Ocena ex-ante instrumentów finansowych w zakresie wsparcia podmioto w ekonomii społecznej i oso b młodych

Transkrypt

1 Ocena ex-ante instrumentów finansowych w zakresie wsparcia podmioto w ekonomii społecznej i oso b młodych raport kon cowy Warszawa, luty 2014 r.

2 Autorzy raportu: Magdalena Andrzejewska Magdalena Ośka Marta Ponichter-Kolenda Piotr Stronkowski Julian Zawistowski Mateusz Zych Współpraca: Jędrzej Kuskowski Rafał Miśta Andrzej Regulski Fundacja Naukowa Instytut Badań Strukturalnych ul. Rejtana 15 lok Warszawa, Polska ; F: Coffey International Development Sp. z o.o. ul. Krucza 16/22, Warszawa T: ; F:

3 Spis treści Streszczenie... 4 Summary Metodologia i cel badania Wprowadzenie do metodologii badania Przebieg badania Zastosowane techniki gromadzenia i analizy danych Podmioty ekonomii społecznej Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce Przesłanki wsparcia przedsiębiorstw społecznych Finansowanie zwrotne PS Zapotrzebowanie PS na kapitał inwestycyjny Działalność gospodarcza osób młodych Osoby młode na rynku pracy Działalność gospodarcza osób młodych Potrzeby osób młodych rozpoczynających działalność Wnioski i rekomendacje: ocena ex-ante instrumentów finansowych PO WER Charakterystyka planowanego wsparcia Instrumenty finansowe PES Instrumenty finansowe wsparcie działalności gospodarczej osób młodych

4 Streszczenie Niniejszy raport stanowi podsumowanie badania pn. Ocena ex-ante instrumentów finansowych w zakresie wsparcia podmiotów ekonomii społecznej i osób młodych, przeprowadzonego w okresie od listopada 2013 r. do lutego 2014 r. przez Instytut Badań Strukturalnych i Coffey International Development Sp. z o.o. na zlecenie Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju. Opracowanie poświęcone jest ocenie zapotrzebowania na instrumenty inżynierii finansowej wraz z oszacowaniem luki finansowej w odniesieniu do potrzeb wymienionych grup. Badanie spełnia wymogi art. 37 rozporządzenia ogólnego funduszy Wspólnych Ram Strategicznych dotyczącego wymagań wobec ewaluacji ex-ante instrumentów finansowych oraz art. 38 dotyczącego wdrażania instrumentów finansowych. Zaprezentowane w raporcie wnioski opierają się na analizie danych zastanych, wywołanych (badania CATI, IDI, FGI) oraz analizie luki finansowej. Szersze informacje dotyczące szczegółowych celów badania oraz zastosowanej metodologii znajdują się w rozdziale 1. Rozdział 2 poświęcony jest podmiotom ekonomii społecznej. Rozpoczyna się charakterystyką sektora przedsiębiorstw społecznych w Polsce. Analiza uwzględnia sektor obywatelski oraz sektor spółdzielczy. Badanie wykazało duże zróżnicowanie sektora, co powinno być wzięte pod uwagę przy projektowaniu instrumentów zwrotnych. Równocześnie działalność przedsiębiorstw społecznych jest nadal stosunkowo nowym zjawiskiem. Choć istnieją podmioty doświadczone, o ugruntowanej pozycji i korzystające z instrumentów finansowych, to jednak jest ich stosunkowo niewiele, a większość z nich napotyka na problem niedostatecznych kompetencji w zakresie prowadzenia działalności rynkowej. Również wśród instytucji, które mają wspierać rozwój ekonomii społecznej brakuje rozpowszechnionej i ugruntowanej wiedzy dotyczącej inwestowania i finansowania inwestycji w przedsiębiorstwach. Powoduje to stosunkowo niewielkie zainteresowanie przedsiębiorstw społecznych korzystaniem z instrumentów zwrotnych. W rozdziale przedstawiono syntezę dorobku analitycznego dotyczącego rozwoju gospodarczego przedsiębiorstw społecznych, szczególnie zaś roli instrumentów finansowych w tym procesie. Dokonano porównania różnych rozwiązań finansowych funkcjonujących na świecie oraz w Polsce: instrumentów zwrotnych, bezzwrotnych oraz hybrydowych. Następnie dokonano oceny rozwiązań funkcjonujących w Polsce. Głównym wnioskiem płynącym z tych części jest potrzeba tworzenia szerokiego spektrum instrumentów zwrotnych, uwzględniających zróżnicowaną sytuację przedsiębiorstw społecznych. Ostatnią część rozdziału stanowi podsumowanie badań terenowych, przeprowadzonych wśród przedsiębiorstw społecznych: organizacji pozarządowych prowadzących działalność gospodarczą i/lub odpłatną statutową, spółdzielni socjalnych, spółdzielni pracy, spółdzielni inwalidów, spółek non-profit oraz organizacji kościelnych. Kluczowe informacje jakie są w nim zawarte dotyczą wielkości luki finansowej w sektora przedsiębiorstw społecznych. Analizy ograniczono do sektora organizacji pozarządowych. W roku 2013 nie zrealizowały one wydatków inwestycyjnych na kwotę 655 mln zł. Kwota ta jednak odzwierciedla niezaspokojony popyt na finansowanie. Tylko część tych wydatków mogłaby być sfinansowana z pożyczek lub kredytów. Jeżeli jednak na lukę spojrzy się z perspektywy sumy nieuzyskanych kredytów i pożyczek, to w roku 2013 jej wielkość wyniosła 51 mln zł. Niezależnie 4

5 od przyjętej metody liczenia szacuje się też, że w luce pozostaje około 500 NGO oraz około 60 spółdzielni socjalnych. Wysoce prawdopodobne jest też, że kwota a także liczba przedsiębiorstw społecznych pozostających w luce finansowej będzie rosła z roku na rok. W rozdziale 3 omówiona została sytuacja osób młodych na rynku pracy, łącznie z danymi dotyczącymi bezrobocia oraz aktywności w zakresie prowadzenia i finansowania działalności gospodarczej w tej grupie wiekowej. Wnioski z przeprowadzonych analiz wskazują, że osoby młode mają problem z wejściem na rynek pracy, szczególnie w młodszym wieku, bezrobocie wśród osób do 25 roku życia jest 2,5-krotnie większe niż bezrobocie w populacji aktywnych zawodowo ogółem (15-64 lata). Wśród osób w wieku lat, a więc tych które mają już pierwsze doświadczenia zawodowe, stopa bezrobocia jest zbliżona do wskaźnika dla ogółu osób w wieku produkcyjnym. W porównaniu do średniej dla krajów unijnych w Polsce relatywnie duży odsetek osób młodych prowadzi działalność gospodarczą. W przedziale wiekowym lat samozatrudnieni stanowią 5,5% wszystkich zatrudnionych (średnia dla państw UE 15 wynosi 3,84%). Odsetek ten wzrasta do 10% wśród osób w przedziale lat. Założenie działalności gospodarczej finansowana jest głównie (50%) z własnych oszczędności, uzupełnianych środkami od rodziny (14%). Pieniądze pochodzące z finansowania zewnętrznego stanowią około 25% nakładów. Co piąty młody przedsiębiorca stara się o przyznanie finansowania zewnętrznego, z tej grupy 40% go nie uzyskuje. Uwzględniając te dane i sprowadzając wyniki do uwarunkowań 2013 r. można powiedzieć, że luka finansowa osób zakładających działalność gospodarczą dotyczyła w tym okresie nieco ponad 3,8 tys. osób młodych i wyniosła 35 tys. zł na osobę. Łącznie wyniosła blisko 134 mln zł. W finansowaniu zwrotnym rozpoczynanej działalności gospodarczej najczęściej wykorzystywaną formą finansowania są kredyty konsumpcyjne, droższe od pożyczek przeznaczonych dla przedsiębiorców, ale łatwiejsze do uzyskania, szczególnie dla młodych firm, które są mało wiarygodnymi klientami dla komercyjnych instytucji finansowych. Wyniki badania, potwierdzają istnienie zapotrzebowania na zwiększenie dostępu do finansowania zewnętrznego w formie zwrotnej, dla osób które nie mogą go uzyskać na komercyjnych zasadach. Niemniej jednak, jak wskazują przeprowadzone badania terenowe, dostęp do finansowania nie jest jedynym problemem młodych przedsiębiorców (a oszacowania luki finansowej są umiarkowane w odniesieniu do liczby osób podejmujących działalność oraz wartości przeznaczanych na jej rozpoczęcie środków). Często wskazują oni również na wysokie koszty prowadzenia firmy (w tym koszt ubezpieczeń społecznych), brak odpowiedniego przygotowania do prowadzenia działalności wynikający m.in. z nieznajomości rynku, wysokiej konkurencji w branżach o niskim progu wejścia oraz obciążeń biurokratycznych. Problemy te wymagają skoordynowanych, zdecydowanie szerszych, niż tylko wsparcie finansowe, działań pozwalających na wyposażenie przyszłych przedsiębiorców w wiedzę i umiejętności niezbędne do poruszania się na rynku pracy. W rozdziale 4 zaprezentowana została ocena ex-ante instrumentów finansowych planowanych do wykorzystania w PO WER Zgodnie z nią wskazane jest budowanie stosunkowo szerokiej oferty instrumentów zwrotnych. W przypadku pożyczek dla przedsiębiorstw społecznych warto rozważyć dwa instrumenty. Pierwszy kierowany jest do przedsiębiorstwa we wczesnej fazie rozwoju (działających nie dłużej niż rok). Maksymalna kwota to 50 tys. zł., zaś oprocentowanie równe stopie redyskonta weksli NBP (2,75%). Proponowany okres spłaty takiej pożyczki to 5 lat oraz 6 miesięcy karencji. Dla przedsiębiorstw społecznych działających dłużej niż rok proponowane są dwa warianty 5

6 pożyczek rozwojowych. Te, które mają pokryć mniejsze potrzeby inwestycyjne do 100 tys. zł mogą być oprocentowane w wysokości stopy redyskonta weksla NBP. W tym przypadku, kiedy podmiot osiąga znaczące korzyści społeczne oprocentowanie mogłoby być zmniejszane o połowę. Natomiast pożyczki powyżej 100 tys. zł powinny być oprocentowane w wysokości 200 pkt. procentowanych ponad WIBOR. Proponuje się także instrument mieszany, łączący pożyczki z dotacjami. Takie rozwiązanie proponowane jest w przypadku, kiedy przedsiębiorstwo społeczne potrzebuje kapitału na utworzenie miejsca pracy. Jeżeli miejsce pracy utrzymane byłoby przez co najmniej dwa lata, to przedsiębiorca otrzymywałby gratyfikacje np. w postaci częściowego umorzenia części kapitałowej pożyczki. W ramach POWER wskazane jest uruchomienie również innych instrumentów finansowych, w szczególności systemu poręczeń oraz instrumentu kapitałowego wdrażanego na zasadzie pilotażu. Z punktu widzenia strategii inwestycyjnej ważne jest, że w krótkiej perspektywie możliwości zaangażowania środków prywatnych są ograniczone. Wynika to przede wszystkim ze słabej historii kredytowej przedsiębiorstw społecznych oraz stosunkowo wysokiego poziomu stratowości. Dlatego też interwencja publiczna może być ważną odpowiedzią na niesprawność rynku, w dłuższym terminie przyczyniając się do rozwoju potencjału ekonomicznego przedsiębiorstw społecznych oraz stymulując rozwijanie oferty rynkowej dla tego typu przedsiębiorstw. W projekcie PO WER wsparcie finansowe dedykowane zwiększeniu przedsiębiorczości wśród osób młodych realizowane będzie w ramach PI 8.6, w osi priorytetowej I Osoby młode na rynku pracy. Ramowe założenia w zakresie wsparcia osób do 29 roku życia zakładają udzielanie im pożyczek na rozpoczęcie działalności gospodarczej. Podejście takie uznać należy co do zasady za trafne. Dyskusji wymagają szczegółowe założenia w zakresie konstrukcji i wdrażania instrumentów. W oparciu o przeprowadzone analizy sformułowano propozycje konkretnych rozwiązań. Po pierwsze, we wspieraniu przedsiębiorczości osób młodych wykorzystywane powinny być pożyczki, udzielane na preferencyjnych zasadach, jednak bez umarzalności części kapitału czy łączenia z instrumentami dotacyjnymi. Co więcej, pożyczka powinna być elementem szerszego wsparcia obejmującego przede wszystkim usługi doradcze (względnie także szkoleniowe) w zakładaniu i prowadzeniu działalności gospodarczej. W oparciu o dotychczasowe doświadczenia młodych przedsiębiorców oraz na podstawie kwot wnioskowanych i nie przyznanych kredytów proponowaną maksymalną wysokość wsparcia określić można na poziomie 60 tys. zł. Aby planowane wsparcie odpowiadało na zawodność rynku, jednocześnie nie wypierając instrumentów komercyjnych, wysokość oprocentowania powinna być zbliżona do oprocentowania rynkowego, przy zastosowaniu różnych poziomów oprocentowania, w zależności od wysokości wnioskowanej pożyczki przy preferencyjnym traktowaniu pożyczek na mniejsze kwoty. Należy dążyć do możliwie liberalnego podejścia do kwestii zabezpieczeń, dopuszczając szeroki zakres ich możliwych form, a domyślnie stosując zabezpieczenie w postaci poręczenia jednej osoby fizycznej. Okres spłaty zaciągniętych zobowiązań powinien być relatywnie długi (do 7 lat), przy możliwości karencji do 12 miesięcy, dotyczącej jedynie spłaty kapitału. Istotnym wyzwaniem będzie zapewnienie trwałości wsparcia. Wśród możliwych rozwiązań warto rozważyć: możliwość wakacji w spłatach rat kapitałowych, możliwość zwiększenia kwoty pożyczki, możliwość renegocjacji pożyczki i wydłużenia okresu spłaty do maksymalnie 10 lat. 6

7 Summary The present report summarises the study entitled Ex-ante evaluation of financial instruments to support social economy entities and young people, commissioned by the Ministry of Infrastructure and Development and carried out from November 2013 to February 2014 by the Institute for Structural Research and Coffey International Development Ltd. The research focuses on assessing the demand for financial engineering instruments, together with estimating the financial gap in relation to the needs of the above-mentioned groups. The study complies with article 37 of the General Regulation of the Common Strategic Framework on requirements for the ex-ante evaluation of financial instruments and article 38 on the implementation of financial instruments. Conclusions presented in the report are based on the analysis of existing as well as evoked data (CATI, IDI, FGI), and the analysis of financial gap. Further information on detailed objectives and methodology applied in the study can be found in Chapter 1. Chapter 2 is dedicated to social economy entities. It begins with the characteristics of social enterprise sector in Poland. The analysis takes into account the civic and cooperative sectors. The study has revealed a great diversity of the sector, what should be taken into consideration when designing repayable financial instruments. At the same time the activity of social enterprises is continuously a relatively new phenomenon. Although there exist entities that are experienced, wellestablished and use financial instruments, they are still quite few and the majority of them face the problem of insufficient competencies in performing market activity. Among institutions that are intended to support the development of social economy there also lacks widespread and wellestablished knowledge on investing and financing of investments in enterprises. This results in a relatively little interest of social enterprises in the use of repayable financial instruments. The chapter also presents a synthesis of analytical acquis concerning the economic development of social enterprises, and especially the role of financial instruments in this process. There has been made a comparison of various financial solutions functioning in the world and in Poland: repayable, non-repayable and hybrid financial instruments. Subsequently, arrangements applied in Poland have been assessed. The main conclusion drawn from these parts is a need to create a broad spectrum of repayable instruments, providing for the differentiated situation of social enterprises. The last part of the chapter is a summary of field research, which was carried out among social enterprises: non-governmental organisations engaged in business activity and/or payable statutory activities, social, worker and disabled people s cooperatives, non-profit companies and church organisations. The key information contained therein concerns the size of financial gap in social enterprise sector. Analyses have been limited to the NGO s sector. In 2013 they failed to complete investment expenditures in the amount of 655 million PLN. However, this sum reflects an unmet need for financing. Only some part of these expenditures could have been financed with loans or 7

8 credits. However, when looking at the gap from the perspective of the total of not obtained credits and loans, in 2013 it amounted to million PLN. Regardless of the adopted counting method it is also estimated that about 2, NGOs and around social cooperatives remain in the gap. It is highly likely too, that the amount and the number of social enterprises remaining in the financial gap will increase year by year. Chapter 3 elaborates on the situation of young people on the labour market, including data concerning unemployment and activity in performing and financing business activity within this age group. Conclusions drawn from the analyses indicate that young people experience difficulty in entering the labour market, especially at a younger age; unemployment among people under 25 years of age is 2.5 times higher than unemployment among economically active population in total (15-64). Among persons aged 25-30, i.e. those who already have their first professional experience, the unemployment rate is similar to the ratio for the total number of people of working age. Compared to the average for EU countries a relatively high proportion of young people are engaged in business activity in Poland. For the age group the self-employed constitute 5.5% of all employees (average for the EU-15 is 3.84%). This proportion increases to 10% among persons between 25 and 30 years of age. Setting up a business activity is financed mainly with own savings (50%), supplemented with family means (14%); money derived from external funding represents approximately 25% of outlays. One out of five young entrepreneurs applies for external funding, and 40% of this group does not receive it. Considering these data and applying the results to the conditions of 2013, it can be said that over this period the financial gap, concerning persons setting up a business, involved slightly more than 3.8 thousand of young people, amounted to 35 thousand PLN per person in the gap, and totaled nearly 134 million PLN. In repayable funding for newly initiated activity the most frequently used form of financing are consumer credits, more expensive than loans for entrepreneurs, yet easier to obtain, especially for young companies that are not very creditworthy customers for commercial financial institutions. The study results confirm the demand for increased access to repayable external funding for people who cannot get it on a commercial basis. Nevertheless, access to funding is not the only problem of young entrepreneurs, as it has been indicated by the conducted field research (and the financial gap estimates are moderate in relation to the number of persons setting up a business and to measures allocated by them thereto). They also often point to the high costs of running a company (including the cost of social security), inadequate preparation to pursue activity, resulting, inter alia, from the ignorance of the market, high competition in branches with low entry threshold and bureaucratic burdens. Besides financial assistance these issues require definitely broader coordinated activities to equip future entrepreneurs with knowledge and skills necessary to navigate through the labour market. Chapter 4 presents the ex-ante evaluation of financial instruments planned to be used in the OP KED It is advisable to design a comparatively wide range of repayable financial instruments. In general, two instruments should be considered with regard to loans for social enterprises. The first is addressed to enterprises at an early stage of development (operating for no longer than one year). The maximum amount is 50 thousand PLN, while the interest rate equals to NBP rediscount rate (2.75%). Proposed repayment time for such a loan is 5 years and 6 months of grace period. Social enterprises operating for more than a year are offered two variants of development loans. Those 8

9 which are to cover smaller investment needs up to 100 thousand PLN may bear an interest rate equal to NBP rediscount rate. In this case, when an entity achieves considerable social benefits, the interest rate could be reduced by half. Loans exceeding 100 thousand PLN should bear an interest rate of 200 percentage points over WIBOR. There is also proposed a mixed financial instrument, combining loans and grants. Such a solution is suggested when a social enterprise needs capital to create a job. If a job is maintained for at least two years, an entrepreneur receives gratuity e.g. in the form of a partially cancelled principal part of a loan. Within the OP KED it is also advisable to launch other financial instruments, including in particular the system of guarantees and, as a pilot test, an equity instrument. In regard to investment strategy, it is important that in the short term the possibilities of involving private measures are limited. This is primarily due to the poor credit history of social enterprises and a relatively high risk of loss. Therefore, public intervention may be an important response to market failures and will in the long term contribute to developing the economic potential of social enterprises and stimulate developing a market offer for this type of companies. In the draft OP KED the financial support dedicated to increasing entrepreneurship among young people will be carried out within IP 8.6 under priority axis I Young people on the labour market. Framework guidelines for supporting people under 29 years of age foresee granting them loans for starting business activity. As a rule, such an approach should be considered correct. Detailed guidelines concerning the structure and implementation of instruments require elaboration. Proposals for concrete solutions have been formulated based on conducted analyses. Firstly, when promoting the entrepreneurship of young people, the loans should be granted on preferential terms, but without reducing the part of capital or merging with granting instruments. Furthermore, a loan should be an element of a wider assistance including primarily counselling (or training) services to set up and run a business activity. Based on the past experience of young entrepreneurs and in accordance with the amounts of requested and not granted credits the proposed maximum amount of support can be defined at 60 thousand PLN. In order that the planned support responds to market failures, while not displaces commercial instruments, the interest rate should be similar to that of the market, with different levels of interest rates, depending on the amount of requested loan with the preferential treatment of smaller loans. It should be sought for a possibly liberal approach towards security, allowing a wide range of available forms thereof, with assurance in the form of a guarantee of one natural person used by default. The obligation repayment period should be relatively long (up to 7 years), with the possibility of grace period up to 12 months, concerning principal repayment merely. A major challenge will be to ensure the sustainability of support. Among possible solutions there should be considered: possibility to suspend the repayment of principal installments, possibility to increase the amount of a loan, possibility to renegotiate a loan and prolong the repayment period up to a maximum of 10 years. 9

10 1 Metodologia i cel badania 1.1 Wprowadzenie do metodologii badania W niniejszym rozdziale prezentujemy podstawowe założenia metodologiczne przyjęte dla realizacji niniejszej oceny ex-ante wraz z zastosowanymi w jej celu technikami gromadzenia i analizy danych. Celem przeprowadzonego badania było dokonanie oceny zapotrzebowania na instrumenty inżynierii finansowej (w tym oszacowanie wielkości zjawiska luki finansowej) w odniesieniu do potrzeb podmiotów ekonomii społecznej oraz potrzeb osób młodych, planujących rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej. Istotną kwestią przy realizacji badania była jego spójność z wymaganiami Rozporządzenia ogólnego funduszy Wspólnych Ram Strategicznych w okresie , przede wszystkim spójności z art. 37 dotyczącym wymagań wobec ewaluacji ex-ante instrumentów finansowych oraz art. 38 dotyczącym wdrażania instrumentów finansowych. W związku z powyższym na poziomie raportu metodologicznego, zgodnie z wymaganiami SOPZ wykonawca szczegółowo przedstawił operacjonalizację wymagań art. 37 w odniesieniu do celów i pytań badania, wraz z informacją na temat zidentyfikowanych braków. Na zamieszczonym obok schemacie zaprezentowana jest ewaluacja ex-ante instrumentów finansowych wg wymogów art. 37 rozporządzenia ogólnego RE. Analiza potrzeb Dla zaplanowania interwencji w ramach obszarów polityki i celów tematycznych Analiza zawodności rynku Ocena instrumentów Ocena wartości dodanej Ocena proporcjonalności Strategia inwestycyjna Założenia do przyszłych modyfikacji Sposób wdrażania Szacunek efektu dzwigni Cele polityki publicznej Analiza suboptymalnego poziomu inwestycji Ocena poziomu i zakresu inwestycji publicznych Zdefiniowanie instrumentów finansowych Ocena spójność z innymi instrumentami interwencji Zdefiniowanie produktów finansowych Interakcje z grantami Dla osiągnięcia konkretnych celów w ramach priorytetów iwnestycyjnych Ocena stosowania preferencji dla zachęcenia koinwestorów prywatnych Analiza potrzeb inwestycyjnych Ocena w zakresie pomocy publicznej Ocena rozwiązań zapobiegających zaburzaniu rynku Propozycje w zakresie mechanizmu ustalania sposobu i poziomu preferencji dla koinwestorów prywatnych Odbiorcy Wkład interwencji w osiągniecie celów programu - wskaźniki Jak zostało to zdefiniowane na poziomie celu głównego i przyjętej koncepcji badania, niniejsze badanie objęło w rzeczywistości dwa obszary badawcze: 1 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1303/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiające wspólne przepisy dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszy Społecznego, Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz ustanawiające przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności i Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1083/

11 1. podmioty ekonomii społecznej, 2. osoby młode planujące rozpocząć własną działalność gospodarczą, które stanowią dwa odrębne problemy społeczno-gospodarcze. Odpowiedzi na pytania badawcze oraz dane zastane i kontekstowe z obu analizowanych obszarów pozwoliły sformułować spójne wnioski i rekomendacje dla polityki społeczno-gospodarczej a tym samym wypełnić poniżej sformułowane cele szczegółowe badania: cel szczegółowy 1 cel szczegółowy 2 cel szczegółowy 3 cel szczegółowy 4 cel szczegółowy 5 cel szczegółowy 6 cel szczegółowy 7 cel szczegółowy 8 cel szczegółowy 9 cel szczegółowy 10 Ocena zapotrzebowania na wsparcie w postaci instrumentów finansowych wskazanie tych narzędzi i instrumentów finansowych, które są właściwe do zaspokojenia zdiagnozowanej luki finansowej. Ocena, które z form tego wsparcia są najbardziej potrzebne i adekwatne do potrzeb podmiotów ekonomii społecznej oraz dla zapewnienia trwałości działalności gospodarczej zakładanej przez osoby młode. Wskazanie możliwości uzyskania efektu dźwigni w ramach instrumentów finansowych dedykowanych podmiotom ekonomii społecznej oraz osobom młodym planującym rozpoczęcie działalności gospodarczej, poprzez przyciągnięcie odpowiednich, dodatkowych środków publicznych oraz prywatnych (poza wsparciem w ramach PO WER) na realizację tej formy wsparcia. Ocena dotychczasowych doświadczeń przy wdrażaniu podobnych instrumentów finansowych na rzecz podobnej grupy odbiorców i przedstawienie wniosków z nich płynących opisanie rezultatów podobnej interwencji na co najmniej trzech przykładach, w tym przynajmniej jednym spoza Polski. Przedstawienie propozycji strategii inwestycyjnej instrumentów finansowych dla podmiotów ekonomii społecznej oraz dla osób młodych planujących rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej - wraz ze wskazaniem, który ze sposobów wdrażania instrumentów finansowych, opisanych w art. 33 CPR, będzie najwłaściwszy dla danego instrumentu, jak również ze wskazaniem pożądanego profilu odbiorców tego wsparcia. Ocena zasadności i możliwości połączenia wsparcia instrumentów finansowych ze wsparciem w postaci dotacji lub innymi formami zachęt (np. zmniejszenie wysokości oprocentowania pożyczki, jeśli pożyczkobiorca zrealizuje określony cel społeczny). Opis oczekiwanych rezultatów w perspektywie 2018r. i 2022r., wynikających z zastosowania danego instrumentu finansowego (w powiązaniu z celami PO WER). Opracowanie mechanizmu pozwalającego na okresowy przegląd i aktualizację oceny wdrażania instrumentów finansowych. Ocena wartości dodanej instrumentów finansowych, współfinansowanych ze środków EFS oraz ocena ich spójności z innymi formami publicznego wsparcia w obszarze ekonomii społecznej oraz wsparcia dla osób młodych. Analiza zdolności podmiotów występujących na rynku do wdrażania instrumentów finansowych dla obu grup docelowych. 11

