. ( ) Ja w ogóle nie wiem, jak to zrobiłam wszystko! Życie było tam bardzo tanie. Miałam swój cel, to składałam grosz do grosza. Kobieta, 38 lat, dwuipółroczny pobyt w Irlandii Ten oszczędny tryb życia zaowocował u reemigrantów pozyskaniem kapitału ekonomicznego. 82% powracających zgromadziło oszczędności za granicą (taki sam odsetek kobiet i mężczyzn). Dla porównania zgodnie z danymi z Diagnozy Społecznej 2009 w Polsce tylko 31% gospodarstw domowych deklarowało posiadanie zaoszczędzonej sumy pieniędzy 17. Jak widad na Wykres 33, emigranci nie zebrali jednak bardzo wysokich sum. Dwie piąte spośród nich (39%) za granicą zaoszczędziły nie więcej niż 10 tysięcy złotych. Taki sam odsetek (39%) między a złotych. Co dwudziesty (4%) spośród powracających zgromadził ponad 100 tysięcy złotych. Co piąty natomiast (18%) za granicą w ogóle nie odłożył pieniędzy. 17 J. Czapioski, T. Panek (red.), Diagnoza społeczna Warunki i jakośd życia Polaków, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2009, s

91 Wykres 33. Oszczędności zgromadzone za granicą. Powyżej zł Od do zł Od do zł Od do zł Od do zł Od do zł zł lub mniej Nie zgromadziłem oszczędności 1% 3% 7% 12% 16% 18% 19% 23% Źródło: opracowanie własne na podstawie badania CATI. Jak widad na Wykres 34, mężczyźni za granicą zgromadzili wyższe kwoty od kobiet. Połowa reemigrantów (48%) zaoszczędziła sumę powyżej 10 tysięcy złotych, w porównaniu do jednej trzeciej (32%) reemigrantek. Niemal co druga kobieta natomiast nie odłożyła więcej niż 10 tysięcy złotych. Co więcej żadna reemigrantka nie przywiozła do Polski sumy wyższej niż 100 tysięcy złotych, co udało się co dwudziestemu (5%) mężczyźnie. 91

92 Wykres 34. Oszczędności zgromadzone za granicą przez reemigrantów i reemigrantki % 19% 23% 12% 26% 21% 23% 15% 13% 11% 7% 6% 0 4% 0 1% kobiety mężczyźni Źródło: opracowanie własne na podstawie badania CATI. Oszczędności zgromadzone podczas pobytu za granicą są przede wszystkim przeznaczane na życie bieżące po powrocie do Polski (36%). Drugim najpopularniejszym celem jest remont lub wyposażenie mieszkania czy domu (np. zakup sprzętu AGD, RTV, mebli). Na ten cel wydała pieniądze jedna trzecia powracających (33%). Co piąty spośród reemigrantów kupił samochód (20%). Co dziesiąty natomiast (12%) zainwestował w nieruchomośd dom, mieszkanie lub działkę budowlaną. Myśmy wyremontowali mieszkanie. Dodatkowo mam taki mały domek letniskowy i tam trochę włożyłem, żeby na wakacje tam sobie odpoczywad, nieruchomości w sensie. I podnieśliśmy standard sobie w mieszkaniu, i w tym drugim takim tam domku letniskowym. Zrobiłem dociągnięcie paru rzeczy tam. ( ) Tego mi nie mogą wziąd, ktokolwiek by nie przyszedł z polityków czy z Unii, bo to jest moje już. Mężczyzna, 35 lat, półroczny pobyt w Niemczech 92

93 Wykres 35. Przeznaczenie oszczędności zgromadzonych za granicą % 36% 35% 33% 30% 25% 20% 15% 10% 20% 12% 15% 9% 9% 7% 15% 5% 0% konsumpcja inwestycje Źródło: opracowanie własne na podstawie badania CATI. Na wykresie 35 kolorem żółtym zaznaczono cele konsumpcyjne wydatkowania kapitału, kolorem zielonym natomiast inwestycje. Jak widad, emigranci najczęściej przeznaczają pieniądze na konsumpcję, a przede wszystkim życie bieżące po powrocie do Polski. Cel ten wskazał taki sam odsetek kobiet i mężczyzn (po 36%). Na rozrywki w dużej mierze, podróże. Nie wiem, czy częśd w samochód nie zainwestowałam. Nie pamiętam do kooca. Ciągle miałam jakąś pulę pieniędzy, nawet dosyd sporą. Ale ona bardzo zaczęła topnied, dlatego że nie potrafiłam znaleźd pracy w Polsce. Aż stopniała zupełnie. Kobieta, 29 lat, półtoraroczny pobyt w Irlandii Wyjazd przekłada się też na wzrost standardu życia migracyjnych gospodarstwa domowych. Korzyśd tę wskazało dwie trzecie (69%) powracających (67% kobiet i 70% mężczyzn). Jak widad, na cele konsumpcyjne kapitał ekonomiczny w podobnym stopniu przeznaczają kobiety i mężczyźni. Cele 18 Wartości nie sumują się do 100, ponieważ respondenci w badaniu CATI wskazywali wszystkie cele, na które przeznaczono środki. 93

94 inwestycyjne jednak zróżnicowane są ze względu na płed. Na edukację oszczędności wydała niemal jednak czwarta kobiet (23%) i tylko co dziesiąty (9%) spośród mężczyzn, którzy częściej inwestowali w działalnośd gospodarczą (12%). Dla porównania na założenie własnej firmy środki przeznaczyło tylko 3% kobiet. Ta możliwośd, że dzieci miały dostęp do dobrych uczelni, dobrych materiałów, dzisiaj są wydajniejsze i te pieniądze, które zarobiłam, w tym momencie procentują. Kobieta, 35 lat, trzymiesięczny pobyt w Niemczech Ważną korzyścią wyjazdów zagranicznych jest też uzyskanie niezależności finansowej, na co wskazuje większośd młodych reemigrantów. W Polsce z tą pracą, którą teraz mam, łącząc ją ze studiami, nie jestem w stanie uniezależnid się od rodziców, bo nie jestem w stanie mieszkad sam, bo nie jestem w stanie utrzymad mieszkania. ( ) To jest bardzo dobre, bo to ci pozwala wkroczyd w taką dorosłośd wcześniej. Mężczyzna, 24 lata, liczne krótkie wyjazdy do Irlandii, Niemiec, Francji, Norwegii KAPITAŁ EKONOMICZNY W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH REEMIGRANTÓW Jeśli by przyjrzed się sytuacji powracających sprzed wyjazdu za granicę, okaże się, że większośd gospodarstw domowych (57%) nie była w stanie zgromadzid oszczędności, a 17% znajdowało się w złej sytuacji finansowej co piąte (7%) miało długi, a co dziesiątemu (10%) nie wystarczało na bieżące wydatki. Tylko jedna trzecia natomiast (34%) była w stanie odłożyd drobne kwoty. Środki zgromadzone za granicą bywają więc w całości przeznaczane na spłatę zobowiązao finansowych i dla części reemigrantów nie stanowią oszczędności. Najpierw za zarobione pieniądze spłacałam długi, później zarobione pieniądze wydawałam na szkołę i utrzymanie i tak właściwie zostało do kooca. Kobieta, 32 lata, czteroipółletni pobyt w Wielkiej Brytanii 94

95 Wykres 36. Sytuacja ekonomiczna reemigrantów przed wyjazdem za granicę. 9% 7% Mieliśmy rosnące długi, stale pożyczaliśmy 10% pieniądze. Nie wystarczało nam na bieżące wydatki. 34% 40% Wystarczało nam na życie, ale nie byliśmy w stanie nic odłożyd. Odkładaliśmy drobne kwoty. Odkładaliśmy całkiem sporo. Źródło: opracowanie własne na podstawie badania CATI. Zagraniczne zarobki wciąż stanowią znaczne wsparcie budżetów domowych powracających do województwa śląskiego. Środki pozyskane na emigracji w części są wydatkowane przez rodzinę jeszcze przed powrotem reemigranta do Polski. Jedna czwarta (27%) reemigrantów (14% kobiet i 35% mężczyzn), przebywając za granicą, regularnie przesyłała pieniądze do Polski. Jedna piąta natomiast (19% *21% kobiet i 18% mężczyzn+) transferowała oszczędności okazjonalnie. Połowa powracających (54% *64% kobiet i 47% mężczyzn+) w ogóle nie przesyłała rodzinie środków, będąc za granicą. Wszystko przesyłałam. Konto miałam założone na mamę. Większą kwotę zaoszczędziłam i wysyłałam. Zostawiałam tylko na bieżące rzeczy. Kobieta, 38 lat, dwuipółroczny pobyt w Irlandii Osoby, które zadeklarowały, że wspierały bliskich pozostających w kraju, zostały poproszone o oszacowanie, jakie kwoty przesyłały w skali miesiąca. Jedna trzecia z nich (37%) transferowała między a złotych, jedna czwarta (25%) między a 5 000, co dziesiąta (13%) natomiast przesyłała bliskim ponad złotych. Trzeba jednak pamiętad, że dane te dotyczą osób, które zadeklarowały, że regularnie lub od czasu do czasu transferowały pieniądze do Polski. Jeśli by odnieśd je do wszystkich powracających, którzy pracowali za granicą, okaże się, że osoby te stanowią odpowiednio 9%, 6% i 3% populacji. 95

96 Wykres 37. Środki transferowane przez reemigrantów podczas pobytu za granicą. 13% 8% 17% 25% 37% do 500 zł zł zł zł pow zł Źródło: opracowanie własne na podstawie badania CATI. Mężczyźni, którzy zgromadzili więcej oszczędności, transferowali też do Polski wyższe kwoty od kobiet. Dwie piąte (41%) spośród reemigrantów deklarujących, że wspierali bliskich pozostających w kraju, w skali miesiąca przesyłały między a złotych. Taką kwotę transferowało tylko 17% reemigrantek. Ponadto sumę pomiędzy a złotych przekazywał bliskim co piąty mężczyzna (28%) i tylko co dziesiąta kobieta (13%), z których dwie piąte (42%) nie wysyłały do Polski więcej niż złotych. 96

97 Wykres 38. Wysokośd transferowanych środków w podziale na płed. do 500 zł 21% pow zł 14% 5% 8% 11% 42% 501 zł zł 13% 17% zł zł 28% kobiety 41% zł zł mężczyźni Źródło: opracowanie własne na podstawie badania CATI. Reemigrantów, którzy zadeklarowali, że wspierali bliskich pozostałych w kraju, zapytano także o to, jaką częśd budżetu domowego stanowiły przesyłane przez nich środki. Dla dwóch piątych (41%) migracyjnych gospodarstw domowych, które otrzymywały transfery finansowe z zagranicy, były one głównym źródłem utrzymania, a dla jednej trzeciej rodzin (32%) źródłem istotnym, ale nie najważniejszym. Dla jednej czwartej (27%) natomiast były tylko dodatkiem i rodzina poradziłaby sobie bez nich. Ponownie jeśli by odnieśd te dane do gospodarstw domowych ogółu powracających, okaże się, że rodziny utrzymujące się z transferów z zagranicy stanowią odpowiednio 8% i 6%. Środki przesyłane przez emigrantów w zdecydowanej większości przeznaczano na życie bieżące (78%), a także na remont lub wyposażenie mieszkania (30%), edukację (10%), spłatę kredytu (8%), zakup nieruchomości (6%) oraz własną firmę (4%). Pracowałam wyłącznie ja, mąż był bez pracy i jeśli udało mi się zaoszczędzid trochę pieniędzy, to wysyłałam je córce, która mieszkała na naszym mieszkaniu razem z babcią. Córka wtedy też skooczyła liceum, nie miała jeszcze pracy, więc był to wyjątkowo trudny czas, później było nieco lżej. Kobieta, 53 lata, sześcioletni pobyt w Stanach Zjednoczonych Emigracja nie zawsze jednak jest satysfakcjonująca pod względem ekonomicznym. Niemal jednej piątej powracających (17%) wyjazd nie przyniósł spodziewanych korzyści finansowych (15% kobiet i 22% mężczyzn). 97

98 Cały czas byłem pod kreską. Szczególnie jak już straciłem jedną pracę, to już totalna rzeźnia była, bo mój pracodawca mi płacił, ile chciał i kiedy chciał. ( ) To takie niepewne i nerwowe, że przyzwyczaiłem się do takiej totalnej tymczasowości. Mężczyzna, 36 lat, dwuletni pobyt w Czechach Ponadto 15% reemigrantów, będąc za granicą, korzystało ze świadczeo socjalnych. Po powrocie korzysta z nich jednak tylko 2%. Załatwiałam jeszcze koocówkę tego zasiłku transferowego w Wojewódzkim Urzędzie Pracy. Trzy razy dostałam ten zasiłek. Potem byłam jako bezrobotna bez prawa do zasiłku. Kobieta, 38 lat, dwuipółroczny pobyt w Irlandii Odsetki osób, którym wyjazd nie przyniósł spodziewanych korzyści finansowych, są jednak niskie. Większośd reemigrantów (82%) za granicą zgromadziła oszczędności, a 64% deklaruje, że dzięki emigracji wzrósł standard życia w ich gospodarstwie domowym. Nie powinno zatem dziwid, że niemal wszyscy powracający (91%) są zadowoleni z wyjazdu za granicę KAPITAŁ KULTUROWY Kapitał kulturowy, na który składają się nie tylko wiedza i umiejętności, ale także wzorce kulturowe, jest pozyskiwany w znacznej mierze nieświadomie i wyraża się w zachowaniach oraz stylu życia konkretnej osoby 19. Niektórzy reemigranci mogą więc nie zdawad sobie sprawy z pozyskania za granicą kapitału kulturowego. Nabywa się go jednak podczas pracy i nauki, a także w trakcie nieformalnych kontaktów z mieszkaocami kraju goszczącego. WYKSZTAŁCENIE Pod względem pozyskiwania kapitału kulturowego szczególnie uprzywilejowane są osoby, które za granicę wyjechały w celu podjęcia nauki. Co dziesiątemu (12%) spośród powracających na emigracji udało się ukooczyd szkołę lub studia. Większośd tej zbiorowości stanowią kobiety. Szkołę lub studia na emigracji ukooczyło 19% z nich. Co piąty reemigrant (20%), który zakooczył za granicą edukację formalną, ma wykształcenie wyższe, a około co dwudziesty średnie zawodowe (4%) lub średnie ogólne (7%). Osoby, które ukooczyły szkołę lub studia na emigracji, są młode. Dwie trzecie (69%) z nich ma nie więcej niż 29 lat. Doświadczenie studiów za granicą dla powracających stanowi kapitał, który może byd wykorzystywany w późniejszej pracy zawodowej w Polsce. Przekonałam się, że jestem w stanie studiowad po angielsku, nie jest to dla mnie problemem. Bardzo cieszę się, że nauczyłam się tego drugiego języka niderlandzkiego. ( ) Robiliśmy dużo projektów, dużo case ów opracowywaliśmy i to było dokładnie to, co robiłam, pracując, ale już 19 P. Bourdieu, s