12 1.2 Przebieg badania W ramach badania zapotrzebowania na wsparcie finansowe wśród podmiotów ekonomii społecznej i osób młodych planujących rozpocząć działalność gospodarczą, wykorzystaliśmy następujące techniki badań odnoszących się do metod jakościowych i ilościowych: techniki badawcze PES młodzi przyszli przedsiębiorcy Analiza danych zastanych CATI IDI FGI Szacowanie luki analiza danych statystycznych (SOF-1), przegląd literatury polskiej i międzynarodowej dotyczącej ekonomii społecznej Przedstawiciele podmiotów ekonomii społecznej, N=750 przedstawiciele instytucji finansowych, funduszy pożyczkowo poręczeniowych, podmiotów ekonomii społecznej, ośrodków wsparcia ekonomii społecznej (OWES), N=20 przedstawiciele PES i eksperci w zakresie instrumentów finansowych, n=2 Źródła: dane z CATI z PES, wspomagane analizą dokumentów, raportów ze statystyki publicznej oraz pierwotnymi danymi jakościowymi analizy na danych jednostkowych BAEL, przegląd instrumentów wsparcia osób młodych, przegląd ewaluacji PO KL osoby młode (18-29) zróżnicowane pod względem doświadczenia w prowadzeniu działalności N=750 osoby młode prowadzące i rozpoczynające działalność gospodarczą, mające doświadczenia w korzystaniu z instrumentów zwrotnych, N=12 przedstawiciele instytucji oferujących wsparcie osobom młodym w rozpoczynaniu i prowadzeniu działalności, instytucje finansowe prywatne i publiczne, N=2 Szacunki luki z wykorzystaniem danych z badania CATI oraz danych jednostkowych BAEL Chronologicznie realizacja przebiegała w zaprezentowany powyżej sposób, z nieznaczną różnicą w kolejności realizacji IDI i badania CATI. W przypadku realizacji modułu badań poświęconego podmiotom ekonomii społecznej, najpierw zrealizowano indywidualne wywiady pogłębione, co pozwoliło dokonać ostatecznej konceptualizacji i operacjonalizacji narzędzia do badania CATI z przedstawicielami PES. W poniższej sekcji szczegółowo prezentujemy wykorzystane w badaniu techniki badań. Dla uporządkowania przedstawiamy je w odniesieniu do danego obszaru badań. 12

13 1.3 Zastosowane techniki gromadzenia i analizy danych Badanie podmiotów ekonomii społecznej Analiza danych zastanych Całość literatury wykorzystanej w analizie dokumentów z uwzględnieniem literatury krajowej, zagranicznej oraz dostępnych ewaluacji dotyczących tematu badania, została przedstawiona w raporcie metodologicznym. Ponadto, w analizie desk research uwzględniono istniejące międzynarodowe modele funduszy dedykowanych dla przedsiębiorczości społecznej i inwestycji zaangażowanych społecznie. Jakość oraz adekwatność literatury do celów badania została zweryfikowana w trakcie analizy. Znaczna część analizy dokumentów prowadzona była we wstępnej fazie badania. Stanowiła ona podstawę do dopracowania narzędzi dla badania jakościowego oraz ilościowego. Dzięki temu w badaniach terenowych zaadresowaliśmy możliwości i wyzwania instrumentów zwrotnych zidentyfikowane w dotychczas prowadzonych analizach Badanie CATI podmiotów ekonomii społecznej Badanie CATI stanowiło podstawowe narzędzie do oszacowania luki finansowej PES, a także do oceny zapotrzebowania na wsparcie w postaci instrumentów finansowych. Posłużyło ono także do określenia pożądanych cech instrumentów inżynierii dla PES, które wykorzystano do tworzenia propozycji instrumentów finansowych. W procedurze badawczej jako populację wobec której mają być wyciągane wnioski przyjęto następujące typy podmiotów: 1. Organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą oraz pozarządowe prowadzące działalność odpłatną statutową, 2. Spółdzielnie pracy, 3. Spółdzielnie socjalne, 4. Spółdzielnie inwalidów i niewidomych, 5. Organizacje kościelne prowadzące działalność pożytku publicznego, 6. Spółki non-profit. Podstawowym problemem doboru próby badawczej i późniejszej realizacji na jej podstawie badania był brak operatu. Było to tym bardziej problematyczne, że ze względu na strukturę pytań badawczych konieczne było zaostrzenie kryteriów doboru jednostek obserwacji. Pierwszym krokiem poprzedzającym dobór prób było możliwie najbardziej precyzyjne określenie liczebności jednostek, które stanowiły badaną populację. Dane KRS oraz REGON weryfikowano na podstawie następujących źródeł: baza Związku Lustracyjnego Spółdzielni Pracy, baza Ogólnopolskiego Związku Rewizyjnego Spółdzielni, baza telefoniczna Ogólnopolskiego Katalogu Spółdzielni Socjalnych, baza Krajowego Związku Spółdzielni Inwalidów i Spółdzielni Niewidomych. 13

14 W poniższej tabeli przedstawiono uzyskane liczebności w podziale na poszczególne typy podmiotów: Tabela 1. Struktura próby w badaniu CATI Typ organizacji Spółdzielnie pracy 81 Spółdzielnie socjalne 110 Spółdzielnie inwalidów i niewidomych 21 Organizacje pozarządowe, w tym prowadzące działalność: Odpłatną statutową Gospodarczą Odpłatną statutową i gospodarczą 189 Organizacje kościelne prowadzące działalność pożytku publicznego 13 Spółki non-profit 10 Razem 751 n Indywidualne wywiady pogłębione Wywiady indywidualne pozwoliły na: zebranie wiedzy na temat dotychczasowych doświadczeń związanych z funkcjonowaniem instrumentów finansowych w Polsce, ocenę mocnych i słabych stron poszczególnych instrumentów z punktu widzenia celów polityki publicznej i potrzeb użytkowników, poznanie szczegółowych potrzeb PS w odniesieniu do instrumentów finansowych, ocenę wpływu stosowania instrumentów na sytuację podmiotów ekonomii społecznej, zidentyfikowanie pożądanych wariantów instrumentów finansowych oraz warunki ich funkcjonowania. W ramach badań jakościowych zrealizowano 20 indywidualnych wywiadów pogłębionych z: przedstawicielami instytucji finansowych, przedstawicielami funduszy pożyczkowo-poręczeniowych, przedstawicielami PS, przedstawicielami OWES, reprezentującymi 19 instytucji, do których należą: 1. Credit Cooperative 2. Towarzystwo Inwestycji Społeczno-Ekonomicznych S.A. (2 wywiady) 3. Polsko-Amerykański Fundusz Pożyczkowy Inicjatyw Obywatelskich 4. Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK), Departament Programów Europejskich, 5. Zachodniopomorski regionalny fundusz poręczeń kredytowych 6. Polskie Stowarzyszenie Funduszy Pożyczkowych (PZFP) 14

15 7. Dolnośląskie: Fundusz Pożyczkowo-Poręczeniowy, Regionalne Centrum Wspierania Inicjatyw Pozarządowych 8. Lubuskie: Lubuski Funduszu Pożyczkowy 9. Stowarzyszenie EMAUS 10. Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości Społecznej "Być Razem" 11. Spółdzielnia Socjalna PROMYK NADZIEI 12. Stowarzyszenie Czas Przestrzeń Tożsamość i spółka non-profit 13. Spółdzielnia Socjalna Rybka 14. Przedsiębiorstwo Społeczne Gospoda Jaskółeczka 15. Fundacja Małopolski Fundusz Ekonomii Społecznej 16. Stowarzyszenie Kujawsko-Pomorski Ośrodek Wsparcia Inicjatyw Pozarządowych TŁOK (TŁOK) 17. Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych (FISE) 18. Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego (FRSO) 19. Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS (OPUS) Zogniskowane wywiady grupowe (FGI)w ramach analizy potrzeb PES W ramach badania przeprowadzono dwa zogniskowane wywiady grupowe, służące weryfikacji wyników badania. Pierwszy objął przedstawicieli przyszłych potencjalnych odbiorców wsparcia w postaci instrumentów zwrotnych. Wzięli w nim udział przedstawiciele następujących PES: 1. Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości, 2. Pracownia Rzeczy Różnych "SYNAPSIS", 3. Fundacja Pomocy Osobom Starszym i Niepełnosprawnym "Zawsze Potrzebni", 4. Fundacja Itaka, 5. Spółdzielnia socjalna Margines, 6. Spółdzielnia socjalna Warszawa. Do udziału w drugim wywiadzie przyjęli zaproszenie przedstawiciele i eksperci z instytucji finansowych realizujących działania zbliżone do tych objętych ewaluacją, tj.: 1. Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, 2. Towarzystwo Inwestycji Społeczno-Ekonomicznych SA, 3. Centrum Partnerstwa Publiczno-Prywatnego, 4. Bank Gospodarstwa Krajowego, 5. Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego, 6. Stowarzyszenie Centrum Rozwoju Ekonomicznego Pasłęka, 7. Mazowiecki Fundusz Poręczeń Kredytowych w Warszawie, 8. Mazowiecki Regionalny Fundusz Pożyczkowy. 15

16 1.3.2 Badanie osób młodych planujących rozpoczęcie działalności gospodarczej Analiza danych zastanych Analiza danych zastanych była pierwszą metodą badawczą, którą zastosowaliśmy w niniejszej ewaluacji. Głównymi źródłami danych o charakterze ilościowym były: dane jednostkowe Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności, dane pierwotne pochodzące z realizowanego w ramach badania CATI na populacji osób w wieku lat, dane pochodzące ze sprawozdawczości publicznych służb zatrudnienia oraz danych nt. PO KL 6.2 i 6.1.3, służące opisaniu dotychczasowego wsparcia osób młodych na rynku pracy, wyniki dotychczasowych badań, w tym ewaluacji PO KL i SPO RZL. Publikacje wykorzystane w analizach zaprezentowano w bibliografii opracowania Badanie CATI osób młodych Realizacja badania CATI z osobami młodymi w wieku pozwoliła określić bariery utrudniające podejmowanie oraz prowadzenie działalności gospodarczej, a także dostarczyła informacji na temat przyczyn braku aktywności w przypadku osób z grupy NEET. Badanie sondażowe przeprowadzone zostało na populacji generalnej składającej się z trzech subgrup respondentów: młodych przedsiębiorców, osób, które podjęły kroki w celu założenia i prowadzenia własnej firmy, ale z różnych przyczyn im się to nie udało oraz pozostałych osób młodych (w tym chcących podjąć działalność w przyszłości). Poniższy schemat prezentuje wielkość zrealizowanej próby w badaniu CATI osób młodych ze względu na typ respondenta. Tabela 1. Struktura próby osób młodych w badaniu CATI wg typu i płci subpopulacja ogółem osoby prowadzące działalność gospodarczą 300 planujący rozpoczęcie działalności 185 prowadzący działalność w przeszłości 115 nieprowadzący i nie zamierzający prowadzić działalności gospodarczej 150 OGÓŁEM

17 Sposób realizacji badania CATI umożliwił (na bazie analizy odpowiedzi z części rekrutacyjnej, w tym dla wywiadów nieefektywnych, nieprzeprowadzonych ze względu na zapełnienie ww. warstw) oszacowanie w populacji ogólnej każdej z tych grup osób. Informacje te, wraz z szacunkami na postawie BAEL co do udziału osób prowadzących działalność gospodarczą wśród osób do 29 roku życia, umożliwiły skonstruowanie wag analitycznych dla bazy wynikowej badania CATI. W związku z tym wyniki tego badania należy traktować jako wyniki uogólnione na całą populację osób w wieku lat Indywidualne wywiady pogłębione z osobami młodymi Zrealizowane wywiady indywidualne z osobami młodymi wyłonionymi na postawie badania CATI posłużyły do eksploracji zagadnień, które nie mogły być w pełni zbadane w badaniu ilościowym, w szczególności takich jak: faktyczna trudność w pozyskaniu finansowania a brak koncepcji rozwoju działalności, zasadność wykorzystania różnego rodzaju instrumentów finansowych, zapotrzebowanie na wsparcie niefinansowe. Dzięki temu wywiady indywidualne pozwoliły na bardziej precyzyjne i wiarygodne sformułowanie odpowiedzi na pytania badawcze, niż miałoby to miejsce w przypadku przeprowadzenia samego badania ilościowego. Wywiady przebiegały według ustrukturyzowanego, ramowego scenariusza dopasowanego do każdego typu respondentów. Poniżej prezentujemy strukturę próby IDI z młodymi. Tabela 2. Struktura próby w badaniu IDI z młodymi typ respondenta n młodzi aktualni przedsiębiorcy 6 młode osoby nieprowadzące działalności 6 ogółem Zogniskowany wywiad grupowy (FGI) w badaniu osób młodych Adresatami warsztatu realizowanego w ramach badania osób młodych byli adresaci nowych instrumentów zwrotnych, czyli młodzież w wieku Analogiczny warsztat przeprowadzono z przedstawicielami podmiotów ekonomii społecznej. W warsztatach wzięło udział 7 osób, pośród których znalazły się takie, które korzystały (3 osoby) lub rozważały (4 osoby) skorzystanie ze zwrotnych instrumentów finansowych. Dzięki uwzględnieniu w FGI osób, które posiadają doświadczenie lub wiedzę na ten temat, dyskusja miała charakter praktyczny. 17

18 IDI i FGI z instytucjami wspierającymi osoby młode w prowadzeniu firm Przedstawiciele instytucji realizujących projekty wspierające przedsiębiorczość osób młodych byli ostatnią grupą respondentów biorących udział w badaniu. Wywiady z instytucjami pozwoliły na lepsze zdiagnozowanie występujących problemów, jak i poszerzenie perspektywy na dobór adekwatnych instrumentów do ich rozwiązywania. Wśród zaproszonych uczestników wywiadów i warsztatów znaleźli się przedstawiciele: urzędu pracy, organizacji pozarządowych, banków i innych instytucji rynku pracy i finansowego, realizujących projekty wspierające osoby młode w aktywnej przedsiębiorczości. Łącznie w badaniach wzięło udział 12 osób. Poniżej znajduje się lista reprezentowanych w badaniach podmiotów. 1. Bank Gospodarstwa Krajowego 2. Idea Bank 3. Agencja Rozwoju Regionalnego w Starachowicach 4. Centrum Edukacji Obywatelskiej 5. Miejski Urząd Pracy w Płocku 6. Koneckie Stowarzyszenie Wspierania Przedsiębiorczości Metoda szacunku luki finansowej Dla oszacowania luki finansowej w dostępie do finansowania w przypadku przedsiębiorstw społecznych wykorzystaliśmy metodę szacowania opartą równocześnie na dwóch rodzajach szacunków: szacunku potrzeb istniejących podmiotów (zgłaszany popyt), szacunku potencjalnych potrzeb (potencjalny popyt). Pozwoliły one na dostarczenie dwóch miar: niespełnionego oczekiwania chodzi o sytuację, kiedy podmioty lub osoby młode planowały inwestycje/działalność, ale nie zrealizowano tych wydatków. Druga miara po prostu mówi o wielkości nie otrzymanego z rynku finansowania/dofinansowania. Wyniki obydwu szacunków zaprezentowane są w raporcie dla PES. Nieco odmienne podejście miało miejsce w wypadku osób młodych, gdzie szacunki są co do zasady oparte na deklarowanych nieotrzymanych kredytach/pożyczkach. Jednocześnie w badaniach ilościowych i jakościowych położono duży nacisk na identyfikację barier występujących przy zakładaniu działalności gospodarczej, w tym barier z dostępem do finansowania. 18

19 2 Podmioty ekonomii społecznej W Polsce, podobnie jak w całej Unii Europejskiej, stale toczy się dyskusja na temat definicji przedsiębiorstw społecznych. Są one definiowane w różny sposób. Na przykład Komisja Europejska za przedsiębiorstwa społeczne (ang. social enterprise) uznaje podmioty: Dla których cele społeczne i dobro wspólne są głównymi powodami prowadzenia działalności gospodarczej, często w formie innowacji społecznych; Gdzie zyski są głównie reinwestowane w celu osiągania korzyści społecznych; Gdzie metody organizacji lub system właścicielski odzwierciedla ich misję, poprzez wykorzystanie demokratycznych i partycypacyjnych zasad i koncentracji na sprawiedliwości społecznej. Trudność w definicji przedsiębiorstw społecznych czy podmiotów ekonomii społecznej wynika z faktu, że funkcjonują one na granicy sektorów, pomiędzy tym, co społeczne, a tym, co komercyjne, formalne i nieformalne oraz publiczne i prywatne. Poniższy schemat wyraźnie pokazuje, że sektor ekonomii społecznej jest obszarem, w którym przenikają się trzy segmenty systemu społecznego. Przedsiębiorstwa społeczne są związane są z organizacjami trzeciego sektora, jednocześnie mogą wykonywać działania w sektorze publicznym (np. w ramach polityki zatrudnienia i polityki integracji społecznej) oraz w sektorze prywatnym (np. w ramach działalność komercyjnej czy społecznej odpowiedzialności biznesu). 2 Rysunek 1. Systemowe usytuowanie ekonomii społecznej Źródło: Hausner J., Ekonomia społeczna jako sektor gospodarki [w:] Ekonomia Społeczna, Kwartalnik nr 1/2007(1). 2 Hausner J., Ekonomia społeczna jako sektor gospodarki [w:] Ekonomia Społeczna, Kwartalnik nr 1/2007(1), schemat przy wykorzystaniu schematu za- proponowanego przez V. A. Pestoffa (Pestoff, 1996). 19

20 W Polsce nie ma jednolitej definicji przedsiębiorstwa społecznego czy też podmiotu ekonomii społecznej. Propozycje definicji zawarte są w projektach Krajowego Programu Rozwoju Ekonomii Społecznej na lata (KRPS) i projekcie ustawy o przedsiębiorstwie społecznym. W niniejszym badaniu skupiono się, zgodnie z oczekiwaniami Zamawiającego, na potrzebach PS. Oznacza to, że w badaniu nie uwzględniono podmiotów integracji społecznej (PIS), takich jak: Centra integracji społecznej; Kluby integracji społecznej; Warsztaty terapii zajęciowej; Zakłady aktywności zawodowej. Typy PS, uwzględnione w badaniu: 1. Spółdzielnie pracy; 2. Spółdzielnie socjalne; 3. Spółdzielnie inwalidów i niewidomych; 4. Organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą; 5. Organizacje pozarządowe prowadzące odpłatną działalność statutową; 6. Organizacje kościelne prowadzące działalność pożytku publicznego; 7. Spółki non-profit. W dalszej części raportu analizowane podmioty są określane zbiorczym terminem: przedsiębiorstwa społeczne (PS). Na etapie raportu metodologicznego, w uzgodnieniu z Zamawiającym, w badaniu uwzględniono organizacje pozarządowe prowadzące działalność odpłatną statutową. Zgodnie z zapisami Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, działalność odpłatna to: Działalność prowadzona przez organizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych, za które pobierana jest odpłatność; Sprzedaż towarów lub usług wytworzonych lub świadczonych przez osoby bezpośrednio korzystające z działalności pożytku publicznego, w szczególności w zakresie rehabilitacji oraz przystosowania do pracy zawodowej osób niepełnosprawnych oraz reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Działalność odpłatną statutową od gospodarczej odróżniają pewne warunki. Po ich przekroczeniu działalność odpłatna statutowa staje się działalnością gospodarczą: Otrzymana odpłatność - w odniesieniu do działalności danego rodzaju - nie może być wyższa od kosztów tej działalności, Przeciętne, miesięczne wynagrodzenie osoby fizycznej z tytułu zatrudnienia przy wykonywaniu statutowej działalności odpłatnej pożytku publicznego, za okres ostatnich 3 miesięcy, przekracza 3-krotność przeciętnego, miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za rok poprzedni. 20

21 W trakcie badania kwestia, czy organizacje pozarządowe prowadzące działalność odpłatną statutową mogą korzystać z instrumentów zwrotnych, budziła liczne kontrowersje. Część rozmówców stwierdzała, że z samej definicji organizacje te nie mogą korzystać z instrumentów zwrotnych. Jeśli przychody ze sprzedaży dóbr i usług muszą pokrywać tylko koszty, oznacza to brak środków na sfinansowanie kosztów odsetek. Inni eksperci wskazywali, że organizacje te mogą spłacać koszt kapitału z innych źródeł (np. darowizn lub 1%). A równocześnie dla rozwoju potrzebują one nakładów inwestycyjnych (np. hospicjum, schronisko dla bezdomnych). Podkreślano również, że istnieje część organizacji, które faktycznie prowadzą działalność gospodarczą, jednak formalnie utrzymują status organizacji prowadzącej działalność odpłatną statutową. 2.1 Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce Sektor obywatelski zawiera najwięcej podmiotów ekonomii społecznej. Według rejestru REGON na dzień 31 grudnia 2011 r. sektor ten obejmuje 90 tys. stowarzyszeń i 12,8 tys. fundacji, 14,3 tys. jednostek organizacyjnych Kościoła Katolickiego, 1,5 tys. jednostek innych kościołów i związków wyznaniowych, 3,8 tys. organizacji społecznych oddzielnie niewymienionych. Według danych GUS SOF-1 z 2011 r. w 2010 r., spośród zarejestrowanych podmiotów działało blisko 80 tys., wśród których 67,9 tys. stanowiły stowarzyszenia i podobne organizacje społeczne, 7,1 tys. fundacje, a 1,8 tys. społeczne podmioty wyznaniowe. W ciągu lat liczba działających stowarzyszeń i podobnych organizacji społecznych oraz fundacji zwiększyła się o 22%, przychody wzrosły aż o 108%, natomiast baza członkowska skurczyła się o 18%. 3 Z punktu widzenia celów badania szczególnie interesujące są informacje na temat tych organizacji, które uzyskują przychody z tytułu sprzedaży dóbr i usług. W roku 2010, według badania SOF-1, przychody o charakterze rynkowym osiągało 29,7 tys. organizacji, co stanowiło 41% wszystkich organizacji osiągających jakiekolwiek przychody. Najbardziej powszechną formą działalności rynkowej w 2010 była odpłatna statutowa. Prowadziło ją w sumie 25% organizacji. Natomiast osiąganie przychodów z tytułu działalności gospodarczej deklarowało 9% organizacji. Według wyników badania SOF-1 za 2012 r., spośród 8,5 tys. fundacji, stowarzyszeń oraz podobnych organizacji społecznych i społecznych podmiotów wyznaniowych jedynie połowa z organizacji mających zarejestrowaną działalność gospodarczą (53%) rzeczywiście ją prowadziła. 4 Co więcej, według danych GUS, między rokiem 2010 a 2012 liczba organizacji faktycznie prowadzących działalność gospodarczą zmniejszyła się o 19%. Działalność rynkowa w 2010 r. generowała 40% ogółu przychodów III sektora. Przy czym działalność odpłatna statutowa i działalność gospodarcza były źródłem podobnych przychodów (po 17%). Co jednak istotne, między rokiem 2005 a 2010 udział przychodów z działalności rynkowej uległ zmniejszeniu o 12 pkt. proc. Równocześnie obserwowany jest wzrost przychodów z działalności nierynkowej, w tym szczególnie ze źródeł publicznych. 5 Proces ten potwierdza formułowaną w 3 Zarówno wzrost dochodów jak i spadek liczby członków dotyczyły przede wszystkim dużych organizacji, podczas gdy grupa jednostek o mniejszym potencjale finansowym i członkowskim wykazywała większą dynamikę w zakresie swojej liczebności. 4 Pomiar wpływu EFS na poziom zatrudnienia i ekonomizację podmiotów ekonomii społecznej w ramach badania SOF-1 za 2012 rok, GUS, Warszawa 2013, s GUS, Trzeci sektor w Polsce; stowarzyszenia, fundacje, społeczne podmioty wyznaniowe, samorząd zawodowy i gospodarczy oraz organizacje pracodawców w 2010 r., GUS, Warszawa