99 dla prawdziwych firm, czego nie uczyłam się na studiach w Polsce. Bo na studiach nie analizowaliśmy prawdziwych przypadków, jak można zarządzad daną firmą, tylko tego uczyłam się bardziej Belgii. Kobieta, 27 lat, półroczny pobyt w Belgii Kolejną ważną korzyścią wyjazdów zagranicznych, o której wspomina w powyższej wypowiedzi reemigrantka, jest poznanie języka. Ze stwierdzeniem nauczyłem(am) się/poprawiłem(am) znajomośd języka obcego zgadza się zdecydowana większośd 90% powracających, a ponad dwie trzecie z nich (70%) są zdecydowanie pewne tej opinii. Tak jak w wypadku edukacji za granicą języka częściej uczą się kobiety jego znajomośd nabyło lub poprawiło 94% z nich i również wysoki odsetek 87% mężczyzn. Koniecznośd porozumienia się skłania emigrantów, którzy uczyli się języka obcego w polskiej szkole i znają go w znacznej mierze w teorii, do posługiwania się nim. Na etapie mojego wyjeżdżania tam to był taki angielski, że się bałam mówid. Ale tam to przełamałam, bo musiałam to przełamad. Irlandczycy mówią jak popadnie, nie przestrzegają gramatyki, czasów w ogóle prawie nie używają i to było takie zachęcające, bo człowiek po prostu mówił i nie patrzył na te błędy. Kobieta, 29 lat, półtoraroczny pobyt w Irlandii Dobra znajomośd języka obcego ułatwia też niektórym powracającym znalezienie zatrudnienia w województwie śląskim i procentuje w późniejszym okresie pracy zawodowej. Muszę powiedzied jednak, że bardzo dużo dała mi ta Irlandia, bo teraz pracuję w szkole językowej. Kobieta, 32 lata, czteroipółroczny pobyt w Wielkiej Brytanii Wydaje się także, że osoby, które już z Polski wyjeżdżały z kapitałem kulturowym, pozyskują go więcej za granicą. Znajomośd języka obcego nabyli lub poprawili niemal wszyscy (99%) reemigranci z wykształceniem wyższym. 99

100 Wykres 39. Rozkład odpowiedzi na stwierdzenie nauczyłem(am) się/poprawiłem(am) znajomośd języka obcego według wykształcenia reemigrantów. Wyższe 86% 13% 1% 1% Średnie zawodowe 60% 27% 5% 7% 1% Średnie ogólne 76% 14% 7% Zasadnicze zawodowe 48% 27% 12% 12% Podstawowe, gimnazjalne lub niższe 54% 23% 8% 15% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Zdecydowanie się zgadzam. Raczej się zgadzam. Trudno powiedzied. Raczej się nie zgadzam. Zdecydowanie się nie zgadzam. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. ROZWÓJ ZAWODOWY Większośd (82%) powracających do województwa śląskiego wyjeżdżała w celu podjęcia pracy zarobkowej. Można się więc spodziewad, że przynajmniej częśd z nich za granicą pozyskała nowe kwalifikacje zawodowe lub zdobyła doświadczenie w zawodzie wcześniej wykonywanym albo wyuczonym w Polsce. Rzeczywiście dwie trzecie powracających (69%) deklarują, że za granicą zdobyły doświadczenie zawodowe (taki sam odsetek kobiet i mężczyzn). Kwalifikacje w nowym zawodzie pozyskało natomiast nieco mniej, bo 60% reemigrantów (67% kobiet i 54% mężczyzn). Wyniki te nie są bardzo zróżnicowane ani ze względu na wiek, ani płed. Zarówno osoby starsze, jak i młodsze nabywają doświadczenie, pracując za granicą. Jednak nieco niższy odsetek spośród osób starszych w wieku powyżej pięddziesiątego roku życia pozyskał doświadczenie w nowym zawodzie (52%). Kursy i szkolenia zawodowe za granicą ukooczyła natomiast niemal jedna trzecia (31%) powracających (co czwarty mężczyzna *26%+ i co trzecia kobieta *39%+). Zdobyłem dodatkowe kwalifikacje, o których, przyznam szczerze, nie myślałem, wyjeżdżając, takie jak prawo jazdy kategorii C i D. Poza tym douczyłem się języka, bo jak wyjeżdżałem, to 100

101 mówiłem po angielsku w stopniu podstawowym. ( ) Zdecydowanie oceniam ten wyjazd bardzo pozytywnie. Mężczyzna, 36 lat, trzyletni pobyt w Wielkiej Brytanii Zdobywając doświadczenie zawodowe, reemigranci za granicą poznają również nowe technologie. Większośd powracających (64%) twierdzi, że na emigracji spotkała ciekawe rozwiązania technologiczne (56% kobiet i 68% mężczyzn). Co interesujące, starsi reemigranci częściej niż młodsi poznawali know-how za granicą. Ponadto 59% powracających spotkało się z ciekawymi rozwiązaniami w zakresie zarządzania ludźmi i organizacji pracy. Wynik ten tym razem nie jest zróżnicowany ze względu na płed (61% mężczyzn i 63% kobiet). Wykres 40. Rozkład odpowiedzi na stwierdzenie poznałem(am) ciekawe rozwiązania techniczne/technologiczne według wieku reemigrantów. 50 i więcej lat lat 53% 54% 21% 18% 2% 6% 17% 3% 11% 13% Zdecydowanie się zgadzam. Raczej się zgadzam lat 34% 25% 11% 17% 14% Trudno powiedzied. Raczej się nie zgadzam lat 36% 25% 4% 20% 15% Zdecydowanie się nie zgadzam. 0% 20% 40% 60% 80% 100% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Bogate doświadczenie pracy za granicą, poznanie nowych rozwiązao i umiejętności zawodowe ułatwiły niemal jednej trzeciej reemigrantów (29%) znalezienie lepszej pracy po powrocie do Polski. Korzyśd tę wskazało 31% kobiet i 27% mężczyzn. Pod tym względem, tak samo jak w wypadku edukacji i nauki języka, szczególnie uprzywilejowane są osoby z wykształceniem wyższym. Pobyt za granicą ułatwił znalezienie lepszej pracy czterem piątym z nich (39%). Dla porównania bardziej satysfakcjonujące zatrudnienie dzięki wyjazdowi zdobył co piąty powracający z wykształceniem średnim ogólnym (18%) i co czwarty ze średnim (22%) lub zasadniczym (24%) zawodowym. Taka opinia reemigrantów może jednak wynikad z sytuacji na rynku pracy w województwie śląskim, gdzie 101

102 osoby, które ukooczyły studia, stanowią najniższy odsetek wśród bezrobotnych 20. Zdaniem części reemigrantów pracodawcy w województwie śląskim pozytywnie postrzegają fakt pracy za granicą. To nowe doświadczenie zawodowe, które procentuje. A jeśli pracuje się w firmie międzynarodowej, to już w ogóle argument zdecydowanie przemawiający za przyjęciem do pracy. Oczywiście też dochodzi do tego znajomośd języka. Mężczyzna, 36 lat, trzyletni pobyt w Wielkiej Brytanii Co ciekawe, również nauka za granicą pozytywnie wpływa na znalezienie lepszej pracy po powrocie do Polski. To stwierdzenie potwierdziła większośd (62%) migrantów edukacyjnych i niemal połowa (47%) osób wyjeżdżających w celu podjęcia stażu lub praktyki. Tylko co czwarty powracający (24%), który udał się za granicę, aby podjąd tam legalną pracę zarobkową, ma dzięki temu lepszą pracę w Polsce. W najgorszej sytuacji znalazły się osoby, które pracowały nielegalnie za granicą. 81% z nich nie uważa, że emigracja pomogła im znaleźd w Polsce lepsze zatrudnienie. 20 Zgodnie z danymi Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Katowicach na koniec I kwartału 2011 r. osoby z wykształceniem wyższym stanowiły 11% bezrobotnych; dostęp: 1 czerwca

103 Wykres 41. Rozkład odpowiedzi na stwierdzenie dzięki wyjazdowi znalazłem lepszą pracę w Polsce po powrocie według celu wyjazdu za granicę reemigrantów. Praca zarobkowa - legalna 72% Inny cel 75% 24% 13% 4% 19% 29% 38% 47% 62% Praca zarobkowa - 81% nielegalna Zdecydowanie lub raczej zgadzam się. Trudno powiedzied. Nauka Praktyka lub staż Zdecydowanie lub raczej nie zgadzam się. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Dwie piąte (40%) reemigrantów deklarują, że w obecnie wykonywanej pracy wykorzystują doświadczenia i umiejętności zdobyte za granicą. Twierdzi tak 34% kobiet i 44% mężczyzn. Doświadczenie pozyskane za granicą w życiu zawodowym w Polsce częściej wykorzystują młodsi reemigranci połowa powracających w wieku lat (50%) w stosunku do jednej czwartej (23%) osób w wieku powyżej pięddziesiątego roku życia. Częściej także osoby z wyższym wykształceniem (49%) niż średnim ogólnym (37%) i zasadniczym zawodowym (38%). Z pewnością po tym wyjeździe wiem, że mam kwalifikacje, które w obecnej sytuacji wykorzystuję w pracy zawodowej. Mężczyzna, 33 lata, czteromiesięczny pobyt we Francji Dla co piątego spośród śląskich reemigrantów powrót z zagranicy wiązał się także z awansem zawodowym: 18% deklaruje, że dzięki wyjazdowi obecnie pracuje na wyższym stanowisku, a 22% po powrocie ma wyższe zarobki. Awans zawodowy, tak jak korzyści opisywane powyżej, najczęściej następuje u osób lepiej wykształconych. Po powrocie na wyższym stanowisku dzięki emigracji pracuje co czwarta osoba (26%) z wykształceniem wyższym i co dziesiąta (10%) z wykształceniem 103

104 zasadniczym zawodowym. Lepiej wykształceni reemigranci częściej również zauważają u siebie wzrost wynagrodzenia. Wskutek emigracji lepsze zarobki ma jedna trzecia (33%) powracających z wykształceniem wyższym i 17% ze średnim zawodowym. Wyjazd zagraniczny większości śląskich reemigrantów umożliwił więc zgromadzenie kapitału kulturowego w jakiejś postaci. Niemal każdy z powracających (90%) nauczył się lub poprawił znajomośd języka obcego. Jedna trzecia 31% pozyskała kapitał zinstytucjonalizowany w formie dyplomów lub certyfikatów ukooczenia szkoleo i studiów. Większośd emigrantów (69%) zdobyła bogate doświadczenia zawodowe. Aż 90% powracających nie zgodziło się ze stwierdzeniem mam poczucie, że zmarnowałem(am) czas, podczas gdy inni rozwijali się zawodowo, a niemal trzy czwarte z nich (74%) zaprzeczyły jemu zdecydowanie. Trzeba jednak pamiętad, że większośd reemigrantów (57%) za granicą pracowała w innym zawodzie niż w momencie badania, a dla co dziesiątego (11%) zatrudnienie to było tylko częściowo zgodne z pracą wykonywaną po powrocie w Polsce. Doświadczenie zawodowe nabyte za granicą oznacza raczej nowe umiejętności niż rozwój w zawodzie wyuczonym lub wykonywanym w Polsce. 104

105 Wykres 42. Kapitał kulturowy reemigrantów w podziale na płed. 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Ukooczyłem(am) za granicą szkołę/studia. 19% 12% 7% Nauczyłem(am) się/poprawiłem(am) znajomośd języka obcego. 94% 90% 87% Zdobyłem(am) bogate doświadczenie zawodowe. Nabyłem(am) kwalifikacje doświadczenie w nowym zawodzie. 70% 69% 68% 67% 60% 55% Ukooczyłem(am) za granicą kursy, szkolenia zawodowe. 39% 31% 26% Poznałem(am) ciekawe rozwiązania techniczne/technologiczne. Poznałem(am) ciekawe rozwiązania dotyczące zarządzania i organizacji pracy. 56% 64% 68% 63% 62% 61% Dzięki wyjazdowi znalazłem(am) lepszą pracę w Polsce po powrocie. Dzięki wyjazdowi mam obecnie wyższe zarobki w Polsce. Dzięki wyjazdowi pracuję na wyższym stanowisku. Z zagranicy przywiozłem(am) pomysł na własną firmę. 31% 29% 27% 24% 22% 21% 20% 18% 16% 21% 23% 24% Zwiększyła się moja wiara we własne siły. 90% 83% 79% kobieta ogółem mężczyzna Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. 105