22 opiniach eksperckich tezę o postępującej etatyzacji organizacji pozarządowej. Istnieją przesłanki, które mogą wskazywać na pogłębianie się tej tendencji. Osiąganie przychodów z tytułu działalności rynkowej jest silnie powiązana z wielkością organizacji. Wśród organizacji, których przychody nie przekraczają 1 tys. zł, działalność o charakterze rynkowym prowadzi tylko 6,6%, przy czym większość osiąga przychody z tytułu odsetek i dywidend. Wśród organizacji z budżetem powyżej 1 mln zł, osiąganie przychodów z działalności rynkowej deklaruje już 87%. Wykres 1. Udział organizacji pozarządowych osiągających przychody rynkowe według klasy przychodów Źródło: Trzeci sektor w Polsce; stowarzyszenia, fundacje, społeczne podmioty wyznaniowe, samorząd zawodowy i gospodarczy oraz organizacje pracodawców w 2010 r., GUS, Warszawa Inną zmienną, różnicującą organizacje jest forma prawna. Działalność gospodarczą najczęściej prowadzą fundacje, natomiast odpłatną statutową związki wyznaniowe. Wykres 2. Odsetek organizacji pozarządowych osiągających przychody rynkowe z tytułu działalności gospodarczej lub odpłatnej statutowej Źródło: Trzeci sektor w Polsce; stowarzyszenia, fundacje, społeczne podmioty wyznaniowe, samorząd zawodowy i gospodarczy oraz organizacje pracodawców w 2010 r., GUS, Warszawa

23 Wyniki badania SOF-1 mogą służyć za punkt wyjścia do analiz popytu na instrumenty finansowe. Według nich najczęściej wskazywaną trudnością w prowadzeniu działalności były bariery finansowe. Zdajemy sobie równocześnie sprawę, że bariery te odnosiły się w większym stopniu do dotacji, niż instrumentów finansowych wiąże się to z jednej strony ze swoistym uzależnieniem od dotacji, a z drugiej strony z obawami przed podejmowaniem zobowiązań finansowych. Sektor spółdzielczy liczy obecnie ponad 17 tys. spółdzielni zarejestrowanych w REGON, z czego około 9 tys. stanowi czynne podmioty gospodarcze. Zrzeszają one ponad 8 milionów członków i zatrudniają około 400 tys. pracowników, w tym 265,9 tys. w spółdzielniach zatrudniających 10 osób i więcej. Większość działających dziś spółdzielni powstała przed 1989 rokiem (62%). Według rejestru REGON pomiędzy 2007 a 2012 liczba zarejestrowanych spółdzielni spadała z do Ważnym (i stosunkowo nowym) tworem są spółdzielnie socjalne, działające na podstawie Ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych. Według stanu na 14 lutego 2014 r., zgodnie z informacjami Ogólnopolskiego Związku Rewizyjnego Spółdzielni Socjalnych, w Krajowym Rejestrze Sądowym zarejestrowanych było 890 spółdzielni socjalnych. Nie wiadomo jednak, ile z nich jest rzeczywiście aktywnych. Wyniki prowadzonych badań wskazują, że część spółdzielni zakończyła działalność, choć formalnie nie zostały one wyrejestrowane. 7 Jak wynika z monitoringu spółdzielni socjalnych, prowadzonego przez MPiPS w 2011 r., kondycja tych podmiotów może być oceniana jako przeciętna. Mediana ich przychodów w roku 2010 wyniosła nieznacznie powyżej 20 tys. zł, a 25% nie odnotowało żadnego przychodu. Co jednak istotne, zdecydowana większość uczestniczących w badaniu spółdzielni socjalnych oceniało bardzo pozytywnie propozycję wprowadzenia nowych instrumentów finansowych, w tym np. funduszu pożyczkowego Przesłanki wsparcia przedsiębiorstw społecznych Efekty społeczne a działalność gospodarcza Przedsiębiorczość społeczna polega na osiąganiu celów społecznych poprzez prowadzenie działalności gospodarczej. Głównym uzasadnieniem dla wspierania rozwoju przedsiębiorstw społecznych są osiągane przez nie korzyści społeczne. Przykład 1. Ocena społecznego zysku z działalności komercyjnej Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy "Flandria" i SCE "Flandria" W 2013 Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy "Flandria" i SCE "Flandria" spółdzielnia europejska z o.o. otrzymały nagrodę Najlepsze Przedsiębiorstwo Społeczne. Stowarzyszenia działa już 17 lat i wzoruje się na belgijskim systemie dostarczania usług. Misją Stowarzyszenia jest ułatwienie dostępu do dobrej jakości usług medycznych jego członkom. W efekcie mieszkańcy kilku miast mogą łatwo zamówić tanią wizytę u lekarza specjalisty, skorzystać z bezpłatnej opieki pielęgniarskiej dla osób obłożnie chorych, niedrogo wypożyczyć sprzęt medyczny i rehabilitacyjny oraz kupić tańsze leki w 6 Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej w rejestrze REGON, 2012 r. Warszawa 2013, s Badania prowadzone w Wielkopolsce dowodzą, że taka sytuacja dotyczy ponad jednej trzeciej spółdzielni. Por. Joanna Kobielska, Obraz spółdzielni socjalnych w świetle badań przeprowadzonych w ramach projektu Wykluczenie społeczne: diagnoza i mechanizmy przeciwdziałania w województwie wielkopolskim, [w:] Spółdzielnie socjalne. Skuteczny mechanizm walki z wykluczeniem społecznym czy ślepa uliczka?, Praca zbiorowa pod redakcją Jacka Tittenbruna, Poznań 2010, s. 84, 8 Informacja o funkcjonowaniu spółdzielni socjalnych działających na podstawie ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych za okres r., MPiPS, Warszawa

24 aptekach społecznych otwieranych przez stowarzyszenie. Stowarzyszenie zapełnia istotna lukę w systemie dostarczania usług medycznych skracając czas oczekiwania na konsultacje i leczenie oraz zapewniając potrzebującym konieczna opiekę. Zysk społeczny jest widoczny, trudno jednak dokonać jego kwantyfikacji. Źródło: strona Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy "Flandria" i SCE "Flandria": www. flandria.pl Pojęcie korzyści społecznych jest nieostre i w trakcie badania budziło wiele kontrowersji. Z drugiej strony ten sposób definiowania przedsiębiorstwa społecznego, właśnie poprzez tworzone korzyści społeczne, obecny jest w ustawie o przedsiębiorstwie społecznym, podmiot ekonomii społecznej może uzyskać status przedsiębiorstwa społecznego, o ile działalność gospodarcza służy: reintegracji zawodowej osób w trudnej sytuacji na rynku pracy (kategorie są doprecyzowane w projekcie ustawy), jest prowadzona wyłącznie w zakresie wybranych usług użyteczności publicznych (pomocy społecznej, opieki nad dziećmi do lat 3, prowadzenia przedszkola, ochrony zdrowia psychicznego, wsparcia osób niepełnosprawnych. 9 Na tej podstawie sformułowano w badaniu pytanie dotyczące osiąganych celów społecznych. Należy jednak zaznaczyć, że powyższe kategorie nie wyczerpują wszystkich kategorii korzyści społecznych, które mogą być generowane przez przedsiębiorstwa społeczne. Wśród innych obszarów wymienić należy m.in. stymulowanie rozwoju lokalnego, efekty środowiskowe czy też budowanie kapitału społecznego. Dlatego też zaproponowane podejście należy traktować jako do pewnego stopnia upraszające, wypracowane na potrzeby niniejszego badania. Zgodnie z wynikami badania, zaledwie 5% badanych przedsiębiorstw społecznych deklaruje, że nie realizuje żadnych celów społecznych. Dotyczy to szczególnie spółdzielni pracy. Najwięcej przedsiębiorstw wskazuje na takie korzyści społeczne, jak: tworzenie miejsc pracy dla osób bezrobotnych oraz usług wsparcia osób niepełnosprawnych i usług z zakresu pomocy społecznej. Rodzaje korzyści społecznych są zróżnicowane ze względu na typ organizacji. Spółdzielnie socjalne są bardziej nastawione na tworzenie miejsc pracy, natomiast organizacje pozarządowe i organizacje kościelne na świadczenie usług, szczególnie pomocy społecznej i wsparcia osób niepełnosprawnych. 9 Projekt ustawy o przedsiębiorstwie społecznym z dnia 10 lipca 2013 r. 24

25 Tabela 3. Oczekiwane korzyści z rozwoju działalności przedsiębiorstw społecznych Organiza cja pozarząd owa Spółdziel nia pracy Spółdziel nia socjalna Spółdziel nia inwalidó w i niewido mych Organiza cja kościelna Spółka nonprofit Ogółem n=516 n=81 n=110 n=21 n=13 n=10 n=751 Tworzymy miejsca pracy 17% 25% 82% 43% 31% 10% 28% dla osób bezrobotnych Tworzymy miejsca pracy 16% 7% 65% 14% 23% 10% 22% dla osób bezrobotnych dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym Tworzymy miejsca pracy 13% 30% 55% 95% 15% 0% 23% dla osób niepełnosprawnych Dostarczamy usługi z 27% 1% 28% 14% 62% 40% 25% zakresu pomocy społecznej Dostarczamy usługi z 22% 4% 13% 0% 31% 50% 19% zakresu opieki nad dziećmi Dostarczamy usługi z 5% 1% 5% 0% 8% 0% 5% zakresu prowadzenia przedszkoli Dostarczamy usługi z 13% 1% 5% 0% 8% 30% 10% zakresu prowadzenia bibliotek i instytucji kultury Dostarczamy usługi z 7% 14% 5% 29% 54% 0% 9% zakresu działalności leczniczej Dostarczamy usługi z 8% 2% 5% 10% 8% 0% 7% zakresu ochrony zdrowia psychicznego Dostarczamy usługi z 29% 11% 37% 62% 46% 40% 30% zakresu wsparcia osób niepełnosprawnych Inne 38% 15% 15% 0% 15% 20% 31% Nie mamy celów 3% 23% 1% 0% 8% 10% 5% społecznych Nie wiem\trudno 3% 11% 0% 0% 0% 0% 3% powiedzieć Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=751). 25

26 2.2.2 Ograniczony dostęp do kapitału Doświadczenia międzynarodowe wskazują, że wraz z rozwojem sektora ekonomii społecznej tradycyjne źródła finansowania, takie jak dotacje i subsydia publiczne, przestają być wystarczające. Podstawowym argumentem na rzecz tworzenia instrumentów finansowych jest ograniczony dostęp tych podmiotów do kapitału. Ograniczenie to można rozpatrywać w dwóch kategoriach: Dostępu do kapitału (instrumentów zwrotnych dostępnych na rynku), Kosztu tego kapitału. Ze względu na ograniczony dostęp do kapitału przedsiębiorstwom społecznym trudniej się rozwijać a także, co jest szczególnie istotne z punktu widzenia celów polityki publicznej, osiągają mniejsze korzyści społeczne. Innymi słowy przez brak dostępu do instrumentów zwrotnych mniejszy jest ich wpływ na poprawę sytuacji w obszarach uznanych za priorytetowe. Główne przyczyny ograniczonego dostępu do kapitału można podzielić na następujące: charakterystyczne dla mikro i małych, początkujących przedsiębiorstw; specyficzne dla przedsiębiorstw społecznych: o niskie zainteresowanie sektora bankowego ze względu na małą liczebność sektora, a co za tym idzie brak produktów i procedur dostosowanych do tych podmiotów oraz przygotowanych ludzi, o wysokie koszty obsługi, szczególnie na etapie udzielania pożyczki. Poniżej bariery te zostały omówione bardziej szczegółowo. Analizując bariery w dostępie przedsiębiorstw społecznych do kapitału, należy pamiętać, że duża część z nich to podmioty małe, o krótkiej historii finansowej, bez większych zasobów finansowych. Badania luki finansowej dla przedsiębiorstw komercyjnych pokazują, że luka ta w największym stopniu dotyczy: 1. Przedsiębiorstw działających krótko (do dwóch lat), 2. Mikroprzedsiębiorstw (bardziej niż małych i średnich), 3. Przedsiębiorstw o budżecie do 1 mln zł. Jest to charakterystyka dużej liczby przedsiębiorstw społecznych. Zgodnie z badaniem trzeciego sektora z 2012 roku, przeciętne roczne przychody polskich organizacji to około 18 tys. zł, podczas gdy aż 20% organizacji uzyskuje przychody poniżej 1 tys. zł. 10 Majątku własnego nie posiada aż 48% organizacji, jedynie 17% dysponuje takim majątkiem w granicach od 1 tys. zł do 100 tys. zł. Tylko 6% posiada majątek o wartości powyżej tej kwoty. Co więcej, tylko 7% badanych organizacji posiada kapitał żelazny, a jedynie 6% jest właścicielem lokalu, domu czy nieruchomości. 11 Sytuacja nie prezentuje się lepiej w sektorze spółdzielczym. Badanie spółdzielni socjalnych z 2010 roku pokazuje, 10 Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2012, s "Polskie organizacje pozarządowe 2012" na podstawie raportu Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2012, s.7. 26

27 że przynajmniej 25% spółdzielni objętych badaniem nie odnotowało żadnych przychodów w badanym roku. Przynajmniej 50% badanych podmiotów miało przychody całkowite nie wyższe niż zł w skali roku, a więc ich miesięczne całkowite przychody nie przekraczały 1700 zł. 12 Na przegranej pozycji stoją zwłaszcza podmioty nowozałożone, których sytuację pogorsza fakt małego doświadczenia, niskiego potencjału ekonomicznego i organizacyjnego, braku efektu skali, co powoduje wysokie koszty prowadzonej działalności. 13 W praktyce to organizacje posiadające wysokie przychody oraz najczęściej prowadzące działalność gospodarczą najczęściej sięgają po kredyt jako narzędzie finansowania swoich potrzeb, zarówno bieżących jak i inwestycyjnych. Dodatkowo przedsiębiorstwa te charakteryzują się pewnymi dodatkowymi cechami, które utrudniają im korzystanie z dostępnej oferty instrumentów finansowych. Najważniejsze różnice: Prymat celu społecznego nad ekonomicznym: Dominacja celu społecznego (w przypadku większości organizacji pozarządowych i podmiotów integracyjnych brak celu ekonomicznego) decyduje o odmienności struktur organizacyjnych PS od podmiotów gospodarczych. 14 Powoduje to zupełnie inny rozkład ryzyka prowadzonej przez PS działalności. Wysoki potencjał społeczny sektora ES w świetle typowych kryteriów formalnych nie jest w ogóle brany pod uwagę przez instytucje finansowe; 15 Brak jednolitych standardów oceny sprawności działania PS: Powyższe wpływa także na odmienną definicję kryteriów oceny sprawności i skuteczności działań, niespójną z kryteriami stosowanymi przez instytucje sektora bankowego, skupionymi na poziomie i efektywności realizowanej przez podmiot działalności gospodarczej. Brak jest względnie jednolitych standardów oceny sprawności działania PS, umożliwiających ocenę ich wartości oraz wiarygodności wywiązywania się z podejmowanych zobowiązań; Specyficzna księgowość trzeciego sektora: Inny sposób księgowości organizacji pozarządowych i zakres publikowanych informacji finansowych powoduje konieczność stworzenia elastycznego i na bieżąco modyfikowalnego systemu sprawozdawczości i monitoringu instytucji kontrolnych i wierzycieli wobec sektora ES. 16 Brak doświadczenia instytucji finansowych z ekonomia społeczną: Niski poziom znajomości ekonomii społecznej w instytucjach finansowych oraz poziomu wiedzy nt. możliwości finansowania wśród PS. Efektem jest sytuacja polegająca na tym, że jedna strona (instytucje finansowe) nie dostrzega klienta, a druga (PS) oferty Informacja o funkcjonowaniu spółdzielni socjalnych działających na podstawie ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych za okres r., MPiPS, Warszawa, 2012, s J. Głowacki, R. Sułkowski, Jak finansować ekonomię społeczną? [w:] Ekonomia społeczna w Małopolsce w stronę przedsiębiorczości społecznej, (red.) M. Frączek, M. Pokora, s Herbst I., Analiza możliwości finansowania podmiotów ekonomii społecznej w Polsce, Bank DnB NORD, Warszawa Płonka M., Sułkowski R., Koncepcja utworzenia Małopolskiego Funduszu Poręczeniowego Ekonomii Społecznej [w:] Ekonomia Społeczna Teksty, Warszawa 2008, s Płonka M., Sułkowski R., Koncepcja utworzenia Małopolskiego Funduszu Poręczeniowego Ekonomii Społecznej [w:] Ekonomia Społeczna Teksty, Warszawa 2008, s Źródło: Prezentacja z Webinarium IX na temat Social Center Capital dla PES, Fundacja Fundusz Współpracy, na podstawie doświadczeń projektu Venture Capital jako nowe i skuteczne narzędzie wsparcia kapitałowego w aktywizacji zawodowej młodzieży powyżej 15 r. życia z terenu woj. warmińsko-mazurskiego, Stowarzyszenie Centrum Rozwoju Ekonomicznego Pasłęka, Warszawa

28 Powyższe cechy przedsiębiorstw społecznych powodują, że stają się one szczególnie mało atrakcyjne dla rynków kapitałowych. Wynika to przede wszystkim z niewielkiej liczebności tego sektora. Znajduje to odzwierciedlenie w prowadzonych wywiadach indywidualnych: Jest ich mało na rynku, więc bankom komercyjnym nie opłaca się oferty dla nich robić ( ). One są poza zainteresowaniem sektora bankowego i są trochę takie zostawione same sobie.(przedstawiciel funduszu pożyczkowego, IDI) Brak zainteresowania banków komercyjnych tym sektorem powoduje, że podmioty te nie są gotowe do obsługi tego typu przedsiębiorstw. Pamiętam w mojej poprzedniej firmie [banku-przyp. aut] przyszło do mnie stowarzyszenie po kredyt, to nawet procedur nie było w banku, jak ocenić stowarzyszenie. Jak rozmawiałem teraz ze współpracującymi z nami bankami, pracownikami oddziałów, to oni też mówią: no gdzieś tam mamy to, te procedury, ale w zasadzie nikt nie wie gdzie. (Przedstawiciel funduszu pożyczkowego, IDI) Ostatni cytat jest znaczący. Wynika z niego, że w części instytucji finansowych mogą być nawet procedury opracowane, jednak nie jest to głośno wyartykułowane i pracownicy nie są poinformowani o tym. Wynika to z koncentrowania się instytucji finansowych na grupie przedsiębiorców. W ramach projektu innowacyjnego, realizowanego w PO KL, jeden z banków wypracował dedykowane produkty dla organizacji pozarządowych jednak, zdaniem ekspertów uczestniczących w badaniu, żadna pożyczka nie została udzielona ze względu na wewnętrzne zasady nadzoru. Drugą poważną barierą dla instytucji komercyjnych jest poziom kompetencji przedsiębiorców społecznych. W niemal wszystkich wywiadach jakościowych pojawiał się ten wątek. Jak zauważa jeden z rozmówców: Trzeba do tych ludzi dotrzeć, im trzeba pokazać, ( ) otoczyć opieką. (Przedstawiciel funduszu pożyczkowego, IDI) Według opinii jednego z pracowników instytucji finansowej pracujących z przedsiębiorstwami społecznymi, przygotowanie wniosku kredytowego dla przedsiębiorstwa społecznego wymaga przeciętnie dwa razy więcej czasu niż w przypadku tradycyjnych, rynkowych przedsiębiorstw. Konieczna jest znajomość specyfiki tych podmiotów oraz gotowość do poświęcenia czasu. Większość podmiotów komercyjnych nie będzie zainteresowana tego typu działalnością. 28

29 2.3 Finansowanie zwrotne PS Poniżej znajduje się przegląd mechanizmów finansowania PS z koncentracją na instrumentach zwrotnych i strategiach ich wykorzystywania. Ich analiza jest ważna z punktu widzenia planowanej polityki i spójności z innymi formami finansowania w obszarze ekonomii społecznej Zwrotne i bezzwrotne instrumenty finansowe Instrumenty finansowe można podzielić na zwrotne i bezzwrotne. W przeciwieństwie do dotacji czy grantu, kredyt, pożyczka oraz fundusz inwestycyjny są instrumentami finansowymi, które z założenia wymagają zwrotu kapitału. Zarówno instrumenty zwrotne jak i bezzwrotne mają swoje zalety oraz wady. Ich analiza znajduje się poniżej (na podstawie Królikowska 2005 w: Hausner 2008). Tabela 4 Różnice pomiędzy w zwrotnymi i bezzwrotnymi instrumentami finansowymi na podstawie analizy literatury Instrumenty bezzwrotne Instrumenty zwrotne Zalety Wady Zalety Wady Kapitał bezzwrotny, Finansowanie dla organizacji, które nie mają szans na inne źródła finansowania - podmioty rozpoczynające działalność, Realizacja konkretnego celu publicznego - kontrola nad organizacją. Z góry wyznaczony cel i warunki korzystania z dotacji, Niska motywacja do intensyfikacji działalności gospodarczej, Termin finansowania (na ogół projekt krótkoterminowy), Opóźnienia w wypłacie środków, Dłuższy niż w przypadku dotacji okres finansowania, Proces ubiegania się o środki wymagający dyscypliny finansowej, która może się przyczynić do podniesienia efektywności działania instytucji ekonomii społecznej, Większa elastyczność w wykorzystaniu środków niż w przypadku dotacji. Czasochłonność procedury ubiegania się o dotacje oraz rozliczania. Źródło: Hausner J. (red.) Rozwój ekonomii społecznej, MSAP Kraków Problemy cierpliwego kapitału, który nie przynosi szybkiego zysku, Długi okres zaangażowania środków, Długi okres karencji w spłacie finansowania lub/i niski zysk dla inwestora, Niski poziom przekazania kontroli zarządzania nad organizacją, z wyjątkiem funduszy kapitałowych. Z punktu widzenia przedsiębiorstw społecznych dotacje są generalnie bardziej atrakcyjnym instrumentem, przede wszystkim ze względu na brak konieczności zwrotu kapitału. Jednak przy analizie korzyści warto rozważyć całościowy obraz, uwzględniając również pozafinansowe aspekty obu typów wsparcia. Wbrew powszechnej opinii o atrakcyjności dotacji, ta forma posiada wiele ograniczeń. Do najważniejszych należą opóźnienia w wypłacie środków oraz z góry założony cel wydatkowania, który utrudnia dostosowanie działań do zmieniających się potrzeb. Dotacje są również zazwyczaj silniej sparametryzowane, co ogranicza dla części przedsiębiorstw społecznych dostęp do nich. W dostępnej literaturze podkreśla się, że zaletą instrumentów zwrotnych jest większa elastyczność w korzystaniu ze środków, polegająca przede wszystkim na możliwości szybszego uruchomieniu finansowania i mniejszej skali wymagań formalnych wobec podmiotu korzystającego z instrumentu. Jednak zakres tych korzyści w praktyce zależy od przyjętych, szczegółowych zasad rozliczania i kontroli wykorzystania instrumentów zwrotnych. Sformułowanie nadmiernych wymagań formalnych wobec instrumentów zwrotnych w naturalny sposób będzie zmniejszać ich atrakcyjność w stosunku do dotacji. 29

30 W trakcie badania przedstawiciele przedsiębiorstw społecznych, uczestniczący w FGI, wskazywali na te cechy instrumentów zwrotnych i bezzwrotnych, które zmniejszają atrakcyjność dotacji lub zwiększają atrakcyjności instrumentów zwrotnych. Tabela 5 Cechy zwrotnych i bezzwrotnych instrumentami finansowymi, które najsilniej wpływają na ich atrakcyjność w opinii przedsiębiorstw społecznych Dotacja Czynniki ograniczające atrakcyjność Niepewność, co do przyznania i terminowości wypłaty, opóźnienia w wypłatach, Posiadająca warunki dostępu, np. przeznaczona wyłącznie dla osób bezrobotnych, Formalności i procedury, Nadzór osoby z zewnątrz: mała elastyczność merytoryczna w trakcie realizacji. Wspierająca cel społeczny, Przeznaczona na start działalności: proces planowania oraz początkowy zakup sprzętu czy wyposażenia. Pożyczka Czynniki zwiększające atrakcyjność Szybkość otrzymania finansowania, Większa elastyczność w zakresie wykorzystania środków finansowych, Elastyczność harmonogramu spłaty, Preferencyjne oprocentowanie, Brak wymogu wkładu własnego, Profesjonalne doradztwo i indywidulane podejście, System zabezpieczeń - gwarancji i poręczeń. Możliwość wykorzystania Wspierająca działalność gospodarczą, Przeznaczona na rozwój działalności gospodarczej. Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania. Badania porównawcze instrumentów zwrotnych i bezzwrotnych wskazują również na inne korzyści instrumentów zwrotnych, w tym szczególnie większy nacisk na korzyści biznesowe przy wyborze przedsięwzięć do finansowania, oraz mniejszą koncentrację na kwestiach poprawności formalnej. Potwierdzają to wyniki analizy dotacji i instrumentów inżynierii finansowej skierowanych do MŚP: 18 W procedurze oceny wniosków o dofinansowanie, mniejsze znaczenie ma sukces ekonomiczny przedsięwzięcia niż formalne i techniczne elementy projektu, od tych zależy, czy określona w umowie o dofinansowanie część kosztów kwalifikowanych zostanie zrefundowana. Ponadto organizatorzy konkursu i eksperci oceniający wnioski o dotacje nie uczestniczą w sukcesie ekonomicznym przedsięwzięcia. Nie stworzono szczególnych, bezpośrednich bodźców, które zachęcałyby wspomniane podmioty, do wyboru najbardziej obiecujących - pod względem komercyjnym - projektów. W efekcie może być ograniczona ich skłonność do wyboru najlepszych projektów oraz wysiłek wkładany w proces rozstrzygania konkursów. Sama realizacja projektów opiera się na przyjętym harmonogramie i kosztorysie. Brakuje mechanizmów, które zachęcałyby beneficjentów do osiągnięcia jak największego sukcesu komercyjnego przedsięwzięcia (Piotrkowski i Filipowska, 2012) 18 Piotrowski Sz., Filipowska M., Wady i zalety dotacji bezzwrotnej w perspektywie alternatywnych instrumentów finansowych wspierania innowacyjności i rozwoju MŚP, Zarządzanie i finanse, (1): styczeń