106 Jak widad na wykresie 42, kobiety i mężczyźni za granicą pozyskali kapitał kulturowy w bardzo podobnym stopniu. Jednak niemal z każdym stwierdzeniem zgodził się nieznacznie wyższy odsetek kobiet. Istotnie więcej kobiet za granicą ukooczyło szkołę lub studia, a także kursy i szkolenia zawodowe. Reemigrantki także częściej odnosiły korzyści psychologiczne z wyjazdu 90% z nich zauważyło u siebie wzrost wiary we własny siły. SYTUACJA ZAWODOWA PO POWROCIE Jak wynika z doświadczeo reemigrantów, kapitał kulturowy pozyskany za granicą przekłada się na życie zawodowe po powrocie do Polski. Wykres 43 przedstawia porównanie sytuacji zawodowej powracających w momencie podejmowania decyzji o wyjeździe za granicę oraz po powrocie do Polski. Wśród reemigrantów wyższy jest odsetek pracujących ponad połowa z nich jest zatrudniona w pełnym wymiarze godzin, w niepełnym lub pracuje dorywczo i niższy jest procent bezrobotnych (17%). Nieco wyższy jest natomiast odsetek emerytów i rencistów, co może wynikad z faktu, że 14% powracających deklaruje, że wyjazd nadwerężył ich zdrowie. Na wykresie 43 widad również, że niemal co dziesiąty spośród powracających prowadzi działalnośd gospodarczą. Co czwarty reemigrant (23%) twierdzi natomiast, że z zagranicy przywiózł pomysł na własną firmę. Można więc liczyd na to, że w przyszłości powstanie większa liczba przedsiębiorstw prowadzonych przez reemigrantów. Sprzyja temu także wzrost wiary we własne siły, który dostrzega u siebie 83% powracających, a ponad połowa z nich zdecydowanie potwierdziła to zdanie. 106

107 Wykres 43. Porównanie sytuacji zawodowej reemigrantów w chwili podjęcia decyzji o wyjeździe za granicę i po powrocie do województwa śląskiego (w momencie badania) Praca w pełnym wymiarze godzin 33% 49% Praca w niepełnym wymiarze godzin lub dorywczo 5% 7% Własna działalnośd gospodarcza Praca w rolnictwie Uczeo/student(ka) lub absolwent(ka) szkoły/uczelni wyższej Bezrobotny/a 1% 0 3% 9% 8% 20% 17% 32% Rencista/rencistka lub emeryt/emerytka Nie pracuję zawodowo i nie szukam zatrudnienia 3% 6% 2% 3% w chwili podjęcia decyzji o wyjeździe po powrocie Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. UTRATA KAPITAŁU KULTUROWEGO Emigracja może jednak nieśd ze sobą także utratę kapitału kulturowego dezaktualizację wiedzy, umiejętności i formalnych kwalifikacji zawodowych. Straty te mogą byd szczególnie dotkliwe u tych migrantów zarobkowych, których celem było uzyskanie jak najwyższej sumy oszczędności i którzy podczas pobytu nie podnosili swoich kwalifikacji, ani nie uczestniczyli w życiu społeczno-kulturalnym kraju emigracji. Taki tryb życia dobrze ilustruje poniższa wypowiedź reemigranta zarobkowego, uczęszczającego do szkoły językowej. Dzieo wyglądał tak, że tylko praca, szkoła, praca, szkoła. ( ) Życie tam jest męczące. Dużo pracy, mało czasu na jakikolwiek wyjazd, wycieczkę. Mężczyzna, 33 lata, czteromiesięczny pobyt we Francji 107

108 Migranci zarobkowi zwykle pracują w drugorzędnych sektorach rynków pracy krajów przyjmujących. Swoje zatrudnienie za granicą postrzegają jako tymczasowe, są więc gotowi zatrudnid się w mniej prestiżowych branżach, niż byliby chętni w kraju pochodzenia 21. Częśd powracających do województwa śląskiego podczas pobytu zdawała sobie sprawę, że pomimo wyższego wykształcenia ma nikłe szanse na awans zawodowy. Obcokrajowcy nie dostają lepszej pracy. Tak jest. Ja się nie spotkałem z osobą, która przyjeżdża ot tak sobie po studiach i dostaje pracę w jakiejś korporacji, firmie. Jest to nie do osiągnięcia. Chyba że się ktoś tam wychował, ma rodzinę gdzieś wysoko postawioną, to może. Mężczyzna, 28 lat, czteroletni pobyt w Wielkiej Brytanii Utrata kapitału kulturowego u reemigrantów jest więc szczególnie widoczna w sferze zawodowej. Niemal połowa (42%) powracających deklaruje, że za granicą wykonywała pracę poniżej swoich kwalifikacji. Problem ten zdecydowanie częściej dotyka kobiet niż mężczyzn. Poniżej kwalifikacji w kraju pobytu pracowała połowa kobiet (52%) i co trzeci mężczyzna (35%). Zawód nieodpowiedni do wykształcenia częściej też wykonywały osoby młode: niemal połowa (46%) spośród emigrantów w wieku lat i 47% osób w przedziale wiekowym lat, a także mniej, bo co trzeci reemigrant w wieku lat (31%) i powyżej 50 roku życia (30%). Nie zaskakuje również, że poniżej kwalifikacji pracowała połowa (51%) powracających z wykształceniem wyższym w porównaniu do jednej czwartej (26%) z zasadniczym zawodowym. 21 M. Piore, Birds of Passage. Migrant Labor and Industrial Societies, Cambridge University Press, Cambridge 1979, za: A. Górny, P. Kaczmarczyk, Uwarunkowania i mechanizmy migracji zarobkowych w świetle wybranych koncepcji teoretycznych, Prace migracyjne nr 49:2003, s

109 Wykres 44. Rozkład odpowiedzi na stwierdzenie za granicą wykonywałem pracę poniżej moich kwalifikacji według wykształcenia reemigrantów. Wyższe 31% 19% 5% 7% 37% Średnie ogólne 31% 18% 7% 21% 23% Średnie zawodowe 23% 16% 9% 17% 34% Zasadnicze zawodowe 14% 11% 8% 26% 41% Podstawowe, gimnazjalne lub niższe 15% 8% 8% 38% 31% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Zdecydowanie się zgadzam. Trudno powiedzied. Zdecydowanie się nie zgadzam. Raczej się zgadzam. Raczej się nie zgadzam. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Co czwarty powracający (24%) za granicą pracował jako robotnik w przemyśle, górnictwie, transporcie, przetwórstwie spożywczym lub w pracach budowlanych. Co dwudziesty (6%) natomiast w charakterze sprzątacza lub opiekuna. Podobny odsetek w zawodzie operatora maszyn lub pojazdów (5%) albo jako pracownik przy pracach prostych (5%). W sumie więc za granicą niemal cztery piąte reemigrantów wykonywały proste prace fizyczne. Na podstawie Klasyfikacji zawodów i specjalności dokonano porównania prac podejmowanych za granicą przez powracających i wykonywanych/wyuczonych przed emigracją. 109

110 Wykres 45. Porównanie zawodów, w jakich reemigranci pracowali przed wyjazdem i za granicą. Wyższe stanowisko 4% Niższe stanowisko 19% Wykres 46. Wykształcenie reemigrantów a zawody, w których pracowali za granicą. Praca wymagająca wyższych kwalifikacji 3% Podobne stanowisko 77% Praca zgodna z wykształceniem 51% Praca poniżej wykształcenia 46% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Wykonywany przed wyjazdem zawód 13% reemigrantów zaliczał się do grupy drugiej Klasyfikacji zawodów i specjalności, czyli specjalistów. Grupa ta obejmuje zawody wymagające wysokiego poziomu wiedzy, umiejętności i doświadczenia w zakresie nauk technicznych, przyrodniczych czy humanistycznych. Stanowiska, jakie za granicą zajmowało 9% powracających, można zaliczyd do tej grupy. Natomiast zawód wyuczony aż 37% reemigrantów należy do kategorii specjalistów. Różnica ta wynika z faktu, że jedną trzecią (32%) wyjeżdżających za granicę stanowili absolwenci szkół lub uczelni wyższych. Częśd z nich wyjechała bez doświadczenia pracy zawodowej. Na początku próbowałam w zawodzie bardziej lub mniej, ale widziałam, że nie ma na to szans zupełnie, bo nie miałam żadnego doświadczenia. Później szukałam pracy jakiejkolwiek. W sklepie, w laboratorium Kodaka, w sklepach związanych z fotografią. Kobieta, 29 lat, półtoraroczny pobyt w Irlandii Dla absolwentów uczelni wyższych, którzy nie mają doświadczenia pracy zawodowej w Polsce, a za granicą byli zatrudnieni jako robotnicy lub wykonywali proste prace fizyczne, utrata kapitału kulturowego jest najbardziej bolesna. Jak w wypadku reemigrantki cytowanej poniżej, może się okazad, że osoby takie nigdy już nie będą pracowad w wyuczonym zawodzie specjalisty po powrocie. 110

111 Nie chcę wykonywad pracy fizycznej. Jest bardzo męcząca. ( ) Poza tym nie będę już pracowad w moim zawodzie [tj. psychologia]. Po pierwsze minęło już zbyt wiele czasu od momentu, kiedy skooczyłam studia, a po drugie nie mam w ogóle doświadczenia w tym zawodzie. Teraz już nawet nie myślę, żeby wracad do tego. Kobieta, 32 lata, ośmioletni pobyt w Wielkiej Brytanii KOSZT ALTERNATYWNY MIGRACJI ZAGRANICZNYCH W większości ani osoby planujące emigrację, ani powracające z niej do Polski, dokonując bilansu pobytu, nie biorą pod uwagę kosztu alternatywnego, czyli możliwości, z jakich świadomie lub nie rezygnuje jednostka, decydując się na wyjazd zagraniczny. Uświadomienie sobie kosztu alternatywnego wyjazdów zagranicznych może stad się przyczyną powrotu. Zdałam sobie sprawę, że jeśli zostanę za granicą przez jeszcze pewien okres czasu, to po powrocie do Polski będę miała duże problemy ze znalezieniem pracy. Miałam również poczucie straty czasu, że przecież będąc w kraju, mogłabym ten czas inaczej spożytkowad, miedzy innymi na edukację zgodną ze swoim kierunkiem studiów. Kobieta, 32 lata, siedmioletni pobyt w Wielkiej Brytanii Co trzeci (34%) spośród reemigrantów zadeklarował, że z powodu wyjazdu wypadł z krajowego rynku pracy. Podobny odsetek (29%) twierdzi, że w wyniku emigracji stracił orientację na rynku pracy w Polsce. Jak można się spodziewad, problem ten częściej dotyka emigrantów przebywających za granicą dłużej. Z krajowego rynku pracy wypadła połowa powracających, którzy na emigracji żyli ponad pięd lat, i co czwarta osoba, która poza krajem nie mieszkała dłużej niż rok. Jednak powracający z krótkich wyjazdów (do pół roku) również dostrzegają u siebie ten problem (23%). Wykres 47. Rozkład odpowiedzi na stwierdzenie wypadłem z krajowego rynku pracy według długości pobytu za granicą. powyżej 5 lat 44% 6% 17% 6% 28% 2-5 lat 36% 10% 5% 17% 32% 1-2 lat 13% 15% 8% 14% 51% 6-12 miesięcy 17% 8% 6% 24% 45% do pół roku 19% 14% 3% 18% 45% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Zdecydowanie się zgadzam. Raczej się zgadzam. Trudno powiedzied. Raczej się nie zgadzam. Zdecydowanie się nie zgadzam. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. 111

112 Dwie piąte (41%) reemigrantów po powrocie miały trudności ze znalezieniem odpowiedniej pracy. Problem ten w tym samym stopniu dotyczy kobiet i mężczyzn oraz wszystkich grup wiekowych. Migranci edukacyjni kłopoty ze znalezieniem zatrudnienia mieli jednak rzadziej zadeklarował je co czwarty z nich (23%) w porównaniu do 42% osób, które za granicę wyjechały w celu podjęcia pracy legalnej. W najgorszej sytuacji są pracownicy nielegalni, z których ponad połowa (57%) po powrocie doświadczyła problemów ze znalezieniem zatrudnienia. Tacy migranci zarobkowi odnieśli najmniej korzyści zawodowych z wyjazdu i są obecnie w relatywnie najtrudniejszym położeniu na rynku pracy województwa śląskiego (por. wykres 41). Wydaje się jednak, że śląscy pracodawcy nie są nastawieni negatywnie do reemigrantów. Tylko co dziesiąty (9%) spośród powracających odczuł niechęd ze strony pracodawców do siebie jako osoby, która wróciła z emigracji. Raczej więc brak orientacji na rynku i utrata kapitału kulturowego wpływa na trudności reemigrantów w pozyskaniu zatrudnienia. To właśnie w kontekście problemów na rynku pracy powracający wypowiadają się o swoim pobycie za granicą jako o czasie straconym. Praca, którą wykonywałam, była na niskim szczeblu w drabinie awansu zawodowego. Myślę, że czas, który spędziłam w Ameryce, jest czasem straconym pod tym względem. Kobieta, 53 lata, sześcioletni pobyt w Stanach Zjednoczonych 112