31 Analiza mocnych i słabych stron pokazuje, że dla stworzenia skutecznej strategii finansowania ekonomii społecznej niezmiernie ważne jest utrzymanie równowagi pomiędzy korzyściami płynącymi z instrumentów zwrotnych oraz bezzwrotnych. Instrumenty bezzwrotne powinny mieć za cel realizację priorytetów polityki publicznej, a zwrotne dawać więcej elastyczności w rozwoju działalności ekonomicznej przedsiębiorstw społecznych. Dodatkową wartość dodaną prezentuje możliwość łączenia obu form w finansowanie mieszane, nazywane instrumentami hybrydowymi. Finansowanie wewnętrzne i zewnętrzne Przed omówieniem różnych instrumentów finansowania ekonomii społecznej, warto zrozumieć strukturę finansowania wewnętrznego i zewnętrznego przedsiębiorstw społecznych. Finansowanie wewnętrzne oznacza przychody generowane przez działalność operacyjną przedsiębiorstwa społecznego. Przychody wewnętrzne pochodzą z opłat za produkty lub usługi wnoszone przez klientów przedsiębiorstwa, beneficjentów lub podmioty publiczne. Do tych źródeł kapitału zaliczyć można 19 : fundusze publiczne - finansowanie projektu, zlecanie usług; klienci, beneficjenci - przychody z działalności rynkowej i statutowej. Finansowanie zewnętrzne wykorzystywane jest na pokrycie ujemnych przepływów operacyjnych lub do długoterminowych inwestycji, na przykład w budynki, urządzenia lub infrastrukturę. Oprócz standardowych zwrotnych instrumentów finansowych, jak kredyty, pożyczki i poręczenia, obecnie na świecie rozwijanych jest wiele innych instrumentów pozwalających zaspokoić te potrzeby, np.: inwestor nieoczekujący zwrotu z kapitału - dotacja, grant; inwestor oczekujący rynkowego zwrotu z kapitału - finansowanie dłużne, inwestycyjne, mezzanine 20 ; inwestor oczekującego pomniejszonego zwrotu z kapitału - finansowanie inwestycyjne, dłużne, mezzanine, hybrydowe. Tworząc strategię finansowania ekonomii społecznej należy uważnie rozpatrywać strukturę finansową przedsiębiorstw społecznych. Ponadto, warto analogicznie przyjrzeć się decyzji o wyborze instrumentu finansowego z perspektywy przedsiębiorcy społecznego, który podejmując decyzję o wyborze instrumentu bierze pod uwagę: 19 Social Investment Manual - An Introduction for Social Entrepreneurs, The Schwab Foundation for Social Entrepreneurship, 2011: 20 Finansowanie typu mezzanine to instrument pośredni pomiędzy finansowaniem własnym, długiem bankowym oraz kapitałem private equity. Przeznaczony dla przedsiębiorstw, mających dobre perspektywy rozwoju, chcących wdrażać plany inwestycyjne, ale posiadające problem z finansowaniem zewnętrznym z uwagi na wysokie ryzyku. Jest to zbiorcze określenie dla hybrydowych form finansowania. Stanowi pomost między dwoma głównymi rodzajami finansowania: kapitałem obcym i własnym stąd cechy zarówno długu, jak i kapitału własnego. Dzięki swojej konstrukcji jest w stanie sprostać niedoborom finansowym, które nie mogą zostać uzupełnione przez tradycyjne formy finansowania. ( ) Najczęściej spotykane formy finansowania typu mezzanine to pożyczka podporządkowana (subordinated loan), kredyt partycypacyjny (participation loan), cicha partycypacja ( silent participation), partycypacja w zyskach i obligacje zamienne na akcje; możliwości konstruowania takich form finansowania są niemal nieograniczone, [za:] Mikołajczyk B., Finansowanie mezzanine europejskich MSP, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, vol XLVI, 4, Lublin

32 termin zwrotu zainwestowanego kapitału, zdolność do spłaty odsetek każdego roku. Finansowanie inwestycyjne, w przypadku przedsiębiorstw społecznych, nazywane również Social Venture Capital. Jest to forma inwestowania w przedsięwzięcia biznesowe uważane za społecznie i ekologicznie odpowiedzialne. Prócz wsparcia finansowego przewiduje również przekazywanie wiedzy oraz narzędzi niezbędnych do funkcjonowania podmiotu na rynku. 21 Proces wsparcia kapitałowego realizowanego w ramach standardowej formy przedstawiono na schemacie poniżej. Rysunek 2 Schemat wsparcia kapitałowego Ocena pomysłu biznesowego (Etap I wstępna rekrutacja) Wyjście z inwestycji (Etap IV ) Doradztwo inwestycyjne (Etap II Przygotowanie do wsparcia) Wdrożenie inwestycji (Etap III) Źródło: Prezentacja z Webinarium IX na temat Social Center Capital dla PS, Fundacja Fundusz Współpracy, na podstawie doświadczeń projektu Venture Capital jako nowe i skuteczne narzędzie wsparcia kapitałowego w aktywizacji zawodowej młodzieży powyżej 15 r. życia z terenu woj. warmińsko-mazurskiego, Stowarzyszenie Centrum Rozwoju Ekonomicznego Pasłęka, Warszawa Celem stosowania tego narzędzia jest reinwestowanie kumulowanego w funduszu kapitału w inne podmioty nastawione na cele społeczne. Forma ta rozwija się bardzo dynamicznie na Zachodzie, także w krajach rozwijających się, jednak w Polsce praktyczne jej wykorzystanie rozpoczęło się dopiero w tym roku, za sprawą testowanego produktu w ramach projektu Venture Capital, jako nowe i skuteczne narzędzie wsparcia kapitałowego w aktywizacji zawodowej młodzieży powyżej 15 r. życia z terenu woj. warmińsko-mazurskiego. Projekt współfinansowany jest ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet VII Promocja integracji społecznej, Działanie 7.2 Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii społecznej, Poddziałanie Aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagrożonych wykluczeniem. 21 Strategia wdrażania projektu innowacyjnego testującego Social Ventrue Capital dla podmiotów ekonomii społecznej, Stowarzyszenie Centrum Rozwoju Ekonomicznego Pasłęka, Pasłęk

33 Finansowanie hybrydowe Finansowanie hybrydowe to instrumenty łączące finansowanie bezzwrotne ze zwrotnym. W literaturze jest to model uznawany za najbardziej odpowiedni dla finasowania ekonomii społecznej. 22 Instrumenty finansowania o charakterze kapitału hybrydowego obejmują dotacje podlegające zwrotowi, pożyczki umarzalne, dotacje zamienne i umowy o podziale dochodów. Dla podsumowania, poniżej zamieszczone jest zestawienie instrumentów zwrotnych wraz z warunkami wykorzystania i cechami każdego z nich. Zebrane informacje są wynikiem analiz prowadzonych przez środowiska przedsiębiorczości społecznej, skupione wokół The Schwab Foundation for Social Entrepreneurship. 23 Tabela 6 Analiza zewnętrznych instrumentów finansowych z uwzględnieniem warunków ich wykorzystania Rodzaj Opis Warunki Cechy Dotacje Tradycyjna forma finansowania w sektorze Czas trwania: społecznym, świadczona przez fundacje lub osoby krótkoterminowy trzecie. Nadal są ważnym źródłem finansowania dla Roczne zobowiązania przedsiębiorstw społecznych. Dotacje są regularnie płatności: brak udostępniane jedynie w odniesieniu do niektórych Zwrot: brak projektów i zazwyczaj uwzględniają koszty ogólne i wydatki na rozwój przedsiębiorczości społecznej. Ponadto dotacje są zazwyczaj krótkotrwałe, nie przewidywalne i nakładania wysokich kosztów pozyskiwania funduszy na przedsiębiorstwa społeczne. - Zwykle ograniczone zastosowanie do gotowych projektów - Wysokie koszty pozyskiwania i obsługi funduszy - Niska elastyczność projektów Finansowanie dłużne Kapitał dłużny (kapitał obcy) jest przekazywany na czas określony i wymaga spłaty po kilku latach. Może być stosowany do inwestycji długoterminowych lub finansowania projektów, które obiecują stabilne i przewidywalne przepływy pieniężne w kolejnych latach. Stabilne i przewidywalne przepływy pieniężne są konieczne dla utrzymania rocznej spłaty odsetek. Czas trwania: długoterminowe (3-7 lat) Roczne zobowiązania płatności: płatności odsetek (zmienna) Zwrot: tak - Roczna wypłata odsetek wymaga niskiego ryzyka modelu biznesowego - Nie ma podziału własności - Daleko idące prawa dostawców kapitału/inwestującyc h w przypadku niedotrzymania warunków - Wysoka elastyczność biznesowa w wykorzystaniu kapitału Finansowanie inwestycyjne Kapitał inwestycyjny (kapitał własny) jest instrumentem finansowym o najwyższym ryzyku dla inwestora. Inwestor społeczny daje PS pewną sumę w zamian za akcje spółki (np. 10% wszystkich udziałów). Inwestor społeczny nie otrzymuje regularnych rocznych płatności, ale udział w zyskach generowanych przez przedsiębiorstwa społeczne. Poza Czas trwania: nieograniczony Roczne zobowiązania płatności: Wypłaty dywidendy (zmienna) Zwrot: nie - Podział/rozmycie własności - Inwestor otrzymuje kontrolę i prawo głosu - Udział inwestora społecznego w zysku 22 Lepsza przyszłość. Wyniki pracy sieci współpracy na rzecz lepszej przyszłości ekonomii społecznej, Departament Zarządzania EFS, MIR, czerwiec 2012 rok, także Opinia EKES w sprawie przedsiębiorczości społecznej i przedsiębiorstw społecznych, październik 2011, ( dostęp: ). 23 Social Investment Manual - An Introduction for Social Entrepreneurs, the Schwab Foundation for Social Entrepreneurship, 2011 rok, Analiza przeprowadzona przez trzydziestu przedsiębiorców społecznych skupionych wokół Schwab Foundation w trakcie spotkania na temat przedsiębiorczości społecznej podczas Światowego Forum Ekonomicznego w 2012 roku. 33

34 udziałem w przyszłych zyskach, inwestor społeczny ma pewną kontrolę i prawo głosu. Kontrola i prawo głosu zależy od formy prawnej przedsiębiorstwa i zwykle są zorganizowane w umowie między inwestorem i inwestycji. PS - Potencjalny wpływ na zarządzanie, kulturę i sposób pracy PS Finansowanie mezzanine Łączy w sobie elementy kapitału dłużnego i inwestycyjnego - stanowi dogodną alternatywę w przypadku gdy standardowe instrumenty nie mają zastosowania. Oprocentowanie może być związane z zyskiem PS, natomiast łączna kwota zostanie zwrócona po upływie pewnego czasu lub przekształcona w kapitał własny. Elastyczność struktury kapitału mezzanine sprawia, że jest to atrakcyjna opcja dla przedsiębiorców społecznych, jak również inwestorów społecznych. Za pomocą tego typu nie realizuje się projektów we wczesnych fazach rozwoju, tzw. start-up, gdyż PS musi generować zysk do spłacania odsetek Czas trwania: długoterminowe (3-7 lat) Roczne zobowiązania płatności: płatności odsetek (zmienna) Zwrot: tak - Roczne odsetki wymagają przewidywalnych przychodów PS -Problem rozmycia odpowiedzialności pojawia się tylko wtedy, gdy dana inwestycja przekształca się w kapitał własny PS, nie w trakcie okresu objętego finansowaniem 24 - Obowiązek spłaty - Udział inwestora społecznego w zysku PS - Zasadny w przypadku dynamicznego rozwoju PS, ale tych, które generują już zysk Finansowanie hybrydowe 25 Łączy element dotacji (dotacji publicznych, funduszy, datków) z kapitałem własnym i instrumentami podziału długu/ryzyka. Dotacyjny charakter tego instrumentu polega na braku kosztów odsetek, a w niektórych przypadkach, instrument finansowy przekształcany jest w dotację. Hybrydowe instrumenty finansowe o charakterze kapitałowym obejmują: Dotacje podlegające zwrotowi: pożyczka musi być zwrócona tylko, jeśli projekt osiągnie wcześniej określone etapy. Jeżeli nie zostaną osiągnięte, dotacja zwrotna przekształcana jest w dotację. Mechanizm ten może być stosowany w przypadku, gdy sytuacja PS pozwala na spłatę kredytu inwestorowi społecznemu. Czas trwania: długoterminowe (3-7 lat) Roczne zobowiązania płatności: brak Zwrot: zależy od struktury - Niedrogi instrument finansowy - Nie ma podziału własności - Podział ryzyka z inwestorem społecznym - Duża elastyczność struktury Stosowane do przedsięwzięć o podwyższonym ryzyku (np. niepewny model biznesowy), najczęściej we wstępnej fazie rozwoju PS. Dotacje zamienne: inwestor przekazuje PS dotację, która w przypadku sukcesu jest konwertowana na 24 Fundusz otrzymuje warranty, czyli prawo wejścia w posiadanie udziałów po ustalonej cenie, przez co nabywa później część udziałów przedsiębiorstwa, stając się mniejszościowy m udziałowcem/akcjonariuszem.. Wtedy może mieć udział w podejmowaniu decyzji. 25 Na polskim rynku dobrym przykładem jest pożyczka wraz z premią technologiczną w Działaniu 4.3 Kredyt technologiczny PO IG ( ) ( dostęp: ). 34

35 udziały w przedsiębiorstwie. Pożyczki umarzalne: przekształcają się w dotacje w przypadku sukcesu PS. Jeśli przedsiębiorstwo społeczne osiąga cele uzgodnione wcześniej przez inwestora i inwestycję, pożyczka nie musi być spłacona. Stosuje się także częściowe umarzanie pewnej części pożyczki każdego roku. Instrument atrakcyjny z punktu widzenia środków publicznych, z których finansowane jest przedsięwzięcie społeczne z długoterminowymi celami. Umowy o podziale dochodów: inwestor finansuje projekt pod warunkiem otrzymania części przyszłych dochodów. Ten instrument finansowy daje przedsiębiorstwu elastyczność finansową, zwłaszcza, gdy zastosowany jest do spłacania finansowania. Źródło: Social Investment Manual - An Introduction for Social Entrepreneurs, the Schwab Foundation for Social Entrepreneurship, 2011; Program Related Investment and Recoverable Grand Primer, Ford Foundation Program Staff, s. 4.; C.K. Volkmann, K.O. Tokarski, Social entrepreneurship and social business, Springer Gabler, Finansowanie zwrotne ekonomii społecznej w Polsce W Polsce funkcjonują instytucje oferujące instrumenty zwrotne podmiotom nastawionym na osiąganie celów społecznych. Należy tu wymienić m.in. Towarzystwo Inicjatyw Społeczno- Ekonomicznych (TISE), Polsko-Amerykański Fundusz Pożyczkowy Inicjatyw Obywatelskich (PAFPIO) oraz systemy mikropożyczkowe. Pilotażowy program finansowania podmiotów ekonomii społecznej ES Fundusz W 2012 roku, w MIR podjęto decyzję o pilotażowym uruchomieniu instrumentu zwrotnego, kierowanego do przedsiębiorstw społecznych. Instrument ten został uruchomiany w formie projektu systemowego, realizowanego przez Bank Gospodarstwa Krajowego. Projekt został uruchomiony w lipcu 2012 r. Zgodnie z założeniami, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej przekazało BGK środki (30 mln zł) na utworzenie funduszu powierniczego. BGK, w trybie przetargu nieograniczonego, wybrał pośrednika finansowego. Wybierano jednego pośrednika dla każdego z pięciu makroregionów. We wszystkich makroregionach przetarg wygrało Towarzystwo Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych (TISE). Misją TISE jest świadczenie usługi finansowych, doradczych i inwestycyjnych wspierających podmioty z sektora ekonomii społecznej, inicjatywy lokalne oraz mały biznes, spójne ze strategią głównego akcjonariusza - francuskiego Banku Crédit Coopératif, który od ponad 120 lat działa na polu ekonomii społecznej. Głównymi instrumentami dedykowanymi PS w TISE jest pożyczka pod projekt, pożyczka inwestycyjna oraz promesa udzielenia pożyczki. W ciągu ostatnich lat ze środków własnych TISE udzieliło w Polsce ponad 200 pożyczek dla podmiotów ekonomii społecznej na kwotę około 27 mln zł. W ramach pilotażu ograniczono się do funduszu pożyczkowego. Główne charakterystyki instrumentu: Tabela 7 Analiza zewnętrznych instrumentów finansowych z uwzględnieniem warunków ich wykorzystania Dla kogo Spółdzielnie socjalne Spółdzielnie pracy, 35

36 Spółdzielnie inwalidów i niewidomych, Organizacje pozarządowe Kościelne osoby prawne lub jednostki organizacyjne (działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania), o ile ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego, Spółki akcyjne, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i kluby sportowe prowadzone w formie spółki (na podstawie Ustawy o sporcie, Dz. U. Nr 127, poz. 857, z późn. zm.), które działają w formie non-profit (ich celem nie może być osiąganie zysku, całość dochodu musi być przeznaczana na realizację celów statutowych, a ewentualny zysk nie może być dzielony między udziałowców, akcjonariuszy i pracowników) Dodatkowe warunki, które musi spełnić pożyczkobiorca: Prowadzenie działalności gospodarczej przez 12 miesięcy na dzień składania wniosku Spełnianie kryteriów małego przedsiębiorstwa (zatrudnienie do 50 osób, obrót do 10 mln euro) Niezaleganie ze składkami Możliwość spłaty pożyczki (oceniana na podstawie przedstawianej kalkulacji). Na jakich warunkach Maksymalna wysokość pożyczki: 100 tys. zł Maksymalny okres spłaty pożyczki: 60 miesięcy Oprocentowanie: połowa stopy redyskonta weksla lub 0,25 stopy redyskonta weksla w wybranych przypadkach (przychody spółdzielni socjalnej do 100 tys. zł) Brak prowizji za udzielenie pożyczki Możliwość 6-miesięcznej karencji w spłacie pożyczki Zabezpieczeniem pożyczki jest weksel in-blanco Na co może być udzielona pożyczka Rozszerzenie działalności poprzez zwiększenie osiąganych przychodów lub zatrudnienia (w tym na zakup materialnych i niematerialnych środków obrotowych i inwestycyjnych). Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badania. ES Fundusz otrzymał zł na preferencyjne pożyczki dla podmiotów ekonomii społecznej. Według stanu na dzień 4 marca 2014 roku TISE udzieliło 93 pożyczki na łączną kwotę 8,15 mln zł. W poniżej tabeli należy zwrócić uwagę na wartość średniej pożyczki, która jest bliska kwocie maksymalnej, co może wskazywać na stosunkowo duże zapotrzebowanie na tego typu instrument wśród PS. Tabela 8 Struktura pożyczek udzielonych przez TISE w ES Funduszu na dzień 4 marca 2014 roku Makroregion I: kujawsko-pomorskiego, łódzkiego i mazowieckiego, Makroregion II: lubelskie, podkarpackie i podlaskie, Makroregion III: dolnośląskie, lubuskie, opolskie i wielkopolskie, Makroregion IV: pomorskie, warmińsko-mazurskie i zachodniopomorskie, Makroregion V: małopolskie, śląskie i świętokrzyskie. 36

37 Liczba pożyczek Początkowa alokacja w mln [zł] Pozostała kwota alokacji w mln [zł] Wykorzystana alokacja w mln [zł] Średnia wartość pożyczki [zł] 1 Makroregion I 17 6,03 4,6 1, Makroregion II 22 2,8 0, Makroregion III 13 6,02 4,9 1, Makroregion IV 15 4,5 3,4 1, Makroregion V 26 5,8 3,3 2, Razem 93 25, , Źródło: obliczenia własne na podstawie strony ES Funduszu, Głównymi klientami funduszu pożyczkowego są organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą (mniej więcej równa liczba fundacji i stowarzyszeń) oraz spółdzielnie socjalne. Według danych na początek grudnia 2013 r., średnia wartość pożyczki jest najniższa w przypadku spółdzielni socjalnej (73,6 tys. zł) i stowarzyszeń (78 tys. zł). Przypadku pozostałych typów podmiotów średnia wartość wynosi ok. 100 tys. zł. Z oferty dotychczas nielicznie korzystały spółki z o.o., spółdzielnie pracy i inwalidów. Wykres 3. Liczba i struktura udzielonych pożyczek na dzień roku Źródło: obliczenie własne na podstawie danych BGK, grudzień Liczba nowych pożyczek przyrasta stosunkowo dynamicznie i pracownicy TISE nie dostrzegają ryzyka niewykorzystania dostępnego funduszu. Poniżej zamieszczono prognozę rozwoju funduszu do 2015 roku, przygotowaną przez TISE. Tabela 9 Prognoza rozwoju ES Funduszu XII 2013 XII 2014 VI 2015 Wartość wypłaconych pożyczek 5-6 mln 20 mln Liczba pożyczek

38 Źródło: Prezentacja ES Fundusz pożyczki dla podmiotów ekonomii społecznej 27 Z drugiej strony liczba udzielonych pożyczek nie przyrasta lawinowo. Biorąc pod uwagę liczbę aktywnych organizacji pozarządowych, prowadzących działalność gospodarczą, wskazać należy, że dotychczas z tego instrumentu skorzystało ich niewiele. Zgodne jest to z wypowiedziami ekspertów, którzy podkreślają małe zainteresowanie instrumentami zwrotnymi wśród grupy docelowej oraz ich niskie kompetencje w zakresie planowania przedsięwzięć inwestycyjnych oraz korzystania z instrumentów finansowych. Na tym etapie jest zbyt wcześnie, aby analizować skalę zagrożonych pożyczek. Zgodnie z deklaracjami przedstawicieli TISE, dotychczas nie odnotowano większych problemów ze spłatą pożyczek, (choć należy pamiętać, że duża część pożyczkobiorców korzysta z okresu karencji). Na podstawie wyników badania można wskazać kilka mocnych i słabych stron uruchomionego funduszu pożyczkowego: Wśród mocnych stron podkreśla się: Sam fakt uruchomienia funduszu; Korzystne warunki, na jakich może być udzielona pożyczka (znacznie bardziej korzystne niż rynkowe czy też standardowa oferta TISE i PAFPiO); Pozytywnie oceniana jest współpraca z TISE przy pozyskaniu pożyczki. W praktyce często okazuje się, że pracownicy TISE muszą pomagać w wypełnianiu wniosków o pożyczkę. Jego wypełnienie jest na tyle trudne, że większość PS nie radzi sobie z tym zadaniem; Dostępność bezpłatnego doradztwa dla przedsiębiorstw, które skorzystały z pożyczki. Wśród słabych stron wymienia się: Zbyt duże ograniczenia warunków udzielania pożyczek. Szczególnie silnie krytykowana jest maksymalna kwota pożyczki jest, bowiem grupa podmiotów, które byłyby zainteresowane i byłyby w stanie wykorzystać pożyczkę znacznie wyższą. Wiąże się to z niedostatecznym uwzględnieniem zróżnicowania przedsiębiorstw społecznych, wśród których występują zarówno małe, początkujące przedsiębiorstwa, jak i duże, poważne organizacje, których potrzeby pożyczkowe są znacznie większe; Ograniczenie możliwości udzielania pożyczek do podmiotów prowadzących działalność gospodarczą, co najmniej 12 miesięcy wśród potencjalnych pożyczkobiorców jest grupa podmiotów niespełniających tego kryterium (wg szacunków TISE, stanowią on 20-30% ogólnej liczby potencjalnych pożyczkobiorców); Zbyt duża sztywność projektu systemowego ogranicza jego wartość jako pilotażu zasady i warunki udzielania pożyczek zostały bardzo szczegółowo sparametryzowane, w związku z tym brak jest możliwości porównania różnych wariantów czy też dokonywania zmiany zasad w trakcie realizacji projektu; Zbyt słabe kompetencje OWES-ów do pomocy przedsiębiorstwom społecznym w przygotowaniu wniosków o pożyczkę. W praktyce zdecydowana większość wniosków musi być poprawiana lub przygotowywana przez przedstawicieli TISE. Zdaniem niektórych 27 Prezentacja ES Fundusz pożyczki dla podmiotów ekonomii społecznej, Joanna Wardzińska wiceprezes Zarządu TISE SA, seminarium Grupy ds. finansowych, Tłuszcz, 9 grudnia 2013 r. 38

39 rozmówców wynika to ze zbyt małego doświadczenia OWES we współpracy z instytucjami biznesowymi, niewielkiego własnego biznesowego doświadczenia, nastawienia na obsługę dotacji i dominacja logiki dotacji wśród pracowników OWES; Nadzór nad funduszem pożyczkowym przez dwa ministerstwa (MPiPS oraz MIR) oceniane jest jako utrudniające czasami sprawną realizację projektu i wydłużenie procesu decyzyjnego, Zakres kontroli wykorzystywania pożyczek, w opinii klientów, nie odbiega znacząco od zasad rozliczania dotacji, co ogranicza podstawową korzyść instrumentów zwrotnych z punktu widzenia klienta: Ta pożyczka jest dość szczegółowo kosztorysowana i trochę przypominająca jednak dotację. Dotacje zwrotną, prawda? ( ) Mieliśmy tutaj ostatnio kontrolę tej pierwszej pożyczki i w zasadzie musimy się z niej rozliczyć, co do grosza. Co do każdej faktury związanej z pozycją w kosztorysie. Praktycznie ona przypomina trochę dotację. Wniosek o tą pożyczkę również jest złożony, dość skomplikowany. Trzeba się dokładnie przygotować, dokładnie opisać. I też przypomina bardziej projekt. Dosyć istotną kwestią jest doradztwo dla tych podmiotów, które skorzystały z pożyczki. Część z nich to doświadczone organizacje, jednak jest wśród nich również grupa podmiotów, które potrzebują pomocy w rozwijaniu swojej działalności gospodarczej. Zgodnie z założeniami, przedsiębiorstwa społeczne korzystające z pożyczek TISE są uprawnione do 30 godzin doradztwa. W projekcie stosunkowo szczegółowo określono zakres tego doradztwa, które może objąć w szczególności: Kwestie finansowe, w tym szczególnie: podatki, rachunkowość (np. plan kont, polityka rachunkowości, sprawozdawczość finansowa), rozliczanie projektów inwestycyjnych, budżet (koszty i przychody), monitoring budżetu, przepływy finansowe; Zarządzanie zasobami ludzkimi i polityka kadrowa; Kwestie prawne, w tym szczególnie: umowy handlowe, udział w postępowaniach przetargowych, umowy cywilno-prawne, prawo pracy; Kwestie marketingowe, w tym szczególnie przygotowanie oferty handlowej, promocja produktów i usług, poszukiwanie nowych klientów; Co więcej, pożyczkobiorca już na etapie składania wniosku o pożyczkę musi zadeklarować, ile godzin doradztwa będzie potrzebował i w jakim zakresie. W opinii ewaluatora, zakres doradztwa wydaje się zbyt wąski, a konieczność szczegółowego określenie jego zakresu w momencie uzyskania pożyczki może utrudniać dopasowanie go do potrzeb poszczególnych przedsiębiorstw. Jak pokazują badania sektora ekonomii społecznej z 2013 roku, dla zapewniania prężnego rozwoju działalności gospodarczej PS, niezbędne jest zindywidualizowane doradztwo branżowe, najlepiej prowadzone przez praktyka w danej dziedzinie, bliższe idei relacji opartej na inkubacji. 28 Również limit godzin raczej ogranicza możliwość intensywniejszego wsparcia tych przedsiębiorstw, które mogą mieć 28 Badanie ewaluacyjne pt. Ocena wsparcia w obszarze ekonomii społecznej udzielonego ze środków EFS w ramach PO KL, Coffey International Development dla MIR, Warszawa

40 poważniejsze trudności. Wskazane jest raczej sfinansowanie u pośrednika puli godzin doradztwa, jednak bez określania limitu na pojedyncze przedsiębiorstwo społeczne. Ograniczeniem doradztwa w ES Funduszu jest również fakt, że przysługuje ono dopiero po udzieleniu pożyczki, podczas gdy wyniki badania pokazują potrzebę doradztwa i inkubacji przed udzieleniem pożyczki. Wobec opisanej powyżej słabości OWES, zadania te wykonuje TISE, co podnosi koszty usługi. W praktyce trudno zakładać, aby pośrednik finansowy przejął zadania OWES. Dlatego też decyzje dotyczące zakresu doradztwa, oferowanego przez pośredników finansowych nie mogą być podejmowane w oderwaniu od dyskusji o systemie wsparcia podmiotów ekonomii społecznej, budowania systemu OWES, ich zadań oraz mechanizmów zapewniania jakości ich usług. Wydaje się, że wobec dotychczasowych negatywnych doświadczeń z jakością usług OWES wskazane jest raczej skoncentrowanie się na poszukiwaniu sposobów poprawienia ich jakości, a nie budowaniu równoległego systemu wsparcia. Z drugiej strony rozmówcy wskazywali na opory ze strony przedsiębiorstw społecznych w nadmiernym korzystaniu z doradztwa. Obawy te wynikają z dwóch źródeł: obawy przed ingerencją osób trzecich w wewnętrzne sprawy przedsiębiorstwa społecznego, traktowania doradztwa jako pomocy publicznej, w związku z czym każda godzina doradztwa ogranicza limit możliwej do uzyskania pomocy. Na razie jest zbyt wcześnie, aby wyciągać ostateczne wnioski na temat potrzeb doradztwa. Istnieje jednak ryzyko, że ze względu na zbyt słabe możliwości OWES-ów w udzielaniu wsparcia doradczego oraz ograniczone możliwości udzielania wsparcia ze strony TISE, potrzebujące go przedsiębiorstwa społeczne zostaną pozostawione same sobie. Tabela 10. DOŚWIADCZENIA Z WDRAŻANIA INICJATYWY JEREMIE W LOMBARDII Inicjatywa JEREMIE w Lombardii została zaprojektowana jako instrument zabezpieczający mikro, małym i średnim przedsiębiorstwom dostęp do kredytów. ESF z kolei ma za zadanie rozwijać dostęp do rynku pracy i edukacji osobom zagrożonym wykluczeniem. Działania prowadzone w Lombardii łączą oba te elementy. Ich ideą jest dostarczenie pożyczek lub małych dotacji małym i średnim przedsiębiorstwom społecznym (organizacjom non-profit) działającym na rzecz społecznej aktywizacji, tak, aby zwiększyć ich zdolność do aktywizacji zawodowej osób na rzecz których działają. Lokalne instytucje pośredniczące zapewniają kredyty dla współpracujących ze sobą osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (odpowiednik polskiej spółdzielni) do kwoty Wkład funduszy JERMEMIE to 50% budżetu przeznaczanego na pięcioletnie pożyczki z zerowym oprocentowaniem, zwracane w całości. Instytucje finansowe dostarczają pozostałej kwoty, która z kolei jest wydatkowana na także pięcioletnie pożyczki, ale z określonym oprocentowaniem oraz spłatą w miesięcznych ratach. Pierwszy typ pożyczki może zostać umorzony, jeżeli wspólnicy nieprzerwanie działają przez okres, na który pożyczka została udzielona (5 lat). Mechanizm dystrybucji Rząd w Lombardii utworzył fundusz JEREMIE i wyznaczył podmiot zarządzający Finlombardia. 29 Z funduszu przeznaczono 20 mln. Następnie wybrano instytucje pośredniczące odpowiedzialne z udzielanie pożyczek i dystrybucję całości alokacji. Po pierwszym naborze w 2010 wybrano Banca Popolare di Bergamo oraz Federazione Lombarda BCC, które wyasygnowały po 5 mln każda. W kolejnym roku wybrano już trzech pośredników (Banca Popolare di Bergamo, Banca Popolare Etica, Banca Popolare di Sondrio), z których każdy wyłożył po 3 mln (dostęp ) 40

41 Zastosowano, zatem model, w którym pośrednik finansowy także ma udział w funduszu. Rozwiązanie systemowe spowodowały, więc, że zaistniał znaczący efekt dźwigni. Mocne strony: Słabe strony: Konkretne założone kwoty trafiają bezpośrednio do osób zagrożonych wykluczeniem; Aktywizacja lokalnych pośredników finansowych oraz jednoczesne zapewnienie współfinansowania przez sektor prywatny; Harmonizacja pożyczek oraz instrumentów udziałowych; Możliwość umorzenia spłaty pożyczki o ile cel działalności podmiotu i miejsca pracy - zostają utrzymane. Niewielkie wykorzystanie środków EFS zorientowanych na aktywizację społeczną i zawodową; Ograniczone możliwości wdrożenia podobnego rozwiązania w innych krajach, ze względu na strukturę sektora ekonomii społecznej zorientowanego silnie na kooperatywy (spółdzielnie). Źródło: Opracowanie własne na raportu: The Network for Better Future of Social Economy (NBFSE) Strand Financial instruments and mechanisms of funds allocation to Social Economy, Overview of attitudes and financial instruments for social economy in NBFSE countries and case studies on selected practice of support, Praga, 12 marca 2012 roku. Polsko Amerykański Fundusz Pożyczkowy Inicjatyw Obywatelskich (PAFPIO) Misją PAFPIO jest pomoc organizacjom pozarządowym w zabezpieczeniu płynności finansowej koniecznej dla sprawnej realizacji ich działań statutowych. Jest to odpowiedź na problem braku płynności finansowej przy realizacji projektów z uwagi na nieterminowe wypłaty dotacji przez grantodawców. Dodatkowo, organizacje mogą również uzyskać pożyczkę na swoje własne cele, małe inwestycje, rozwój, itp. Muszą wtedy przedstawić przekonujący plan spłaty pożyczki z własnych wypracowanych środków finansowych. 30 PAFPIO był przez dłuższy czas jedynym funduszem pożyczkowym wyspecjalizowanym w obsłudze organizacji pozarządowych oraz inicjatyw nienastawionych na zysk. Od początku działania w 1999 roku w ramach funduszu udzielono 479 pożyczek na kwotę ponad 131 mln zł. 31 Kapitał funduszu wynosi obecnie około 16 milionów złotych, a przeciętna wartość pożyczki to , zaczynając od kwoty minimalnej 5000 złotych. Wartością maksymalną pożyczki, stosowaną w wyjątkowych przypadkach jest 1,5 miliona złotych. Choć oceniany jako instytucja o dużej elastyczności 32, oferująca pożyczki na rozpoczęcie lub rozwój działalności gospodarczej/odpłatnej statutowej, pomostowe, inwestycyjne czy operacyjne, dysponuje produktami finansowymi, których koszty są zbyt wysokie dla większości obsługiwanych instytucji (12% w skali roku dla pożyczek związanych z realizacją projektów współfinansowanych z funduszy europejskich, tzw. euro-pożyczki; pozostałe pożyczki oprocentowane są 15% w skali roku) Strona PAFPIO, 30 (dostęp: ). 31 Strona PAFPIO, (dostęp: ). 32 Polski model ekonomii społecznej rekomendacje dla rozwoju, s Strona internetowa PAF PIO, (dostęp: ). 41

42 Jednocześnie eksperci podkreślają, że niski poziom niespłaconych zobowiązań, przy bardzo łagodnych procedurach żądanych zabezpieczeń podejmowanych przez klientów zobowiązań, stanowi dobrą egzemplifikację tezy, że organizacje realizujące przedsięwzięcia społeczne i niedziałające dla zysku są w stanie być rzetelnym pożyczkobiorcą. 34 Wymaga to oczywiście odmiennych od powszechnie stosowanych w sektorze bankowym standardów pracy z klientem nad przygotowaniem umowy o pożyczkę. 35 Potwierdza to również przedstawiciel PAFPIO: U nas bardzo mocną stroną jest relacja, bo my po pierwsze się po prostu spotykamy z żywym człowiekiem a w banku człowiek się zderza z systemem oceny i albo podpada, mieści się w jakichś widełkach, albo się nie mieści. U nas, my nigdy nie wejdziemy w system taki zautomatyzowany. Klienci tej instytucji, z którymi prowadzone były wywiady, podkreślają dużą elastyczność i szybkość działania tej instytucji. Należy podkreślić, że według szacunków przedstawicieli PAFPIO, 2/3 portfolio to są pożyczki pomostowe udzielane na zapewnienie płynności w realizacji projektu. Są to zatem pożyczki obciążone mniejszym ryzykiem, choć w tym przypadku źródłem ryzyka może być uznanie wydatków za niekwalifikowalne. 2.4 Zapotrzebowanie PS na kapitał inwestycyjny Charakterystyka działalności PS Podstawowym wnioskiem z badania jest olbrzymie zróżnicowanie sytuacji i potrzeb finansowych przedsiębiorstw społecznych. Choć wniosek ten wydaje się oczywisty, powinien on jednak stanowić punkt wyjścia dla oceny zapotrzebowania na instrumenty zwrotne. Potrzeby finansowe przedsiębiorstw społecznych różnią się ze względu na powód: prefinansowanie projektów realizowanych przy wsparciu funduszy publicznych, działania inwestycyjne, finansowanie bieżącej działalności. Różne są także ich oczekiwania dotyczące instrumentów finansowych. W tabeli poniżej podano kilka przykładów przedsiębiorstw społecznych, ich działalności gospodarcze i potrzeby rozwojowe. 34 Herbst I., Analiza możliwości finansowania podmiotów ekonomii społecznej w Polsce, Bank DnB NORD, Warszawa 2008, s Choć i tu można znaleźć wyjątki, jak np. Idea Bank. 42

43 Tabela 11. Zróżnicowanie potrzeb inwestycyjnych PS. Typ Fundacja 1 Fundacja 2 Fundacja 3 Spółdzielnia socjalna 1 Profil Źródło przychodu Doświadczenie z pożyczkami dedykowanymi PS Doświadczenie komercyjnymi instytucjami finansowymi Główne potrzeby z Rozwinięta i stabilna, funkcjonująca od wielu lat Nie prowadzi działalności gospodarczej Tak - pożyczka TISE pod realizowane projekty, związana z utratą płynności. Sprawdzali możliwość pozyskania kredytu komercyjnego w banku, ale procedura była zbyt skomplikowana. Inwestycja długoterminowa: założenie działalności gospodarczejrozwinięcie usług szkoleniowoedukacyjnych, potrzeba zatrudnienia i przygotowania minimum 5 osób Rozwinięta i stabilna, funkcjonująca od wielu lat, w ramach działalności prowadzi ZAZ Bazuje na działalności odpłatnej statutowej i gospodarczej Tak - pożyczka TISE i PAFPIO pod realizowane projekty, związana z utratą płynności. Kredyt komercyjny jest za drogi, działalność gospodarcza nie przynosi wystarczająco przychodu, aby pokryć koszt finansowania w instytucji komercyjnej. 1. Inwestycja długoterminowa - budowa budynku przeznaczonego do świadczenia usług medycznych 2. Potrzeba kapitału obrotowego pod projekty Rozwinięta i stabilna, funkcjonująca od wielu lat Bazuje na działalności odpłatnej statutowej i gospodarczej Tak - pożyczki od PAF PIO i TISE, pod realizowane projekty, związana z utratą płynności. Operator pożyczek TISE w Funduszu ES. Kredyt komercyjny nie jest dla nich dostępny, ponieważ działalność nie przynosi stałego zysku. Nie jest to działalność nastawiona na zysk, pomimo przychodów. 1.Inwestycja długoterminowa - remont budynku 2. Rozwinięcie działalności gospodarczej - rozwinięcie usługi doradczoszkoleniowych 3. Potrzeba kapitału obrotowego pod projekty Funkcjonująca na rynku od roku Bazuje na działalności gospodarczej i dotacjach Tak - pożyczka TISE pod realizowane zlecenie w ramach projektu dla Lokalnej Grupy Działania. Nie, w ich banku nie mają doświadczenia ze spółdzielniami socjalnymi. Poszukują pomysłu na poszerzenie działalności gospodarczej, również społecznej - na przykład inwestycja w sprzęt Dostępność pożyczki w projekcie pilotażowym ES pobudza do myślenia o rozwoju działalności. Spółdzielnia socjalna 2 Funkcjonująca na rynku od roku Pracuje nad rozwojem działalności gospodarczej, niestabilny przychód Nie - rozważają pożyczkę TISE. Posiadają konto dedykowane PS w BGŻ. Nie starali się o pożyczkę. 1. Inwestycja długoterminowa - w remont, sprzęt i wyposażenie 2. Zatowarowanie na start działalności. 3. Inwestycje w dalszy rozwój działalności, zakup samochodu Zapotrzebowanie na kapitał Powyżej 50 tysięcy złotych Około 2 milionów złotych Źródło: opracowania własne na podstawie FGI. Nieokreślone Nieokreślone Minimum 15 tysięcy złotych 43

44 2.4.2 Potrzeby rozwojowe przedsiębiorstw społecznych Przedsiębiorstwa społeczne powszechnie odczuwają deficyt środków finansowych. 63% z nich stwierdziło, że w roku 2013 brakowało im środków finansowych na rozwój działalności. Tabela 12. Zapotrzebowanie na fundusze rozwojowe wśród przedsiębiorstw społecznych Czy brakowało środków na rozwój działalności? Typ organizacji nie tak nie wiem\trudno powiedzieć Organizacja pozarządowa, w tym prowadzące 65% 34% 1% działalność: Odpłatną statutową 68% 31% 2% Gospodarczą 61% 39% 0% Odpłatną statutową i gospodarczą 65% 33% 2% Spółdzielnia pracy 47% 53% 0% Spółdzielnia socjalna 66% 34% 0% Spółdzielnia inwalidów i niewidomych 67% 33% 0% Organizacja kościelna prowadząca działalność pożytku publicznego 38% 54% 8% Spółka non-profit 60% 40% 0% Źródło: Obliczenia własne na podstawie badan CATI (n=751). Uwzględniając fakt, że są to deklaracje, widać, że w subiektywnie najlepszej sytuacji są spółdzielnie pracy oraz organizacje kościelne prowadzące działalność pożytku publicznego (choć tych podmiotów w próbie było stosunkowo mało, dlatego też wyniki dla tych kategorii powinny być interpretowane ze szczególną ostrożnością). Najczęściej deficyt środków finansowych zgłaszały z kolei organizacje pozarządowe prowadzące działalność statutową oraz spółdzielnie socjalne i spółdzielnie inwalidów. Przyglądając się z kolei rozkładowi zapotrzebowania na fundusze pod względem terytorialnym, to w większości województw sytuacja jest bardzo zbliżona około 64% badanych podmiotów deklaruje taką potrzebę. Na tym tle wyraźniej odznaczają się województwa zachodnio-pomorskie i warmińskomazurskie gdzie potrzebę zgłasza 45% badanych podmiotów. W województwie świętokrzyskim z kolei aż 84% badanych podmiotów deklaruje braki w funduszach umożliwiających dalszy rozwój. Wielkość przedsiębiorstwa społecznego mierzona liczbą zatrudnionych osób nie ma wpływu na poziom deklarowanego zapotrzebowania na środki finansowe. Jeżeli jednak uwzględni się roczny przychód organizacji, to widać, że wraz ze wzrostem budżetu organizacji zmniejsza się udział organizacji deklarujących brak środków na rozwój. 44

45 Wykres 4. Odsetek przedsiębiorstw społecznych, którym w roku 2013 brakowało środków na rozwój Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=751). Przedsiębiorstwa, które mają przychód roczny większy niż zł rzadziej deklarują, że w minionym roku zabrakło środków finansowych na rozwój działalności, niż te o niższych przychodach. Warto też zwrócić uwagę, że do granicy zł odsetek deklarujących braki finansowe nieznacznie, ale sukcesywnie rośnie, zaś od tej granicy sukcesywnie spada. Jeżeli przyjrzeć się kategoriom wydatków, na które najtrudniej było znaleźć finansowanie, to są to przede wszystkim wydatki inwestycyjne służące rozwojowi przedsiębiorstwa. Widać zatem, że ograniczony dostęp do środków może być barierą dla rozwoju organizacji. Wykres 5. Wydatki, które najtrudniej pokryć przedsiębiorstwom społecznym Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=751). Powszechny deficyt środków nie oznacza, że przedsiębiorstwa społeczne nie inwestują. 58% spośród nich deklaruje, że w roku minionym roku poniosła wydatki rozwojowe. Co interesujące, odsetek ten nie różni się pomiędzy tymi organizacjami, które odczuwały brak środków na rozwój a tymi, które takiego braku nie odnotowały. Najliczniejsza jest grupa podmiotów, które zarówno odczuwały brak środków, jak i poniosły w roku 2013 jakieś wydatki rozwojowe (37% ogółu). Natomiast 15% badanych przedsiębiorstw społecznych nie odnotowało braku oraz nie poniosło w 2013 r. żadnych wydatków rozwojowych. 45

46 Tabela 13. Zapotrzebowanie na fundusze rozwojowe wśród przedsiębiorstw społecznych W 2013 r. poniosły jakieś wydatki rozwojowe tak nie W 2013 r. brakowało środków tak 37% 26% finansowych na rozwój działalności nie 21% 15% Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=751). Mediana poniesionych w 2013 r. wydatków rozwojowych to zł, co oznacza, że połowa przedsiębiorstw społecznych ponosi wydatki mniejsze lub równe tej kwocie. W całej badanej grupie znajduje się 16 podmiotów, które zdecydowanie zawyżają wartość wydatków. To te, które wydały powyżej jednego miliona zł. Histogram opracowany dla zobrazowania poziomu wydatków wskazuje wyraźnie, że dominują wydatki w mniejszych kwotach. Wykres 6. Histogram wydatków rozwojowych (w tys. zł.) przedsiębiorstw społecznych w 2013r. Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=435) Najczęstszym wydatkiem w 2013 roku był zakup towarów i materiałów do produkcji lub świadczenia usług (78%) oraz zakup maszyn i wyposażenia (64%). Najrzadszym natomiast zakup większych inwestycji: biura\lokalu\gruntu\budynku oraz zakup samochodu i\lub innych pojazdów. Struktura wydatków jest nieznacznie zróżnicowana w zależności od typu PS 36. Poniżej wymienione najczęściej wskazywane kategorie: organizacje pozarządowe - zakup towarów i materiałów do produkcji lub świadczenia usług; spółdzielnie pracy - zakup maszyn i wyposażenia; spółdzielnie socjalne - zakup towarów i materiałów do produkcji lub świadczenia usług; spółdzielnie inwalidów - zakup maszyn i wyposażenia; 36 Różnice te są istotne statystycznie dla organizacji pozarządowych i sektora spółdzielczego. W przypadku organizacji kościelnych i spółek non-profit istnieje prawdopodobieństwo, że różnice są przypadkowe. 46

47 organizacja kościelna - zakup towarów i materiałów do produkcji lub świadczenia usług; spółka non-profit - zakup towarów i materiałów do produkcji lub świadczenia usług oraz zorganizowanie wydarzenia, konferencji. Tabela 14. Wydatki poniesione w 2013r. w podziale na typy PS Organizac Spółdzieln Spółdzieln Organizac ja Spółdzieln ia Spółka ia ja Rodzaj wydatku pozarządo ia pracy inwalidó non-profit socjalna kościelna wa w Ogółem n=290 n=37 n=77 n=15 n=9 n=7 n=435 Zorganizowanie wydarzenia, konferencji 52% 5% 19% 0% 33% 71% 41% Zakup towarów i materiałów do produkcji\świadczenia 77% 62% 91% 60% 89% 71% 78% usług Wprowadzenie nowych\ulepszonych 55% 62% 58% 27% 56% 57% 55% produktów\usług Zakup samochodu i\lub innych pojazdów 7% 16% 32% 13% 33% 0% 13% Zakup maszyn i\lub wyposażenia 54% 86% 83% 93% 67% 43% 64% Zakup oprogramowania i\lub technologii (np. w postaci 44% 57% 32% 27% 33% 43% 43% patentu lub licencji) Adaptacja i remont budynków\pomieszczeń\mas 37% 68% 51% 40% 78% 57% 43% zyn\pojazdów Zakup biura\lokalu\gruntu\budynk 3% 3% 4% 0% 0% 0% 3% u Finansowanie działań marketingowych (np. stworzenie strony 53% 57% 61% 33% 33% 29% 54% internetowej) Finansowanie szkoleń i usług doradczych 44% 57% 38% 40% 44% 43% 44% Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=435). Procenty nie sumują się do 100. Możliwość udzielenia więcej niż jednej odpowiedzi. W badaniu zapytano również, czego dotyczył najważniejszy z wydatków. Dotyczył on zakupu towarów i materiałów do produkcji lub świadczenia usług (18% wskazań), zakup maszyn i wyposażenia (15%) oraz wydatki związane z wprowadzeniem nowych czy też ulepszonych produktów i usług (13%). Wysoką pozycję na liście wydatków zajmują działania marketingowe. Nieco ponad 12% przedsiębiorstw objętych badaniem zrealizowało tego typu przedsięwzięcia w minionym roku. Priorytety wydatków w minionym roku różnią się ze względu na typ badanych organizacji. Poniżej zamieszczamy zestawienie odpowiedzi na pytanie o najważniejszy z poniesionych w ostatnim roku wydatków, w podziale na typy PS. 47

48 Rodzaj wydatku Tabela 15. Najważniejsze wydatki poniesione w 2013r. w podziale na typy PS Organiza cja pozarząd owa Spółdziel nia pracy Spółdziel nia socjalna Spółdziel nia inwalidó w Organiza cja kościeln a Spółka nonprofit Razem n=290 n=37 n=77 n=15 n=9 n=7 n=435 Zorganizowanie wydarzenia, konferencji 20% 0% 1% 0% 22% 33% 9% Zakup towarów i materiałów do produkcji\świadczenia usług 15% 34% 26% 33% 22% 17% 18% Wprowadzenie nowych\ulepszonych produktów\usług 10% 6% 4% 0% 11% 0% 13% Zakup samochodu i\lub innych pojazdów 3% 3% 12% 0% 11% 0% 3% Zakup maszyn i\lub wyposażenia 13% 43% 32% 58% 0% 33% 15% Zakup oprogramowania i\lub technologii (np. w postaci patentu lub 5% 3% 4% 0% 0% 0% 10% licencji) Adaptacja i remont budynków\pomieszczeń\maszyn\poja 17% 9% 16% 0% 33% 0% 10% zdów Zakup biura\lokalu\gruntu\budynku 2% 0% 0% 0% 0% 0% 1% Finansowanie działań marketingowych (np. stworzenie 7% 0% 1% 0% 0% 17% 12% strony internetowej) Finansowanie szkoleń i usług doradczych 8% 3% 4% 8% 0% 0% 10% Razem 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=435). Widać, że dla organizacji pozarządowych kluczowym wydatkiem była organizacja wydarzenia lub konferencji. Ten typ wydatków nie jest bezpośrednio związany z budowaniem silnej pozycji rynkowej. Sektor spółdzielczy częściej inwestuje w przedsięwzięcia mające na celu rozwój oferty. Wynika to poniekąd ze specyfiki działalności tych podmiotów. Istotne jest, że zaledwie 10,3% przedsiębiorstw społecznych zadeklarowało, że sfinansowało którykolwiek z wydatków poniesionych w 2013 roku z pożyczki lub kredytu. Odsetek ten nie różnił się istotnie ze względu na typ przedsiębiorstwa społecznego. Wniosek ten potwierdza także analiza źródeł finansowania wydatków. Spółdzielnie najczęściej wykorzystują przychody własne oraz środki z działalności gospodarczej do finansowania inwestycji. Najbardziej skłonne do zaciągania pożyczek i kredytów są spółdzielnie pracy. 48