113 Wykres 48. Utrata kapitału kulturowego a płed reemigrantów. Odczułem(am) niechęd ze strony pracodawców do mnie jako osoby, która wróciła z emigracji. Mam poczucie, że zmarnowałem(am) czas, podczas gdy inni rozwijali się zawodowo. 8% 9% 10% 6% 7% 10% Straciłem(am) orientację na rynku pracy w Polsce. Wypadłem(am) z krajowego rynku pracy. 30% 29% 27% 33% 34% 36% Po powrocie miałem(am) trudności ze znalezieniem odpowiedniej pracy. 40% 41% 42% Za granicą wykonywałem(am) pracę poniżej moich kwalifikacji. 35% 42% 52% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% mężczyzna ogółem kobieta Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Utrata kapitału kulturowego i koniecznośd poniesienia kosztu alternatywnego emigracji dotknęła kobiet i mężczyzn w podobnym stopniu. Wyjątek stanowi praca poniżej kwalifikacji, którą kobiety wykonywały częściej, co może skutkowad tym, że reemigrantki nieco bardziej odczuwają, że marnowały czas podczas pobytu za granicą. Jeśli by jednak porównad te dane z korzyściami odniesionymi podczas migracji (Wykres 42), wydaje się, że wyjazd zagraniczny raczej prowadzi do nabycia kapitału kulturowego, szczególnie w kontekście nauki języka i doświadczeo zawodowych. Wadą wyjazdu jest jednak to, że emigranci doświadczenia te nabywają w innym zawodzie niż wyuczony lub wykonywany przed wyjazdem. Częśd z nich wolałaby także pracowad na innym stanowisku po powrocie. Poza językiem to w aspekcie zawodowym żadnych dodatkowych korzyści nie wyniosłem z wyjazdu. Pracuję w zupełnie innej branży, niż pracowałem za granicą. Mężczyzna, 33 lata, czteromiesięczny pobyt we Francji 113

114 5.3. KAPITAŁ SPOŁECZNY Pozyskanie kapitału społecznego to jedna z najczęściej wskazywanych korzyści wyjazdu. Aż 89% reemigrantów zadeklarowało, że za granicą nawiązało interesujące znajomości. Z pewnością dzięki temu wyjazdowi poznałam wielu ciekawych ludzi, których nie poznałabym, mieszkając w mojej miejscowości. Kobieta, 32 lata, siedmioletni pobyt w Wielkiej Brytanii Kapitał społeczny częściej nabywały kobiety. Cztery piąte (82%) z nich zdecydowanie zgodziły się ze stwierdzeniem za granicą poznałem(am) ludzi, nawiązałem(am) interesujące znajomości w porównaniu do 66% mężczyzn. Ponadto 14% z nich raczej potwierdziło tę deklarację. W sumie więc kapitał społeczny na emigracji w pewnym stopniu pozyskały niemal wszystkie kobiety (96%) i znaczny odsetek mężczyzn (85%). Pobyt za granicą sprzyja nawiązywaniu międzynarodowych kontaktów, a więc też poznawaniu innych kultur i stylów życia. Poznałam wiele osób, spróbowałam życia w grupie. Zdobyłam duże doświadczenie życiowe. Poza tym tam poznałam mojego chłopaka i przyszłego męża. Kobieta, 32 lata, ośmioletni pobyt w Wielkiej Brytanii Nawiązywanie kontaktów i przyjaźni z przedstawicielami innych narodowości i kultur sprzyja wzrostowi tolerancji. Czterech na pięciu (79%) reemigrantów deklaruje, że dzięki wyjazdowi stało się bardziej tolerancyjnych. Zmiana ta również częściej zachodzi u kobiet. 70% reemigrantek zdecydowanie zgodziło się ze stwierdzeniem stałem(am) się bardziej otwarty(a), tolerancyjny(a) w porównaniu do 44% reemigrantów. W sumie u 89% kobiet i 72% mężczyzn dzięki emigracji wzrósł poziom otwartości. Może trochę więcej tolerancji się pojawiło. Stwierdzenie, że inni, mimo tego że są inni, nie są gorsi. Mężczyzna, 40 lat, trzyletni pobyt w Wielkiej Brytanii Także osoby młode stają się bardziej otwarte i tolerancyjne podczas pobytu za granicą. Zmianę taką zauważyło u siebie 85% reemigrantów w wieku lat w porównaniu do 65% osób w przedziale wiekowym Osoby w wieku powyżej 50 roku życia dzięki wyjazdowi również stały się bardziej tolerancyjne (77%). 114

115 Wykres 49. Rozkład odpowiedzi na stwierdzenie stałem(am) się bardziej otwarty/a, tolerancyjny/a według wieku reemigrantów. 0% 20% 40% 60% 80% 100% lat 65% 20% 4% 6% 5% lat 46% 29% 7% 10% 9% lat 35% 30% 15% 13% 7% 50 i więcej lat 53% 24% 5% 9% 9% Zdecydowanie się zgadzam. Trudno powiedzied. Zdecydowanie się nie zgadzam. Raczej się zgadzam. Raczej się nie zgadzam. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Jak widad, pozyskanie kapitału społecznego prowadzi również do rozwoju w sferze osobistej. Może to jednak przekładad się też na inne formy kapitału: ekonomiczną i kulturową. Dzięki nawiązanym relacjom z obcokrajowcami jednostka pozyskuje nową wiedzę. Kontakty takie mogą też jednak przekładad się na nowe zlecenia lub awans zawodowy. Wspomina o tym reemigrant, który podczas pracy za granicą zdobył zaufanie swojego przełożonego. Stworzyliśmy z szefem oddział w Polsce. ( ) Przyjechaliśmy tutaj do Polski i ja im pomagałem, bo w Polsce ciężko obcokrajowcowi się odnaleźd. ( ) Jestem wiceprezesem tej firmy tutaj w Polsce od początku. Mężczyzna, 28 lat, trzyletni pobyt w Irlandii Analizując zalety, jakie niesie ze sobą pozyskanie przez tak wysoki odsetek reemigrantów kapitału społecznego, trzeba jednak zachowad pewną ostrożnośd. Częśd relacji nawiązywanych podczas pobytu za granicą ma charakter znajomości, a nie przyjaźni i pozostaje krótkotrwała. Nie przekłada się więc na takie korzyści, jak opisane powyżej przez reemigranta. Przyjaźnie to za duże słowo. Mamy pełno portali społecznościowych, facebooków, mogę się pochwalid, że mam pełno znajomych. Mężczyzna, 28 lat, czteroletni pobyt w Wielkiej Brytanii 115