49 Wykres 7. Odsetek PS, które finansowały wydatki z pożyczki lub kredytu w 2013 roku Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=435). Dostrzec można, że skłonność do finansowania wydatków rozwojowych za pomocą pożyczki lub kredytu jest w pewien sposób uzależniona od wielkości podmiotu, mierzonej liczbą osób zatrudnionych. Największe wykorzystanie tej formy finansowania obserwuje się w PS, które zatrudniają powyżej 50 pracowników. Co interesujące, poniżej granicy 50 pracowników nie ma znacznych różnic pomiędzy wykorzystaniem pożyczki lub kredytu w 2013 roku. Tabela 16. Odsetek PS, które finansowały wydatki z pożyczki lub kredytu w 2013 roku w zależności od liczby pracujących w PS Finansowanie wydatku z pożyczki lub kredytu Tak Nie Liczba pracujących i więcej % 10% 17% 92% 90% 83% Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=435). Prawdopodobieństwo wykorzystania pożyczek i kredytów jest zmienia się w zależności od czasu prowadzenia działalności rynkowej przez PS. Organizacje funkcjonujące nie dłużej niż rok zdecydowanie rzadziej starały się o pożyczki czy kredyty, co oczywiście może wynikać również z braku wystarczająco długiej historii działalności. Największe zainteresowanie wskazują PS działające 4-5 lat. Może to wiązać się z ustabilizowaniem się sytuacji w tych podmiotach przy jednoczesnej potrzebie rozwoju i poszukiwania nowych źródeł finansowania. Tabela 17. Odsetek PS, które finansowały wydatki z pożyczki lub kredytu w 2013 roku w zależności od długości prowadzenia działalności rynkowej Finansowanie wydatku z pożyczki lub kredytu Długość prowadzenia działalności rynkowej Do roku 2-3 lata 4-5 lat 5-10 lat powyżej 10 lat Tak

50 Finansowanie wydatku z pożyczki lub kredytu Długość prowadzenia działalności rynkowej 6% 8% 15% 12% 12% Nie % 92% 85% 88% 89% Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=435). Korzystanie z pożyczek lub kredytów w 2013 roku wiąże się również w wielkością przychodu. Częściej z tej formy finansowania korzystają PS z przychodem powyżej złotych. Tabela 18. Odsetek PS, które finansowały wydatki z pożyczki lub kredytu w 2013 roku w zależności od przychodu Finansowanie wydatku z pożyczki lub kredytu Tak Nie do 100 tys Przychód powyżej 5 mln % 8% 17% 16% 16% % 92% 83% 84% 84% Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=435). Przedstawicieli PS zapytano również o źródło finansowania najważniejszego wydatku poniesionego w 2013 roku, które opisano powyżej. Najczęściej źródłem finansowania były przychody własne. Natomiast finansowanie najważniejszego wydatku z pożyczki lub kredytu zadeklarowało 5% respondentów Wykres 8. Struktura finansowania najważniejszego wydatku rozwojowego PS w 2013 roku Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=435) Powyższe dane pokazują wyraźnie, że nawet wśród podmiotów o nastawieniu rynkowym, jakimi są badane przedsiębiorstwa społeczne, wykorzystanie instrumentów zwrotnych jest stosunkowo 50

51 rzadkie. Wynika to ze słabej kondycji finansowej przedsiębiorstw społecznych oraz niedostatecznej znajomości zasad prowadzenia działalności na wolnym rynku: ( ) wiedza jest w ogóle potrzebna podmiotom ekonomii społecznej po to, żeby wiedzieli, jak prowadzić przedsiębiorstwa, bo to jest największy problem. Zbiera się grupa ludzi. Mimo wszystko w jakiś sposób doświadczona źle przez los. I nie zawsze jest tak, że w grupie, w tej grupie ludzi akurat będą osoby, które mają pojęcie o prowadzeniu biznesu. Działalność gospodarcza to jest biznes (Przedstawiciel funduszu pożyczkowo-poręczeniowego, IDI). W badaniu starano się również uchwycić skalę wydatków rozwojowych, które nie zostały zrealizowane przez przedsiębiorstwa społeczne. Stosunkowo duża część badanych przedsiębiorstw deklaruje, że w minionym roku nie udało im się zrealizować pewnych przedsięwzięć ze względu na brak środków. Dotyczy to 46% podmiotów. Co ważne, poziom ten nie dla wszystkich typów PS kształtuje się jednakowo: Tabela 19. Poziom niezaspokojonych potrzeb inwestycyjnych Czy planowano wydatki, na które Typ organizacji zabrakło środków? Tak Nie Organizacja pozarządowa, w tym prowadząca działalność: 48% 51% Odpłatną statutową 45% 54% Gospodarczą 48% 50% Odpłatną statutową i gospodarczą 51% 48% Spółdzielnia pracy 20% 79% Spółdzielnia socjalna 61% 37% Spółdzielnia inwalidów i niewidomych 33% 67% Organizacja kościelna 46% 54% Spółka non-profit 50% 50% Źródło: Obliczenia własne na podstawie badan CATI (n=751). Najwięcej podmiotów, które zrezygnowało z realizacji wydatków rozwojowych znalazło się wśród spółdzielni socjalnych. Na drugim miejscu są organizacje pozarządowe. Ze względu na niską liczebność próby wyniki pozostałych typów należy traktować ostrożnie, jednak zauważalna jest relatywnie lepsza sytuacja spółdzielni pracy. Są to podmioty nastawione najbardziej rynkowo i w najmniejszym stopniu koncentrujące się na osiąganiu korzyści społecznych, co może być wyjaśnieniem obserwowanych wyników. Łączna kwota, której zabrakło w zeszłym roku badanym przedsiębiorstwom to około 86 mln zł, czyli mniej więcej tyle ile faktycznie wydano. Rozkład deklarowanych braków środków jest bardzo zbliżony do rozkładu wydatków poniesionych przez przedsiębiorstwa społeczne: 51

52 Wykres 9. Histogram brakujących środków inwestycyjnych (w tys. zł) PS w 2013r. Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=296). Widać, ze przedsiębiorstwom społecznym brakuje przede wszystkim niewielkich kwot do zł. Są jednak także reprezentowane takie podmioty, dla których szacowana wysokość niezrealizowanych wydatków inwestycyjnych to kilka lub kilkanaście milionów złotych. Średnia wartość tych braków po wykluczeniu obserwacji odstających - to , 5 zł. Mediana jednak to już zł. Warto zwrócić uwagę na zmienioną strukturę wydatków, na które zabrakło środków w stosunku do tych poniesionych. Dotyczy to szczególnie organizacji pozarządowych, które finansowały najczęściej wydarzenia i konferencje, a rezygnowały z adaptacji pomieszczeń, zakupu towarów i materiałów czy też zakupu maszyn i wyposażenia. Wskazuje to, że struktura wydatków zrealizowanych i niezrealizowanych tych organizacji jest pochodną dostępnych źródeł finansowania (organizacji pozarządowej zdecydowanie łatwiej uzyskać finansowanie na organizację konferencji niż wyremontowanie pomieszczenia czy zakup maszyny). Tabela 20. Odsetek wskazań najważniejszych niezrealizowanych inwestycji w 2013r. w podziale na typy PS Organizacja Spółdzielni Spółdzielni Spółdzielni Organizacja Spółka pozarządo a Rodzaj wydatku a pracy a socjalna kościelna non-profit wa inwalidów n=179 n=11 n=59 n=5 n=6 n=3 Zorganizowanie wydarzenia, konferencji 8% 0% 0% 0% 0% 0% Zakup towarów i materiałów do produkcji\świadczenia usług 18% 18% 17% 20% 17% 0% Wprowadzenie nowych\ulepszonych produktów\usług 6% 9% 7% 0% 0% 0% Zakup samochodu i\lub innych pojazdów 5% 0% 19% 0% 0% 0% Zakup maszyn i\lub wyposażenia 11% 46% 20% 40% 17% 67% Zakup oprogramowania i\lub technologii (np. w postaci patentu lub 7% 0% 2% 0% 0% 0% licencji) Adaptacja i remont budynków\pomieszczeń\maszyn\poja 22% 27% 22% 20% 50% 33% 52

53 Rodzaj wydatku Organizacja pozarządo wa Spółdzielni a pracy Spółdzielni a socjalna Spółdzielni a inwalidów Organizacja kościelna Spółka non-profit zdów Zakup biura\lokalu\gruntu\budynku 6% 0% 7% 0% 17% 0% Finansowanie działań marketingowych (np. stworzenie 3% 0% 2% 0% 0% 0% strony internetowej) Finansowanie szkoleń i usług doradczych 11% 0% 3% 0% 0% 0% Razem 100% 100% 100% 100% 100% 100% Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=435). Kluczowymi przyczynami niezrealizowania planowanych inwestycji lub innych działań jest brak własnych funduszy (34,8% wskazań) i brak dostępu do dotacji (25% wskazań). Podmiotów, w których występuje jeden i drugi problem tych, które znajdują się w najtrudniejszej sytuacji w próbie badawczej znalazło się 29%. Znaczną większość z tego rodzaju podmiotów stanowią organizacje pozarządowe (68%). Brak jest istotnych różnic ze względu na typ organizacji. Z punktu widzenia celów badania istotna jest kategoria podmiotów, które zrezygnowały z wydatków rozwojowych z powodu braku dostępu do kredytu lub pożyczek. Wśród organizacji pozarządowych takich podmiotów było 11%, a wśród spółdzielni socjalnych 12%. Co istotne, podobny odsetek respondentów wskazywał również na brak poręczenia. Przyczyna Tabela 21. Przyczyny niezrealizowania wydatków rozwojowych Organizacja pozarządowa Spółdzielnia pracy Spółdzielnia socjalna Spółdzielnia inwalidów Organizacja kościelna Spółka nonprofit Brak własnych pieniędzy na inwestycje 36% 31% 31% 29% 50% 29% Brak dostępu do dotacji 26% 21% 23% 29% 20% 36% Brak dostępu do kredytu lub pożyczki 11% 12% 14% 17% 0% 7% Brak dostępu do poręczenia 10% 12% 10% 4% 0% 14% Brak wiedzy o tym jak zaplanować zwrot z 6% 6% 8% 4% 20% 7% inwestycji Niestabilna sytuacja podmiotu 11% 19% 13% 17% 10% 7% Razem 100% 100% 100% 100% 100% 100% Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=338). Przedstawicieli przedsiębiorstw społecznych zapytano także, czy planują działania inwestycyjne w kolejnym roku i w jaki sposób zamierzają je sfinansować. 67% wszystkich podmiotów stwierdzało, że planuje wydatki rozwojowe w 2014 r. Analiza nieparametryczna 37 wykazała, że nie istnieje 37 Analiza współzależności właściwa dla zmiennych mierzonych na porządkowych i nominalnych skalach pomiaru. 53

54 statystycznie istotna zależność pomiędzy planowaniem inwestycji w 2014 a poziomem osiąganych wyników. 38 Zależność taka natomiast widoczna jest w przypadku wielkości zatrudnienia. 39 Tabela 22. Planowane wydatki rozwojowe przedsiębiorstw społecznych w 2014r. Organizac ja pozarząd owa Spółdziel nia pracy Spółdziel nia socjalna Spółdziel nia inwalidó w Organizac ja kościelna Spółka nonprofit Razem Zorganizowanie wydarzenia, konferencji 20% 0% 1% 0% 10% 33% 14,4% Wprowadzenie nowych lub ulepszonych 18% 16% 19% 9% 10% 0% 17,2% produktów\usług Zakup towarów i materiałów do produkcji\świadczenia 7% 11% 11% 27% 0% 17% 8,7% usług Zakup samochodu i\lub innych pojazdów 2% 3% 15% 0% 0% 0% 3,9% Zakup maszyn i\lub wyposażenia 6% 55% 24% 36% 10% 0% 14,4% Zakup oprogramowania i\lub technologii (np. w 2% 3% 0% 0% 0% 0% 1,7% postaci patent Adaptacja i remont budynków\pomieszczeń\m 21% 13% 19% 18% 40% 17% 20,3% aszyn\pojazdów Zakup biura\lokalu\gruntu\budyn 6% 0% 5% 0% 10% 17% 5,2% ku Finansowanie działań marketingowych (np. 4% 0% 2% 0% 0% 17% 3,1% stworzenie strony i Finansowanie szkoleń i usług doradczych 10% 0% 0% 0% 10% 0% 6,8% Źródło: Obliczenia własne na podstawie badan CATI (n=751). Warto zauważyć, że planowane wydatki rozwojowe odpowiadają wydatkom niezrealizowanym w 2013 r. Organizacje pozarządowe zamierzają organizować wydarzenia i konferencje oraz przeprowadzić modernizacje infrastruktury. Jeżeli nic się nie zmieni w sytuacji podmiotów lub gdy potrzeby nie staną się konieczne do zaspokojenia, to NGO prawdopodobnie ponownie zrezygnują z inwestycji w infrastrukturę. W przypadku spółdzielni plany dotyczą przede wszystkim zakupu maszyn i urządzeń. Jest to ta sama kategoria wydatków, która została wskazana jako najważniejsza zrealizowana oraz jako najważniejsza niezrealizowana. Oznacza to, że zakup maszyn i wyposażenia to kluczowa potrzeba sektora spółdzielczego, która zaspokajana jest jedynie w części. Analizując wartości wydatków rozwojowych, planowanych w 2014 roku widać, że rozkład odpowiedzi jest zbliżony do histogramu brakujących środków inwestycyjnych (w tys. zł.) PS w 2013 roku. Przy 38 Statystyka testowa p=0,06 39 Statystyka testowa p=

55 czym deklarowane potrzeby finansowe na rok 2014 są zauważalnie większe. W szczególności widoczne jest zwiększenie planowanego wydatkowania wśród tych, którzy ponieśli ich najmniej w 2013 roku. Świadczy o tym spadek liczby PS, których wydatki rozwojowe w 2013 roku znajdowały się w najniższej kategorii i nie wyniosły więcej niż 10 tysięcy złotych (z 81 PS do 43 w 2014 roku). Wzrost zapotrzebowania na finansowanie wydatków wskazuje na możliwość pogłębiania się luki finansowej. Mediana planowanych wydatków wynosi zł, co oznacza, że połowa przedsiębiorstw społecznych planuje wydatki mniejsze lub równe tej kwocie. Jest to kwota o wyższa niż ta, której brakowało PS w 2013 roku. W całej badanej grupie znajduje się 14 podmiotów, które zdecydowanie zawyżają wartość wydatków. To te, które planują wydać powyżej dwóch milionów zł. Wykres 10. Planowane wydatki rozwojowe (w tyś zł.) PS w 2014r. Źródło: Obliczenia własne na podstawie badan CATI (n=435). Zgodnie z danymi, ponad 20% badanych przedsiębiorstw społecznych zamierza finansować przyszłe wydatki rozwojowe ze źródeł takich jak pożyczki lub kredyty. Jest to niemal dwukrotnie więcej niż odsetek PS, które sfinansowały w ten sposób swoje wydatki w 2013 r. Nawet, jeśli części podmiotów nie uda się zrealizować tych planów w 2014 roku, oznacza to istotny wzrost zainteresowania tego typu instrumentami. 55

56 Wykres 11. Odsetek PS, które zamierzają sfinansować wydatki z pożyczki lub kredytu w 2014 roku Źródło: Obliczenia własne na podstawie badan CATI (n=751). Przedsiębiorstwa społeczne były pytane nie tylko o zrealizowane i niezrealizowane inwestycje, ale bezpośrednio o korzystanie z instrumentów zwrotnych. Spośród badanych podmiotów, 32% kiedykolwiek starało się o uzyskanie kredytu lub pożyczki. W podziale na typy PS bardziej aktywny na tym polu jest tradycyjny sektor spółdzielczy, czyli spółdzielnie inwalidów i niewidomych oraz spółdzielnie pracy. Organizacje pozarządowe i spółdzielnie socjalne zdecydowanie rzadziej starały się o tego typu instrument. Wśród organizacji pozarządowych widoczna jest istotna różnica pomiędzy organizacjami prowadzącymi działalność odpłatną statutową, spośród których 18% kiedykolwiek starało się o pożyczkę lub kredyt, a organizacjami prowadzącymi działalność gospodarczą (ponad 32%). Wykres 12. Czy PS kiedykolwiek starał się o pożyczkę lub kredyt? Odpowiedzi w podziale na typy PS Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=751). Widać wyraźnie, że zdecydowana większość przedsiębiorstw społecznych nie była dotychczas zainteresowana korzystaniem z instrumentów zwrotnych. Podstawowe dwie przyczyny, to preferencja dla dotacji oraz obawa przed ryzykiem. Na trzecim miejscu znalazła się informacja o braku zabezpieczeń. 56

57 Wykres 13. Powody, dla których PS nie starały się o pożyczkę lub kredyt. Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=751). Te przedsiębiorstwa społeczne, które kiedykolwiek starały się o kredyt lub pożyczkę stosunkowo często napotykały przeszkody w pozyskaniu tego typu instrumentu. Dotyczyło to 53% przedsiębiorstw starających się o instrument zwrotny. Przy czym wyraźnie częściej na bariery napotykały spółdzielnie socjalne (75%). Najczęstszą barierą były złe wyniki finansowe w ubiegłych latach. Wskazywało na to 39% przedsiębiorstw społecznych, które starały się o kredyt lub pożyczkę. Tą barierę najczęściej wskazywały organizacje pozarządowe i spółdzielnie socjalne. W odpowiedzi na to pytanie obszerną kategorią były inne, niż wymienione w kafeterii, powody. W znacznym stopniu potwierdzają one informacje o zawodności rynku kredytów i pożyczek udzielanych przez instytucje finansowe w odniesieniu do sektora ekonomii społecznej. Są również odpowiedzi potwierdzające wcześniej wymienione bariery, związane ze zbyt słabą stabilnością finansową PS oraz brakiem uświadomienia potrzeby korzystania z tego typu finansowania. Do najważniejszych z kategorii odpowiedzi należą: Obawą przed ryzykiem, niestabilna sytuacja rynkowa, przykładowe odpowiedzi przedstawicieli PS, biorących udział w CATI, brzmiały: Koszty pożyczki mogłyby nas przerosnąć. Nasze przychody są nieprzewidywalne. Problemy związane z zabezpieczeniem pożyczki lub kredytu, często wynikające z obawą zarządu przed podjęciem pełnej odpowiedzialnością z spłatę oraz brak majątku własnego, przykładowe odpowiedzi brzmiały: Zbyt duże obciążenie dla członków zarządu - muszą zaświadczać swoim majątkiem za kredyt. Nie posiadaliśmy majątku własnego, który by służył jako zabezpieczenie. 57

58 Decyzje o niekorzystaniu z instrumentów zwrotnych wpisane do statutu lub podjęte przez zarząd. Przykładowe odpowiedzi brzmiały: Statut nie przewiduje zaciągania kredytów/pożyczek. Nasz statut zabrania starania się o pożyczki i kredyty. Ograniczenia statutowe - uchwała zarządu zakazująca zaciągania kredytów. Brak potrzeby lub negatywny stosunek do instrumentów zwrotnych (nieufność, niezgodność z misją), przykładowe odpowiedzi brzmiały: Nie mamy potrzeb - nie mamy dużo zleceń. Nie ufamy instytucjom dającym kredyty. Filozofia stowarzyszenia - nie zamierzamy robić czegoś na co nas nie stać, kosztem zadłużania się, jesteśmy organizacją pożytku publicznego i nie wypada nam robić nic na kredyt. Niespełnianie kryteriów formalnych, np. funkcjonowanie poniżej roku, nieprowadzenie działalności gospodarczej, brak stałej siedziby, przykładowe odpowiedzi brzmiały: Instytucje finansujące nie udzielają pożyczek fundacjom nieprowadzącym działalności gospodarczej. W większości przypadków trudno jest dostać pożyczkę lub kredyt na działalność odpłatną statutową. Przekonanie o braku oferty instytucji finansowych dla przedsiębiorstw społecznych, przykładowe odpowiedzi brzmiały: Spółdzielniom socjalnym nie są udzielane pożyczki czy kredyty na rynku otwartym. Nikt w Polsce nie udzieli kredytu takiej organizacji, nikt nie będzie windykował pożyczki od organizacji pomocy społecznej Ograniczony dostęp stowarzyszeń, szczególnie dla naszych dyscyplin. Jesteśmy marginalnie traktowani. Na podstawie uzyskanych odpowiedzi podjęto próbę oszacowania luki finansowej dla badanych przedsiębiorstw społecznych. Jednak uzyskane liczebności są na tyle małe, że formułowanie jednoznacznych wniosków może być utrudnione. Luka dotyczy jednego roku: 2013 r. Liczona jest ona na dwóch poziomach: Poziom 1. wartość niezrealizowanych wydatków rozwojowych z powodu braku pożyczki/poręczenia. Jest to pojęcie szerokie i w tym przypadku można raczej mówić o popycie na środki finansowe ze strony przedsiębiorstw społecznych. Część tego popytu może być zaspokajana przez instrumenty bezzwrotne lub ze środków własnych PS. Poziom 2 wartość nieuzyskanych kredytów lub pożyczek. Jest to wartość zdecydowanie bliższa tradycyjnemu rozumieniu luki finansowej. Mieszczą się tu podmioty, które w roku 2013 starały się o kredyt lub pożyczkę na konkretne przedsięwzięcie, jednak nie udało im się uzyskać finansowania. Ze względu na zbyt małe liczebności trudno ocenić, na co był przeznaczony kredyt oraz jaka była przyczyna odmowy udzielenia kredytu lub pożyczki. 58

59 Tabela 23. Luka obliczona na podstawie niezrealizowanych wydatków rozwojowych Liczba PS, które nie zrealizowało wydatków z powodu braku pożyczki/poręczenia Odsetek PS, które nie zrealizowało wydatków z powodu braku pożyczki/poręczenia Organizacja kościelna 0 0% Średnia luka niezrealizowanych wydatków na przedsiębiorstwo Udział luki niezrealizowanych wydatków w przychodach 40 Organizacja pozarządowa - prowadzi działalność 22 17% % gospodarczą Organizacja pozarządowa - prowadzi działalność 28 14% % odpłatną statutową Organizacja pozarządowa - prowadzi działalność 38 20% % odpłatną statutową i gospodarczą Spółdzielnia inwalidów i 4 19% % niewidomych Spółdzielnia pracy 8 10% % Spółdzielnia socjalna 37 34% % Spółka non-profit 2 20% % Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI. Tabela 24. Luka obliczona na podstawie danych o nieuzyskanych kredytach lub pożyczkach Liczba PS, które w 2013 starały się lecz nie uzyskały finansowania zwrotnego % PS, które w 2013 starały się lecz nie uzyskały finansowania zwrotnego Udział otrzymanych kwot do ubieganych się Organizacja kościelna 0 0,0% 100,0% Organizacja pozarządowa - prowadzi działalność gospodarczą Średnia luka nieotrzymanego finansowania na przedsiębiorstwo Udział luki nieotrzymanego finansowania w przychodach 6 4,7% 61,6% % 40 Wskaźnik ten odnosi wartość niezrealizowanych wydatków rozwojowych do wartości przychodu PS (wartości uśrednione). Pokazuje to, jakie jest relatywne znaczenie niezrealizowanych wydatków rozwojowych. Jeśli wartość jest niewielka może to oznaczać, że deficyt nie jest znaczący. Jeśli jest wysoka oznaczać to może, że dostęp do kapitału jest poważną barierą rozwojową przedsiębiorstwa społecznego. 59

60 Organizacja pozarządowa - prowadzi działalność odpłatną statutową Organizacja pozarządowa - prowadzi działalność odpłatną statutową i gospodarczą Spółdzielnia inwalidów i niewidomych Liczba PS, które w 2013 starały się lecz nie uzyskały finansowania zwrotnego % PS, które w 2013 starały się lecz nie uzyskały finansowania zwrotnego Udział otrzymanych kwot do ubieganych się Średnia luka nieotrzymanego finansowania na przedsiębiorstwo Udział luki nieotrzymanego finansowania w przychodach 4 2,0% 91,1% % 8 4,2% 94,2% % 3 14,3% 67,6% % Spółdzielnia pracy 4 4,9% 79,6% % Spółdzielnia socjalna 14 12,7% 44,6% % Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI. Istotne jest, że obserwowane wartości różnią się nie tylko ze względu na typ PS, ale również ze względu na inne charakterystyki. Ze względu na wielkość przedsiębiorstwa widoczny jest malejący udział luki w przychodach wraz ze wzrostem przedsiębiorstwa. Oznacza to, że dla mniejszych jest ona bardziej dotkliwa. Widoczne jest też zróżnicowanie luki ze względu na realizowane cele społeczne. Największa luka widoczna jest wśród przedsiębiorstw nastawionych na tworzenie miejsc pracy dla osób bezrobotnych i zagrożonych wykluczeniem społecznym. Tabela 25. Luka obliczona na podstawie danych o nieuzyskanych kredytach lub pożyczkach tworzymy miejsca pracy dla osób bezrobotnych tworzymy miejsca pracy dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym tworzymy miejsca pracy dla osób niepełnosprawnyc h dostarczamy usługi społeczne z zakresu pomocy społecznej dostarczamy usługi społeczne z Wartość Udział Wartość Udział % PS które nieuzyskaneg luki w % PS w niezrealizow niezrealizowanyc nie n n o przycho luce anych h wydatków w zreualizowa finansowania dach wydatków przychodach ły wydatk ,6% 18 8,5% ,5% 57 26,8% ,3% 15 9,0% ,7% 49 29,5% ,9% 19 10,8% ,8% 52 29,5% ,1% 10 5,4% ,4% 38 20,4% ,5% 14 6,3% ,0% 47 21,1% 60

61 zakresu wsparcia osób niepełnosprawnyc h Wartość nieuzyskaneg o finansowania Udział luki w przycho dach n % PS w luce Wartość niezrealizow anych wydatków Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI. Udział niezrealizowanyc h wydatków w przychodach n % PS które nie zreualizowa ły wydatk Na podstawie uzyskanych wyników możliwe jest oszacowanie luki finansowej na poziomie całego sektora. Ze względu na dostępność szczegółowych danych w analizie skoncentrowano się na organizacjach pozarządowych. Podstawowe założenia przyjęte do obliczeń: Liczba PS, które nie zrealizowały wydatków z powodu braku pożyczki/poręczenia jest to liczba organizacji pozarządowych, które w trakcie badań zadeklarowały, że w roku 2013 nie mogły zrealizować pewnych wydatków rozwojowych ze względu na brak dostępu do pożyczki lub poręczenia, Odsetek PS, które nie zrealizowały w roku 2013 wydatków rozwojowych z powodu braku pożyczki/poręczenia jest to powyższa liczba odniesiona do wszystkich 516 organizacji pozarządowych objętych badaniem, Średnia luka niezrealizowanych wydatków na przedsiębiorstwo jest to średnia kwota jaka była potrzebna do zrealizowania inwestycji, a która nie została pozyskana, Populacja NGO o dochodach pow zł - jest to najbardziej prawdopodobna wielkość populacji organizacji pozarządowych prowadzących czynną działalność zarobkową i o odpowiednio dużej skali. Dane zaczerpnięte są ze sprawozdań SOF-1 za rok 2010 (brak bardziej aktualnych danych), Odsetek inwestujących NGO jest to odsetek organizacji społecznych, które zadeklarowały, że w minionym roku (2013) poniosły jakiekolwiek wydatki rozwojowe, Szacunkowa liczba inwestujących jest to szacunkowa liczba organizacji pozarządowych, które prowadzą odpowiednio dużą działalność gospodarczą i które w przyszłości będą realizować inwestycje. Wyliczona jest na podstawie wzoru: (Odsetek inwestujących NGO x Populacja NGO o dochodach pow zł), Szacunkowa liczba NGO pozostających w luce są to organizacje, które prowadzą działalność gospodarczą i nie uzyskały pożyczki lub poręczenia. Tego typu organizacje stanowią najbardziej prawdopodobną grupę docelową planowanego funduszu. Liczba została wyliczona na podstawie wzoru: (Szacunkowa liczba inwestujących x Odsetek PS, które nie zrealizowało wydatków z powodu braku pożyczki/poręczenia), Luka finansowa ogółem jest to kwota, jaką potrzebują wszystkie organizacje pozostające w luce finansowej. Wyliczona jest na podstawie wzoru: (Średnia luka na przedsiębiorstwo x liczba NGO pozostających w luce). 61

62 Tabela 26. Oszacowanie luki finansowej przedsiębiorstw społecznych Liczba PS, które nie zrealizowało wydatków z powodu braku pożyczki/poręczenia Odsetek PS, które nie zrealizowało wydatków z powodu braku pożyczki/poręczenia Średnia luka niezrealizowanych wydatków na przedsiębiorstwo Luka obliczona na podstawie niezrealizowanych wydatków z powodu braku pożyczki lub poręczenia % 3% Luka obliczona na podstawie danych o nieuzyskanych kredytach lub pożyczkach zł zł Populacja NGO o dochodach pow zł, prowadzące działalność rynkową Odsetek inwestujących NGO Szacunkowa liczba inwestujących % Szacunkowa liczba NGO pozostających w luce Luka finansowa ogółem zł zł Źródło: Obliczenia własne Z powyższych wyliczeń wynika, że w roku 2013 luka finansowa dla organizacji pozarządowych, będących przedsiębiorstwami społecznymi, wyniosła co najmniej 47,5 mln zł. Na podstawie analogicznych wyliczeń dla spółdzielni socjalnych oszacowano, że w ten sposób definiowana luka wyniosła 3,8 mln zł. Oznacza to, że łączna roczna luka finansowa przedsiębiorstw społecznych wyniosła w 2013 r. 51,3 mln zł. Jak wskazują wywiady z ekspertami oraz przedstawicielami sektora, gotowość przedsiębiorstw społecznych do korzystania ze zwrotnych instrumentów finansowych jest mała, co wynika z następujących przyczyn: Słaba kondycja finansowa przedsiębiorstw społecznych, wiele podmiotów, również tych, które posiadają długi staż w sektorze, nadal boryka się z problem płynności finansowej. Niedługo będzie 25 lat. Raczej więcej mamy do wydania niż dochodów, więc zawsze jest to na granicy ryzyka, można powiedzieć. Natomiast, pożyczki mają to do siebie, że trzeba je spłacać. (Przedstawiciel PS, IDI) 62

63 Mała wiedza o inwestycjach i zarządzaniu finansami w wielu PS, która utrudnia zaplanowanie inwestycji, wypełnienie formalności związanych z wnioskiem. Jest to wynikiem skupienia instytucji wsparcia ES na budowaniu kompetencji z finansowania bezzwrotnego. Większość szkoleń finansowych w trzecim sektorze w Polsce dotyczy fundraisingu, a nie zarządzania finansami. Można nazbierać, nazbierać tych pieniędzy i potem nie umieć tym rozsądnie dysponować. (Ekspert, IDI) Małe doświadczenie w korzystaniu ze zwrotnych instrumentów finansowych, w sektorze ekonomii społecznej, zwrotne instrumenty finansowe nadal postrzegane są jako nowe oraz innowacyjne. Wiele z PS nie ma świadomości możliwości instrumentów zwrotnych, inne nie posiadają historii kredytowej, bo do tej pory ich wykorzystanie było znikome. Na pewno to jest nowy instrument. W ogóle filozofia myślenia o płynności finansowej w swoich firmach ( ) Trzeba przygotować ludzi na taką gotowość do widzenia możliwości, a z tą gotowością jest związana wiedza i kompetencje. Muszą się zmienić postawy, to wymaga oczywiście czasu. (Ekspert, IDI) Plany na przyszłość Występowanie zjawiska luki finansowej w sektorze ekonomii społecznej nie jest jednoznaczne ze wzrostem zapotrzebowania na finansowanie zwrotne. W raporcie metodologicznym postawiono hipotezę, że nie wszystkie PS są zainteresowane korzystaniem z finasowania zwrotnego pod postacią kredytów oraz pożyczek. Ta hipoteza została potwierdzona w badaniu CATI. Ponad połowa badanych nie jest przekonana do takiej formy finasowania (59%). Natomiast więcej niż jedna trzecia badanych odpowiedziała, że byłaby zainteresowana skorzystaniem z tego typu instrumentu (38%). Wykres 14. Czy PS skorzystają z instrumentów zwrotnych? Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=751). Zainteresowanie instrumentami zwrotnym jest zróżnicowane w zależności od typu PS. Najczęściej chęć wykorzystania tego instrumentu wyrażały spółdzielnie socjalne oraz spółdzielnie inwalidów i niewidomych, wśród których blisko jedna trzecia zdecydowanie opowiedziała się za wykorzystaniem 63

64 instrumentów zwrotnych. W innych typach podmiotów zainteresowanie jest niższe. Najmniejsze zainteresowanie zaobserwowano wśród organizacji kościelnych oraz organizacji pozarządowych, w których niechęć do korzystania z instrumentów zwrotnych przedstawiło kolejno 46% oraz 31% badanych (odpowiedź zdecydowanie nie). Istotne jest jednak, że popyt na instrumenty zwrotne wśród przedsiębiorstw społecznych należy traktować dynamicznie. Jak wskazują wyniki badań jakościowych, istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że wraz z rozwojem oferty instrumentów zwrotnych oraz upowszechnieniem się korzystania z nich przez przedsiębiorstwa społeczne, wzrastał będzie również popyt na nie. Przy czym popyt ten będzie oczywiście zależał od relacji z instrumentami bezzwrotnymi. Powyższe argumenty zostały potwierdzone również w trakcie IDI i FGI. Eksperci i przedstawiciele sektora zaznaczyli, że potrzebna jest praca nad uświadomieniem korzyści płynących z tego typu instrumentów i zmiana postaw: Te PS są w nieświadomej niekompetencji ( ). Trzeba przejść do świadomej niekompetencji, czyli wiedzieć, czego się nie umie. To przejście z nieświadomej niekompetencji do świadomej to jest czas na szkolenie. [ ] Więc tam jest potrzebna zmiana postaw w stosunku do tego instrumentu. (Przedstawiciel OWES, IDI) Wykres 15. Czy PS skorzystają z instrumentów zwrotnych? Odpowiedzi w podziale na typy PS Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=751) Wśród organizacji pozarządowych nie dostrzega się znaczących różnic w odpowiedziach. Najbardziej zainteresowane skorzystaniem z instrumentów zwrotnych były organizacje pozarządowe łączące działalność odpłatną statutową z gospodarczą (14%), najmniej zaś organizacje prowadzące działalność odpłatną statutową (4%). Nie oznacza to, że wśród tego typu podmiotów nie ma zainteresowania pożyczkami lub kredytami. Ich wykluczenie z pilotażu Funduszu ES mogło być niekorzystne dla ich sytuacji i motywacji do rozwoju działalności gospodarczej. W IDI, podkreślił to jeden z koordynatorów OWES: Znaczną barierą [Funduszu ES] jest ograniczenie do organizacji prowadzących działalność gospodarczą. Wykluczenie odpłatnych statutowych, które mają potencjalny obszar działalności 64

65 rynkowej, ale nie mogą dostać na niego kapitału, powoduje jego nierozwijanie. Otrzymanie pożyczki dla tej formy prawnej może wiązać się z chęcią poszerzenia działalności i sprawdzenia swoich możliwości, a dopiero potem założenie działalności gospodarczej.(przedstawiciel OWES, IDI) Podkreślano to również w trakcie IDI i FGI z ekspertami, którzy argumentowali, że te organizacje powinny być włączone w grupę docelową instrumentów w PO WER, tym bardziej, że to one są w znacznym stopniu wykluczone z możliwości korzystania z instrumentów na rynku komercyjnym. Decyzja o przyznaniu pożyczki powinna zostać pozostawiona operatorowi, który sprawdza ich potencjał i możliwość spłaty, która jest najważniejsza. Wykres 16. Czy PS skorzystają z instrumentów zwrotnych? odpowiedzi w podziale na formę prawną organizacji pozarządowych. Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=751). W badaniu CATI zapytano o czynniki, które decydują o atrakcyjności finansowania zwrotnego w perspektywie PS: kluczowym czynnikiem jest oprocentowanie, a więc koszt pożyczki. drugim, warunki spłaty, które powinny być preferencyjne. trzecim to zrozumienie specyfiki PS przez instytucję finansującą. W trakcie badania ostatni aspekt był szeroko omawiany przez rozmówców. Podkreślali oni, że operator finansowania zwrotnego dla PS powinien rozumieć misję sektora i celowość społeczną podmiotów, aby dobrze przewidzieć zwrot z inwestycji i nie przeszacować ryzyka. Ponadto operator potrzebuje doświadczenia w rozwiązywaniu problemów związanych ze sprawozdawczością finansową sektora ES, ponieważ wiele z tych podmiotów wymaga wsparcia w tym zakresie, przed zaplanowaniem inwestycji. 65

66 Wykres 17. Czynniki istotne przy podejmowaniu decyzji o skorzystaniu z instrumentów zwrotnych Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=302). W badaniu zapytano również o czynniki, które pomogłyby podmiotom zainteresowanym instrumentami zwrotnymi w korzystaniu z takiego finansowania. Wyniki pokazują, że większość z form wsparcia jest PS potrzebna. Wskazuje to na duże znacznie procesu przygotowania podmiotów do korzystania z instrumentów zwrotnych. Takie odpowiedzi są zrozumiałe, biorąc pod uwagę to, że instrumenty zwrotne są zupełnie nowe dla większości podmiotów sektora ekonomii społecznej. Najczęściej wskazywaną potrzebą jest pomoc w uzyskaniu zabezpieczenia w postaci poręczenia lub gwarancji. Jest to spójne z odpowiedziami przedstawicieli sektora, którzy w trakcie IDI podkreślali problem wielu PS - brak zabezpieczenia dla kredytu lub pożyczki. Potwierdza to potrzebę stworzenia funduszu poręczeniowego w PO WER. Jak wskazuje przedstawiciel funduszu pożyczkowego poręczenia są w szczególności zasadne w przypadku pożyczek o wyższej wartości. To jest zależne od kwoty, bo im wyższa kwota tym mniej chętnych na poręczenie. Z prostego powodu, że nie wszystkich po prostu stać na to, żeby poręczyć dużą kwotę. Natomiast przy mniejszych kwotach najczęściej są to poręczenia osób trzecich. Jeżeli Pani sama nie może spłacać, my będziemy się zwracać do poręczycieli o to, żeby spłacili pożyczkę.(przedstawiciel funduszu pożyczkowego, IDI) Drugą, najczęściej wskazywaną potrzebą jest wsparcie w przygotowaniu wniosku o finansowanie. Ta potrzeba znajduje swoje uzasadnienie również w innych elementach badania. Większość osób, biorąca udział w badaniu, podkreślała istotę przygotowania i doradztwa dla PS. ( ) Pożyczkobiorcy oceniali samą czynność wypełniania wniosku jako trudną, skomplikowaną. Zawsze wymagało to pomocy pośrednika finansowanego. (Ekspert, IDI) Spotkać się z osobą, doradcą, nie doradcą, jakkolwiek zwana jest ta osoba, ale właśnie z kimś, z kim mogą zderzyć swoje pomysły i wybrać pewien kierunek, nabrać pewnego rozpędu. Więc myślę, że do 66

67 tej grupy takie coachowanie, ale taka właśnie możliwość zderzenia pewnych swoich pomysłów z, albo racjonalnym punktem widzenia, że ktoś powie: halo, halo, nie przeinwestujcie. (Ekspert, IDI) Wykres 18. Zapotrzebowanie PS na wsparcie w korzystaniu z instrumentów zwrotnych Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=302). Taką funkcję, na przykład pomoc w wypełnianiu wniosku o pożyczkę, powinna spełniać sieć OWES. Niestety, ta formuła wsparcia nie sprawdziła się, głównie z powodu niewystarczających kompetencji OWES w zakresie wykorzystania instrumentów inżynierii finansowej. Wobec słabego przygotowania sektora ekonomii społecznej do korzystania ze zwrotnych instrumentów finansowych, w pilotażowym projekcie Funduszu ES zadania związane z edukacją, indywidualnym doradztwem przed otrzymaniem pożyczki i inkubacją przejął pośrednik finansowy. Takie rozwiązanie oceniono pozytywnie. Jednak wyzwaniem pozostaje finansowanie tych działań. Skala potrzeb okazała się za duża i generuje to koszty obciążające pośrednika finansowego. Szersze finansowanie tej działalności stwarzałoby szansę zaangażowania większych zasobów i lepsze dotarcie do grupy docelowej. Jak zaznaczono wcześniej, dyskusja o realizacji tego zadania powinna dotyczyć całego systemu wsparcia, czyli OWES-ów oraz systemu wdrażania instrumentów. Szersze zaangażowanie sieci OWES do wdrażania instrumentów zwrotnych wymaga dopracowania kryteriów wyborów OWES. Ta świadomość powinna zostać zbudowana również tam, gdzie podejmowane są decyzje o ich wyborze na poziomie regionów: Ktoś stwierdził, że ich kompetencje do tego wystarczą, tak? Może błąd jest poziom wyżej. Dlaczego dana organizacja stała się OWES? Czy rzeczywiście ma takie kompetencje? Myślę, że tutaj gdzieś może być ten błąd. (Ekspert, IDI) Tym bardziej, że PS, pytane o to, czy ta pomoc mogłaby być świadczona przez OWES, najczęściej odpowiadały pozytywnie. Częściej taką opinię wyrażały spółdzielnie socjalne (57%) niż organizacje pozarządowe (38%), co może jednak wynikać z koncentracji OWES na wspieraniu spółdzielni. 67

68 Wykres 19. Czy wsparcie może być świadczone przez OWES? Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=302). Podsumowując dyskusję o roli sieci OWES, użytkownicy zaznaczyli potrzebę wsparcia zaufanych organizacji współpracujących z sektorem ekonomii społecznej. W związku z tym: Sieć OWES może odegrać istotną rolę w systemie instrumentów zwrotnych, ale potrzebuje zbudowania kompetencji lub, jeżeli takich kompetencji nie ma, rozwiązaniem jest utworzenie konsorcjum z partnerem, który tę wiedzę posiada; Edukacja sieci OWES w dziedzinie wykorzystania instrumentów zwrotnych, dla zabezpieczania spójności interwencji, to rola pośrednika, który powinien mieć na to przekazane finansowanie; Są takie OWES, które mogłyby być operatorem regionalnym instrumentów zwrotnych, dlatego kompetencje potrzebne do realizacji tego zadania powinny być wpisane w kryteria wyboru tych organizacji; W chwili obecnej sytuacja sieci OWES nie jest stabilna, gdyż nie są one wspierane systemowo: OWES potrzebują czerpać korzyści finansowe z uczestnictwa w systemie, do tej pory nie ma odpłatności za usługi tego typu doradztwa - a wprowadzenie instrumentów zwrotnych będzie tego wymagać. 68

69 3 Działalność gospodarcza osób młodych 3.1 Osoby młode na rynku pracy Poziom aktywności zawodowej osób młodych (15-29 lat) od lat utrzymuje się na stosunkowo stabilnym poziomie ok. 53%, przy czym od 2009 roku widoczne są zmiany w strukturze taj grupy, zmniejsza się udział pracujących, na rzecz osób bezrobotnych. Wykres 20. Aktywność ekonomiczna ludności w wieku lat - liczebność Wykres 21. Aktywność ekonomiczna ludności w wieku lat - udział Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS Relatywnie duży odsetek biernych zawodowo wynika w dużej mierze z popularności kontynuowania nauki na poziomie wyższym. Z tego względu przeciętny wiek wejścia na rynek pracy wynosi w Polsce 22 lata. 41 Tezę tą potwierdza analiza danych dotyczących aktywności zawodowej osób młodych w podziale na dwie grupy wiekowe obejmujące oraz latków dla których w większości proces edukacji już się zakończył. Wykres 22. Aktywność ekonomiczna osób w wieku lata Wykres 23. Aktywność ekonomiczna osób w wieku lat Źródło: Opracowanie własne na podstawie BAEL (2012) 41 Dane za 2012 rok na podstawie systemu Strateg GUS. 69

70 Kobiety zdecydowanie częściej niż mężczyźni należą do grupy biernych zawodowo, przy czym zróżnicowanie to pogłębia się w czasie. O ile w najmłodszej grupie wiekowej do biernych zawodowo zalicza się 62% kobiet i niemal połowę mężczyzn, o tyle wśród osób w wieku lat jedna czwarta kobiet nadal pozostaje bierna, podczas gdy do tej samej kategorii zalicza się jedynie 8% mężczyzn. Większa aktywność zawodowa mężczyzn w grupie latków może wynikać z ich wcześniejszego wchodzenia na rynek pracy m.in. związanego z innymi wyborami edukacyjnymi (mniej osób studiujących). Bierność zawodowa kobiet w wieku lat może się z kolei wiązać z odłożeniem wejścia na rynek pracy w związku z macierzyństwem. Wykres 24. Aktywność ekonomiczna kobiet wg grup wieku Wykres 25. Aktywność ekonomiczna mężczyzn wg grup wieku Źródło: Opracowanie własne na podstawie BAEL (2012) W młodszej grupie wiekowej największy udział pracujących przypada na obszary wiejskie, dopiero w dalszej kolejności duże i średnie miasta. W przypadku osób w wieku lat wśród osób aktywnych zawodowo dominują mieszkańcy dużych miast. Relatywnie najgorsze wskaźniki aktywności zawodowej dotyczą małych ośrodków miejskich (od 5 tys. w dół) w których najwięcej jest osób bezrobotnych i biernych zawodowo. Wykres 26. Aktywność ekonomiczna ludności wg miejsca zamieszkania osoby w wieku lat Wykres 27. Aktywność ekonomiczna ludności wg miejsca zamieszkania osoby w wieku lat Źródło: Opracowanie własne na podstawie BAEL (2012) 70

71 3.1.1 Bezrobocie wśród osób młodych W Polsce poziom bezrobocia osób młodych (poniżej 25 lat) jest wyższy o 4-5 p.p. od średniej dla krajów UE15 i UE 28, jednocześnie jest zdecydowanie niższy niż części krajów UE 15, które najsilniej odczuły skutki kryzysu gospodarczego z 2009 r. Wykres 28. Stopa bezrobocia wśród osób poniżej 25 r.ż. w Polsce w stosunku do średniej dla UE 28 i UE 15 Wykres 29. Stopa bezrobocia wśród osób poniżej 25 r.ż. w Polsce w stosunku do średniej dla wybranych krajów UE Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat Poziom bezrobocia dla najmłodszej grupy wiekowej jest zdecydowanie wyższy niż analogiczny wskaźnik dla osób w wieku lat. Zgodnie z danymi BAEL za 2012 r. stopa bezrobocia dla tej grupy wynosi 12,6%. Analiza danych dla poszczególnych kohort wskazuje na systematyczny spadek poziomu bezrobocia z wiekiem, poczynając od 19 roku życia. Niezależnie jednak od grupy wiekowej, utrzymuje się duże zróżnicowanie ze względu na płeć. Kobiety, analogicznie jak w pozostałych grupach wiekowych, znajdują się w zdecydowanie gorszej sytuacji na rynku pracy. Jednym z wytłumaczeń gorszej sytuacji młodych kobiet jest odkładanie wejścia na rynek pracy ze względu na urodzenie dziecka oraz niechęć pracodawców do zatrudniania młodych kobiet, o których myśli się głównie przez pryzmat ich potencjalnego macierzyństwa i wynikającej z tego przerwy w pracy. Wykres 30. Stopa bezrobocia wg grup wieku Wykres 31. Stopa bezrobocia wg wieku Źródło: opracowanie IBS na podstawie BAEL (2012 r.) 71

72 Analizując stopę bezrobocia wśród osób młodych widoczne jest duże zróżnicowanie regionalne. Wśród najmłodszej grupy wiekowej zdecydowanie najlepsza sytuacja występuje w województwie mazowieckim, w dalszej kolejności w wielkopolskim, śląskim oraz opolskim. W zdecydowanie najgorszej sytuacji znajdują się mieszkańcy województw podkarpackiego, zachodnio-pomorskiego, świętokrzyskiego oraz lubelskiego. W przypadku osób w wieku najmniejsze bezrobocie występuje w województwie lubuskim, wielkopolskim, pomorskim oraz mazowieckim. Niezależnie od kohorty wiekowej najwyższa stopa bezrobocia utrzymuje się w województwach podkarpackim, lubelskim oraz świętokrzyskim. Rozkład przestrzenny bezrobocia w grupie wiekowej jest zbliżony do ogólnej stopy bezrobocia wśród osób w wieku produkcyjnym. W 2012 r. na czele rankingu znajdowało się województwo podkarpackie z wynikiem 13,2%, w dalszej kolejności plasowało się województwo świętokrzyskie (13,1%), kujawsko-pomorskie (12%), dolnośląskie, warmińsko-mazurskie, łódzkie i zachodnio-pomorskie (wszystkie z wynikiem 11%). Jedynie w województwie lubelskim problem bezrobocia wśród osób młodych (trzecie miejsce dla grupy 25-30) jest bardziej dotkliwy niż bezrobocie w całej populacji (ósma pozycja - 10,5%). Mapa 1. Stopa bezrobocia wg województw lata Mapa 2. Stopa bezrobocia wg województw lat Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BAEL (2012) Jak można się spodziewać bezrobocie jest problemem najsilniej dotykającym osoby z niskim wykształceniem. Zdecydowanie najlepiej na rynku pracy radzą sobie osoby z wykształceniem wyższym oraz średnim zawodowym. W tych grupach występuje również zdecydowanie najniższy odsetek osób biernych zawodowo (odpowiednio 8 i 13 %). 72