116 Fakt posiadania sieci kontaktów za granicą powoduje jeszcze jeden skutek ułatwia podjęcie decyzji o kolejnej emigracji, a międzynarodowe relacje ze studentami nawiązywane przez migrantów edukacyjnych mogą owocowad w późniejszym samodzielnym życiu zawodowym. Kontakty, które się nawiązało na takim Erasmusie. Dzięki temu wiem, że jeśli do kogoś napiszę, jak będę w Hiszpanii na przykład, to ta osoba mnie przyjmie, bo na przykład się znamy z Erasmusa. To też jest fajne. Kobieta, 27 lat, półroczny pobyt W Belgii Trzeba też pamiętad, że znajomości niektórych Polaków za granicą, szczególnie migrantów zarobkowych, ograniczają się jednak wyłącznie do migracyjnej sieci społecznej (zob. str ), która w pierwszym okresie po przyjeździe zapewnia imigrantowi podstawowe warunki bytowe i pomaga w pozyskaniu pracy, a przede wszystkim dostarcza poczucia bezpieczeostwa w nieznanym środowisku. Przynależnośd do migracyjnej sieci społecznej przynosi więc wiele korzyści, jeśli jednak jednostka nie zdecyduje się na nawiązanie relacji również poza nią, pozyskuje tylko kapitał społeczny o charakterze ekskluzywnym 22, który wiąże się z członkowstwem w jednorodnej grupie. Opuszczenie polskiej grupy dla niektórych migrantów zarobkowych z różnych powodów może byd trudne. Pracując przez większośd czasu z Polakami, nie miało się aż takich możliwości, żeby nawiązad tych kontaktów. Kobieta, 29 lat, półtoraroczny pobyt w Irlandii UTRATA KAPITAŁU SPOŁECZNEGO Wyjazdy zagraniczne powodują też utratę kapitału społecznego. Relacje z osobami pozostającymi w Polsce w wyniku braku bezpośrednich kontaktów siłą rzeczy ulegają rozluźnieniu, a zapośredniczone przez sied internetową lub telefoniczną kontakty z rodziną wydają się niepełne. Pewien respondent podczas wywiadu pogłębionego rozmowy poprzez Skype a z bliskimi określał jako płytkie, nieszczere i śliskie. Tu się uśmiechnie do tej kamerki, to tamto. Takie, takie śliskie. Mężczyzna, 35 lat, półroczny pobyt w Niemczech 14% reemigrantów zadeklarowało, że wyjazd miał negatywny wpływ na ich życie rodzinne, 13% kobiet i 15% mężczyzn. Ponadto niemal co trzecia osoba (32%) powróciła do województwa śląskiego ze względu na bliskich, co może świadczyd o tym, że emigranci przebywający za granicą mają świadomośd negatywnych skutków swojego wyjazdu i podejmują próbę utrzymania bliskich relacji. Zrywa to kontakty ze znajomymi, przyjaciółmi, rodziną. ( ) Miałam lęk przed tym, że wyjechałam na półtorej roku, prawie dwa lata, że znajomi o mnie zapomnieli, że każdy sobie tu 22 Por. pojęcie spajającego kapitału społecznego R. Putnama, zob. Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, WSiP, Warszawa 2008, s

117 poukładał życie, że nikt przecież na mnie tu nie czeka. ( ) Przypomina mi się, jak trudno było odbudowad tutaj relacje w Polsce. Mężczyzna, 36 lat, trzyletni pobyt w Wielkiej Brytanii Wyjazd zagraniczny może wiązad się też z degradacją społeczną. Problem ten szczególnie dotyka osób z wyższym wykształceniem, które po ukooczeniu studiów wyjeżdżają wykonywad proste prace zarobkowe. W życiu zawodowym za granicą nawiązują relacje z osobami o niższym wykształceniu i statusie społecznym od siebie. Większośd ludzi z wykształceniem podstawowym, średnim maksymalnie prości ludzie powiedzmy to tak. No i myślę sobie, w dużej mierze jedną z dobrych cech człowieka jest potrafid z każdym znaleźd jakiś język porozumienia. To mnie nauczyło tego, żeby z każdym znaleźd płaszczyznę komunikacji taką fajną. Kobieta, 29 lat, półtoraroczny pobyt w Irlandii Cytowana powyżej reemigrantka potrafiła znaleźd pozytywne aspekty tej sytuacji i dostrzegła w niej możliwośd rozwijania kompetencji społecznych. Trzeba więc stwierdzid, że w kontekście kapitału społecznego wyjazd zagraniczny przynosi więcej korzyści niż strat reemigrantom. Wykres 50. Kapitał społeczny a płed reemigrantów. Poznałem(am) ciekawych ludzi, nawiązałem(am) interesujące znajomości. Stałem(am) się bardziej otwarty(a), toleranycjny(a). 85% 89% 95% 72% 79% 89% Mój wyjazd miał negatywny wpływ na moje życie rodzinne. 15% 14% 13% 0% 20% 40% 60% 80% 100% mężczyzna ogółem kobieta Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Jak widad na wykresie 50, kobiety częściej odnosiły korzyści i rzadziej straty w sferze kapitału społecznego 23. Jednak zdecydowana większośd zarówno reemigrantek, jak i reemigrantów pod względem społecznym więcej zyskała niż utraciła. Dziewięciu na dziesięciu powracających twierdzi, że 23 Większą skłonnośd do gromadzenia kapitału społecznego u kobiet potwierdzają także badania tej tematyki. Por. R. Putnam, op. cit. 117

118 za granicą nawiązało interesujące znajomości, czterech na pięciu stało się bardziej otwartych i tolerancyjnych i tylko w wypadku 14% wyjazd miał negatywny wpływ na życie rodzinne ich gospodarstwa domowego. Powracający do województwa śląskiego prawie jednogłośnie oceniali emigrację pozytywnie. Łącznie aż 91% reemigrantów uznało, że ich pobyt za granicą był zadowalający, a 63% zadeklarowało nawet, że są zdecydowanie zadowoleni ze swojego doświadczenia emigracyjnego. Wydaje się więc, że niezależenie od tego, jaki były cel wyjazdu czy jaki udało się w trakcie zgromadzid kapitał w wymiarze ekonomicznym, społecznym bądź kulturowym wyjazd za granicę był dla uczestników badania ciekawym i wartościowym doświadczeniem, nawet jeżeli czasami trudnym. Tylko 5% reemigrantów nie potrafiło jednoznacznie ocenid swojego pobytu za granicą. Jeszcze mniejszy odsetek, bo tylko 4% migrantów powrotnych wskazał, że jest niezadowolony ze swojego pobytu za granicą. Wykres 51. Ocena decyzji o wyjeździe za granicę i powrocie do Polski % % 28% 24% 5% 12% 2% 5% 2% 8% pobyt powrót Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania CATI. Badani byli trochę mniej entuzjastyczni w ocenie słuszności swojej decyzji o powrocie do Polski. W tym wypadku również zdecydowana większośd uważała, że podjęła słuszną decyzję, wracając do kraju. Daje się jednak zauważyd mniejszy entuzjazm i co za tym idzie, trochę słabsze oceny powrotu do Polski. Więcej niż co dziesiąty migrant powrotny z terenu województwa śląskiego nie potrafił określid, czy decyzja o powrocie była słuszna. Podobny odsetek (13%) reemigrantów nie był zadowolony z tej decyzji. Jeśli by jednak zsumowad odpowiedzi pozytywne, okaże się, że aż 91% reemigrantów jest zadowolone z wyjazdu. Tak wysoki odsetek osób usatysfakcjonowanych emigracją wiąże się z pozyskaniem przez powracających kapitału ekonomicznego, społecznego i kulturowego. Dzięki wyjazdowi wzrósł standard życia w 70% emigranckich gospodarstw domowych. Ponad czterem piątym (82%) powracających udało się zgromadzid oszczędności i aż 92% sądzi, że zarobiło więcej niż 118