73 Wykres 32. Stopa bezrobocia wg wykształcenia (18-30 lat) Źródło: opracowanie IBS na podstawie BAEL (2012 r.) Jak wskazano powyżej poziom bezrobocia wśród osób młodych różni się m.in. w zależności od miejsca zamieszkania, wieku oraz, w zdecydowanie mniejszym stopniu, od płci, która zdecydowanie bardziej wpływa na wskaźnik aktywności zawodowej. W opracowaniach dotyczących problemu bezrobocia wskazuje się na kilka głównych, niezależnych od powyższych, przyczyn tego problemu wśród osób młodych: po pierwsze, trudność z przejściem z systemu edukacji do rynku pracy oraz brak doświadczenia w poszukiwaniu pracy i jej wykonywaniu stawiają osoby młode w trudniejszej sytuacji od osób ze stażem pracy, 42 wiąże się z tym problem braku doświadczenia zawodowego, będącego jedną z kluczowych cech poszukiwanych przez pracodawców; 43 okres dekoniunktury utrudnia wchodzenie osób młodych na rynek pracy, z powodu niższej kreacji nowych miejsc pracy zgodnie z wynikami badań Narodowego Banku Polskiego przy około 500 tys. absolwentów uczelni wyższych, popyt na osoby o wysokich kwalifikacjach oscyluje wokół 190 tys. 44 co pokazuje skalę problemów ze znalezieniem pracy adekwatnej do kwalifikacji dla absolwentów uczelni wyższych; często podnoszonym problemem jest również niedostosowanie umiejętności nabytych podczas edukacji do wymagań rynku pracy Przesłanki wsparcia rozpoczynania działalności gospodarczej przez osoby młode Stopa bezrobocia wśród osób młodych jest od ponad dekady średnio dwukrotnie wyższa niż średnia dla ogółu społeczeństwa, sytuacja taka jest wspólna dla większości krajów UE. 45 Pomimo tego, że w ujęciu ogólnym problem bezrobocia wśród młodych nie jest w Polsce tak dotkliwy jak w niektórych krajach UE (kraje południa), to od ponad 10 lat zwiększa się różnica między bezrobociem młodych (w grupie lata), a ogółem bezrobotnych (patrz Wykres 33). Wzrost ten jest jednocześnie większy niż średnio dla UE 15 i UE 28, co wskazuje na relatywnie większe problemy z bezrobociem 42 NBP, Kwartalny raport o rynku pracy w III kw r., Nr 04/13 (grudzień 2013 r.) 43 Boni, M. (red), Młodzi 2011,KPRM, Warszawa 2011 r. 44 NBP, Kwartalny raport o rynku pracy w III kw r., Nr 04/13 (grudzień 2013 r.) 45 OECD, Policy Brief on Youth Entrepreneurship. Entrepreneurial Activities in Europe,

74 wśród osób młodych w Polsce, w stosunku do innych krajów Unii. W gorszej sytuacji są jedynie osoby młode w Rumunii, Luksemburgu oraz Włoszech. 46 Analiza analogicznych danych dla osób w wieku lat wskazuje na ich zdecydowanie lepszą sytuację. Stosunek liczby bezrobotnych w tej grupie wiekowej, do bezrobotnych ogółem wynosił na przestrzeni ostatniej dekady w Polsce od 1,1 do 1,3. Wartości te są zbieżne z danymi dla UE 15 (1,3) oraz UE 28 (1,3). Wykres 33. Relacja stopy bezrobocia wśród osób w wieku lata w do stopy bezrobocia osób w wieku lat (stopa bezrobocia 15-64=1) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat Relatywnie wysoka stopa bezrobocia wśród osób w przedziale wiekowym może nieść poważne długoterminowe skutki związane z redukcją zarobków oraz wykluczeniem społecznym, szczególnie jeśli osoby młode pozostają bezrobotne przez dłuższy okres. Niektóre badania wskazują, że rok pozostawania bez pracy w okresie młodości może zmniejszyć roczne zarobki 42 latków nawet o 21%. 47 Natomiast każde trzy miesiące bezrobocia przed 23 rokiem życia mogą się przełożyć na dodatkowe dwa miesiące bezrobocia pomiędzy 28 a 33 rokiem życia. 48 Co więcej długotrwałe bezrobocie wśród młodych niesie ryzyko przenoszenia go na następne pokolenia. Problemy z wejściem na rynek pracy, szczególnie w okresach recesji może pozostawić trwałe ślady na młodych osobach, zwiększając ryzyko powstania tzw. straconej generacji, osób młodych, dobrze wykształconych, dla których brak jest miejsca na rynku pracy. 49 Wysoka stopa bezrobocia wśród osób 46 W Rumuni osoby młode są 2,9 razy częściej bezrobotne niż ogół aktywnych zawodowo. W przypadku Luksemburga osoby młode są średnio 3,5 razy częściej bezrobotne niż ogół społeczeństwa, jednak wynika to czyściwo z niskiego bezrobocia w tym kraju w wysokości 5,2% przez co relacja pomiędzy obiema grupami jest wyjątkowo niekorzystna. We Włoszech analogiczne dane wskazują na to, że osoby młode są średnio 2,9 razy częściej bezrobotne niż ogół społeczeństwa, ale relacje te są stosunkowo stałe w czasie, co oznacza, że nie następuje zwiększenie różnic między młodymi bezrobotnymi, a ogółem bezrobotnych lata był to wiek najstarszych osób dla których dostępne były dane w badaniu National Child Development Survey, będącym podstawą dla obliczeń zaprezentowanych w artykule Gregg, P. and Tominey, E., 2005, The wage scar from male youth unemployment, Labour Economics, Vol. 12, pp Gregg, P., 2001, The Impact of Youth Unemployment on Adult Unemployment in the NCDS, Economic Journal, 111 (475), F623 F Boni, M. (red), Młodzi 2011,KPRM, Warszawa 2011 r., s

75 młodych to również wymierne koszty dla gospodarki (obniżone wpływy z podatków, zwiększone wydatki socjalne). Zgodnie z danymi Eurobarometru niemal połowa Polaków (47%) mając możliwość wyboru między samozatrudnieniem, a pracą dla kogoś wybrałaby samozatrudnienie, dla porównania analogiczne dane dla UE 27 wynoszą 37%, a dla osób w wieku % (średnia dla UE27). Główną barierą powstrzymującą przed rozpoczęciem działalności gospodarczej jest niewystarczający kapitał na jego rozpoczęcie (27% Polaków i 26% osób w wieku lata). 50 W przypadku osób młodych dodatkowym utrudnieniem może być również brak historii kredytowej i generalnie bycie mało wiarygodnym klientem dla instytucji finansowych, nie posiadającym jednocześnie wystarczającego doświadczenia i kontaktów biznesowych pozwalających na przezwyciężenie tej bariery. 51 Oznacza to, że zapewnienie dostępu do preferencyjnych, zewnętrznych źródeł finansowania lub bezzwrotnych środków na rozpoczęcie działalności gospodarczej pozwoliłoby na przezwyciężenie kluczowej przeszkody stojącej przed osobami młodymi chcącymi rozpocząć działalność gospodarczą. Promowanie przedsiębiorczości wśród osób młodych, analogicznie do pozostałych grup wieku, cieszy się od lat coraz większym zainteresowaniem wielu rządów, podejmujących takie działania w ramach aktywnych polityk rynku pracy (patrz Wykres 34). Wykres 34. Wydatki Polityk Rynku Pracy na zachęty na rozpoczynanie działalności gospodarczej w wybranych krajach UE (% PKB) 52 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat Przyjmuje się, że jakkolwiek zakładanie działalności gospodarczej nie jest panaceum na problem bezrobocia, to może ono być jednym z narzędzi przeciwdziałania temu problemowi, m.in. poprzez ułatwienia wejścia na rynek pracy dla części młodych i ambitnych osób. Doświadczenia wielu krajów sugerują, że dobrze zaplanowane programy rządowe wspomagające przedsiębiorczość 50 Flash Eurobarometer 354. Entrepreneurship in the EU and beyond, June-August Green, F., Youth entrepreneurship. A background paper for the OECD Centre for Entrepreneurship, SMEs and Local Development, OECD W dostępnych statystykach publicznych występują braki danych, z tego powodu nie ma informacji dla wszystkich krajów UE, wartości dla UE28 i UE15 za 2011 rok. Najnowsze dane dla Grecji dotyczą roku 2010, w którym na zachęty do rozpoczynania działalności gospodarczej przeznaczono 0,1% PKB. Należy jednak odnotować, że w 2010 roku w większości krajów wydatki na ta formę wsparcia były jednymi z najwyższych na przestrzeni 6 lat (w okresie ). 75

76 wykorzystujące zarówno wsparcie finansowe dotacyjne zwrotne, jak i doradztwo, mentoring, szkolenia etc. mogą mieć znaczący wpływ na ograniczenie bezrobocia wśród wspartej grupy. 53 Z przeglądu efektywności poszczególnych polityk rynku pracy wynika również, że wsparcie samozatrudnienia jest często bardziej efektywnym (długoterminowo) narzędziem polityk rynku pracy, niż tradycyjne działania np. szkolenia i subsydiowane zatrudnienie. 54 Brak jest jednoznacznych dowodów na to jaka forma finansowania (zwrotne, bezzwrotne, wsparcie pomostowe etc.) odnosi najlepsze skutki. Opracowanie dotyczące efektywności wsparcia przedsiębiorczości w Niemczech, wskazuje np. że w przypadku osób młodych (do 30 r.ż.), dla których zastosowano dwa modele wsparcia bezzwrotnego lepsze długofalowe efekty (m.in. integracja z rynkiem pracy) dał program polegający na wsparciu pomostowym (ang. bridging allowance), 55 niż dotacja dla rozpoczynających działalność (ang. start-up subsidy). 56 Główna różnica między programami polegała na wysokości wsparcia i warunkach na jakich było ono określane i udzielane. 57 Niezależnie od wieku uczestników oraz rodzaju wsparcia, stwierdzono jednak, że jest ono najefektywniejsze w przypadku osób najbardziej zagrożonych wykluczeniem z rynku pracy, w szczególności osób o niskim poziomie wykształcenia i niskich kwalifikacjach zawodowych. W przypadku tych grup promowanie przedsiębiorczości zmniejsza ryzyko ponownego powrotu do bezrobocia, ponieważ nawet w przypadku niepowodzenia danej działalności, w okresie jej trwania osoby takie tworzą sieć kontaktów biznesowych, które mają istotne znacznie dla późniejszego poszukiwania pracy. Przykłady programów stosowanych w różnych krajach wskazują również na dużą skuteczność wsparcia zwrotnego, udzielanego w formie np. mikropożyczek. Warto przy tym zaznaczyć, że pomoc 53 Policy Brief on Youth Entrepreneurship. Entrepreneurial Activities in Europe, OECD Caliendo, M., Kunn, S., Start-up subsidies for the unemployed: Long-term evidence and effect heterogeneity, IZA DP No. 4790, luty Program rozpoczął się w 1986 roku i zakończył w Celem wsparcia było pokrycie podstawowych kosztów życia i ubezpieczenia społecznego w początkowych stadiach działalności gospodarczej. Beneficjenci wsparcia otrzymywali ustaloną (na podstawie świadczeń dla bezrobotnych określanych w oparciu o wcześniejsze zarobki) kwotę przez 6 miesięcy, niezależnie od tego jakie dochody osiągali w prowadzonej działalności. Bezrobotni mogli otrzymywać wsparcie pomostowe pod warunkiem zaakceptowania ich biznesplanu, zazwyczaj przez przedstawiciela regionalnej Izby Przemysłowo-Handlowej. Oznacza to, że zatwierdzenie projektu, a więc i wsparcia było niezależne od decyzji lokalnych służb zatrudnienia. 56 Program polegających na przyznawaniu dotacji na rozpoczęcie działalności gospodarczej został zainicjowany w styczniu 2003 roku, był on elementem szerszego pakietu działań z zakresu aktywnych polityk rynku pracy. Analogicznie jak w przypadku wsparcia pomostowego, celem programu było zabezpieczenie/pomoc na pierwszym etapie działalności gospodarczej (poprzez opłacanie wydatków na ubezpieczanie społeczne ang. social security). Beneficjenci wsparcia otrzymywali po 600 euro miesięcznie przez pierwszy rok działalności gospodarczej, 360 euro w drugim roku oraz 240 w trzecim. Maksymalny okres wsparcia to 3 lata, jednak można je było otrzymywać jeśli nie przekroczyło się 25 tys. euro rocznego dochodu. W przeciwieństwie do wsparcia pomostowego, odbiorcy dotacji musieli opłacać składki emerytalne oraz mogli się starać o obniżone składki na ubezpieczenie zdrowotne. 57 W ujęciu ogólnym wsparcie pomostowe było atrakcyjniejsze jeśli rozpoczęta działalność przynosiła duże zyski i/lub świadczenia dla bezrobotnych przysługujące osobie która starała się o wsparcie były wysokie. Wynikało to z tego, że ta forma pomocy nie zmniejszała się w przypadku dużych dochodów z tytułu działalności. Podczas gdy wsparcie subwencyjne przyznawane było w określonych, relatywnie niskich kwotach przez maksymalnie 3 lata, tylko jeśli dochody roczne nie przekroczyły 25 tys. euro w skali roku. 76

77 w zdobyciu finansowania jest zazwyczaj jednym z elementów większego pakietu działań pomocowych (patrz Ramka 1) Ramka 1. Przykłady wsparcia działalności gospodarczej osób młodych - Enterprise: Journey form young people to succeed in Brandenburg oraz YBU: Capacity building for entrepreneurship in Donetsk Program: Enterprise: Journey form young people to succeed in Brandenburg Program działający od 1999 roku w Brandenburgii. Jego celem jest pomoc młodym ludziom w założeniu własnego przedsiębiorstwa, pozwalająca na ograniczenie problemu bezrobocia w tej grupie oraz zahamowanie odpływu młodych opuszczających region w poszukiwaniu pracy w innych częściach Niemiec. W ramach projektu uczestnicy są motywowani i wyposażani w kwalifikacje pozwalające na zaplanowanie, rozpoczęcie i prowadzenie własnej działalności. Osobom młodym zapewniane jest bezpośrednie wsparcie doradcy biznesowego, nauka w ramach warsztatów grupowych oraz zdobycie pierwszych doświadczeń zawodowych w inkubatorach przedsiębiorczości. W ramach programu możliwe jest również przyznawanie mikropożyczek i/lub ułatwienie kontaktu/pomoc w uzyskaniu środków od lokalnych instytucji finansowych. Dodatkowo orgaznizowane są spotkania młodych/rozpoczynających działalność przedsiębiorców z przedstawicielami regionalnych firm. Roczny budżet programu: 25 tys. euro Zasoby ludzkie: 6 doradców zawodowych i trenerów Partnerzy: Ministerstwo Pracy regionu Brandenburgii, służby zatrudnienia, Departament rozwoju przedsiębiorczości, instytucje finansowe, Izba Przemysłowo-Handlowa, Izba Rzemieślnicza, regionalne sieci biznesu, lokalne organizacje młodzieżowe Czynniki sukcesu: zapewniania profesjonalnego, indywidualnego wsparcia, zapewnianie dostępu do regionalnych sieci współpracy, umożliwianie pozyskiwania środków Osiągnięcia: wsparcie ponad 300 przedsiębiorców Program: YBU: Capacity building for entrepreneurship in Donetsk Program Youth Business Ukraine został zapoczątkowany w 2006 roku. Jego celem jest rozwój przedsiębiorczości wśród osób młodych oraz zapewnienie równych szans dla młodzieży w niekorzystnej sytuacji aby mogły stworzyć i rozwijać swój biznes. W ramach programu wspierane są osoby między 18 a 35 r.ż., które chcą założyć własne przedsiębiorstwa, ale nie mają własnych środków, ani możliwości pozyskania środków z banków lub za pośrednictwem innych instrumentów finansowych. W ramach programu jego uczestnikom daje się możliwość pozyskania środków w ramach pożyczek niewymagających zabezpieczenia lub gwarancji. Co więcej, osoby biorące udział w programie objęte są pomocą w zakresie planowania biznesu oraz regularnym wsparciem mentorów, którymi są przedstawiciele środowisk biznesowych. Pomoc taka oferowana jest na wszystkich etapach działalności, poczynając od tworzenia podmiotu po okres jego rozwoju. Roczny budżet programu: 80 tys. dolarów (program finansowany głównie przez brytyjski Rządowy Departament ds. Rozwoju Międzynarodowego) Zasoby ludzkie: 22 pracowników w biurze głównym i 9 regionalnych Partnerzy: Rady regionalne obwodów Doniecka i Ługańska, regionalne i lokalne służby zatrudnienia, Izby Gospodarcze, NGO, lokalne środowiska biznesowe, międzynarodowe fundusze i organizacje, YBI, brytyjski Rządowy Departament ds. Rozwoju Międzynarodowego Czynniki sukcesu: stworzenie sprzyjającego środowiska dla młodych przedsiębiorców, fundusze 77

78 odnawialne, zaangażowanie lokalnych środowisk biznesowych w wyborze przedsięwzięć, które mają uzyskać wsparcie oraz ich rola jako mentorów. Osiągnięcia: wsparcie 96 osób, utworzenie 9 biur regionalnych wspierających osoby z trudnych obszarów, stworzenie kultury mentoringu na Ukrainie Źródło: Opracowanie własne na podstawie Shooting for the Moon: Good Practices in Local Youth Entrepreneurship Support, OECD 2009 W przeglądowych analizach dotyczących wsparcia przedsiębiorczości osób młodych pojawia się kwestia dotycząca tego kogo wspierać. Czy mają to być osoby z największymi szansami na odniesienie sukcesu, czy osoby o największych potrzebach, pochodzące z trudnych środowisk, bezrobotne lub bierne zawodowo, czy zaliczane do NEET. Określenie jakiego typu osoby objąć wsparciem na rzecz rozwoju przedsiębiorczości jest kluczowe dla zaprojektowania skutecznych instrumentów pomocy oraz zdefiniowania jej celów. Zasadniczo można wyróżnić dwa podejścia: 1. Wsparcie przedsiębiorczości osób młodych jako narzędzie aktywnej polityki rynku pracy w takim przypadku należy się koncentrować na grupach w szczególnie trudnej sytuacji, tj. NEET, bezrobotnych lub biernych zawodowo, z trudnych środowisk i żyjących na obszarach defaworyzwowanych. Dla osób młodych z tej grupy zapewnienie pomocy na stworzenie działalności gospodarczej będzie w większej mierze sposobem integracji z rynkiem pracy i zwiększenia zatrudnienia, a nie rozwoju przedsiębiorczości per se. Przywołany wcześniej przykład programów niemieckich, potwierdza że promowanie samozatrudnienia w grupach w szczególnie trudnej sytuacji przynosi długofalowe efekty. 2. Wsparcie przedsiębiorczości najlepiej rokujących młodych osób jako jedno z narzędzi rozwoju przedsiębiorczości jako takiej przy takich założeniach nacisk położony jest na maksymalizację efektywności i skuteczności interwencji, co oznacza koncentrację na osobach mających największe szanse na odniesienie sukcesu, w branżach innych niż te charakteryzujące się najmniejszą barierą wejścia (ze względu na zasoby i umiejętności) oraz jednocześnie największą konkurencyjnością (ze względu na niską barierę wejścia), które mogą być typowym obszarem potencjalnej działalności dla beneficjentów pierwszego z celów. 58 Niezależnie jednak od grupy docelowej/celu, interwencja nie powinna przyjmować kształtu jednokrotnej formy wsparcia, dając raczej cały pakiet komplementarnych inicjatyw (patrz przykłady Ramka 2), zarówno na starcie, jak i w początkowych etapach działania przedsiębiorstwa, obejmujących m.in. wsparcie doradcy biznesowego, szkolenia i pomoc w budowaniu sieci kontaktów biznesowych z otoczeniem Policy Brief on Youth Entrepreneurship. Entrepreneurial Activities in Europe, OECD Op. cit. 78

79 Ramka 2 Przykłady wsparcia działalności gospodarczej osób młodych Passport to enterprise Passport to enterprise Celem inicjatywy było zaprojektowanie i promowanie modelu wsparcia biznesowego dedykowanego młodym bezrobotnym. Kluczowym elementem zastosowanego podejścia było stworzenie ustrukturyzowanej ścieżki wsparcia biznesu uwzgledniającej 4 etapy: profilowanie uczestników (doradztwo, szkolenia) trwające około 4 tygodni; planowanie działalności trwające od 3 do 12 miesięcy; założenie działalności i jej pierwsze etapy około 6 miesięcy; etap konsolidacji i wzrostu przedsiębiorstwa od 3 do 5 lat. Na każdym etapie wsparcia zapewniano doradztwo, szkolenia i podnoszenie/nabywanie kwalifikacji, mentoring, a na koniec dostęp do mikrofinansowania, umożliwiającego nabycie niezbędnych środków na rozpoczęcie działalności. Wsparcie finansowe skoncentrowane było na mikropożyczkach (np. pożyczce do 5 tys. euro oprocentowanej na 5%, nie wymagającej zabezpieczenia). W omawianym projekcie postanowiono odejść od tradycyjnego podejścia, w którym wsparcie udzielane jest przez jedną instytucję/jednorazowo, na rzecz koordynowania wkładu poszczególnych środowisk od organizacji młodzieżowych i doradców biznesowych, po instytucje finansowe. W ten sposób starano się stworzyć pakiet działań szyty na miarę potrzeb młodych osób, odpowiadający na potrzeby na każdym etapie programu, umożliwiający zdobycie niezbędnej wiedzy i umiejętności. Efekty: wsparcie ponad 3000 młodych osób, założenie 500 przedsiębiorstw, stworzenie 750 miejsc pracy. Około 85% miejc pracy przeznaczonych dla młodych bezrobotnych, 45% dla kobiet. Efektywność wsparcia mierzona przeżywalnością przedsiębiorstw wyniosła ponad 70%. Efektywność kosztowa: utworzenie miejsca pracy na obszarach miejskich = 6000 euro, na obszarach wiejskich 8000 euro. Przy założeniu, że zasiłki dla bezrobotnych wynoszą około 750 euro, nakłady na 1 osobę w programie zwracają się po 8 miesiącach na obszarach miejskich i 10,5 na obszarach wiejskich. Dodatkowe efekty: stworzenie tzw. paszportu przedsiębiorcy przedstawiającego w transparentny sposób ścieżkę rozwoju przedsiębiorcy. Berliński Volksbank zaakceptował dokument jako kluczowe narzędzie określania stanu działalności przedsiębiorstwa, przyspieszającego ścieżkę ubiegania się o mikropożyczki. Kraj: Niemcy Region: Berlin, Brandenburgia Nazwa Projektu: Stowarzyszenie przedsiębiorców - młodzi na drodze do usamodzielnienia się (Verbund Enterprise Junge Menschen auf dem Weg in die Selbständigkeit) Okres trwania: styczeń 2002 czerwiec 2005 Dofinansowanie EFS: euro Wartość projektu: euro Partnerzy: przedsiębiorstwa społeczne, prywatne firmy, NGO Źródło: Opracowanie własne na podstawie: EQUAL Success stories 79

80 3.2 Działalność gospodarcza osób młodych W Polsce w porównaniu do średniej dla krajów unijnych relatywnie duży odsetek osób młodych prowadzi działalność gospodarczą. W przedziale wiekowym lat samozatrudnieni stanowią 5,5% wszystkich zatrudnionych, średnia dla państw starej unii wynosi w tym samym okresie 3,84%. Udział samozatrudnionych w Polce wzrasta wraz z wiekiem, w przedziale lat osoby takie stanowią 10% ogółu zatrudnionych. Z wiekiem zmniejsza się również udział działalności nierolniczej wśród osób samozatrudnionych, o ile dla przedziału lata ponad 40% przedstawicieli tej grupy stanowią osoby prowadzące działalność rolniczą, o tyle w starszej grupie wartość ta spada do 28%. Wykres 35. Udział osób samozatrudnionych w grupie zatrudnionych w wieku lata Wykres 36. Udział osób samozatrudnionych w grupie zatrudnionych wg grup wieku i typu działalności Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat (2012) Źródło: Opracowanie własne na postawie danych BAEL (2012) Wśród osób prowadzących własną działalność dominują mężczyźni, niezależnie od przedziału wiekowego stanowią oni ponad jedną trzecią samozatrudnionych. Co ciekawe, o ile w przypadku działalności nierolniczej proporcje ze względu na płeć utrzymują się na niemal identycznym poziomie (kobiety stanowią ok. 30% populacji), o tyle widoczny jest zdecydowany spadek udziału mężczyzn i wzrost udziału kobiet w działalności rolniczej w grupie wiekowej lat. Zdecydowana większość działalności gospodarczej nierolniczej prowadzona jest na obszarach miejskich, przy czym widoczny jest spadek udziału podmiotów gospodarczych z obszarów wiejskich w starszej grupie wiekowej. Co może oznaczać zarówno ograniczenie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich, jak i przenoszenie się najbardziej przedsiębiorczych mieszkańców tych obszarów do ośrodków miejskich. 80

81 Wykres 37. Charakterystyki osób pracujących na własny rachunek w obszarze działalności nierolniczej i rolniczej wg wieku i płci Wykres 38. Prowadzący działalność nierolniczą wg wieku i lokalizacji Źródło: Opracowanie własne na postawie danych BAEL (2012) Zdecydowana większość osób prowadzących działalność nierolniczą nie ma stałego zleceniodawcy. Posiadanie wyłącznie jednego zleceniodawcy deklaruje niecałe 8% przedsiębiorców, natomiast pracę dla głównie jednego od 2 do 3%. Wskaźniki dotyczące pracy dla tylko jednego zleceniodawcy mogą przybliżać skalę zjawiska związanego z wypychaniem pracowników na samozatrudnienie, pozwalające zmniejszyć koszty pracodawcy o opłaty związane z utrzymaniem etatu. W 13% przedsiębiorstw prowadzonych przez osoby w wieku lat oraz w 20% podmiotów stworzonych przez osoby pomiędzy 25 a 30 rokiem życia zatrudniani są pracownicy najemni. Dla porównania, w krajach starej unii (UE 15) w 12,1% przedsiębiorstw prowadzonych przez osoby w wieku zatrudniani są pracownicy, natomiast średnia dla wszystkich krajów wspólnoty (UE 28) wynosiła w 2012 roku 11,3%. 60 Wykres 39. Posiadanie stałego zleceniodawcy wśród przedsiębiorców prowadzących działalność nierolniczą Wykres 40. Odsetek przedsiębiorców prowadzących działalność nierolniczą zatrudniających pracowników najemnych (wg grup wieku przedsiębiorców) Źródło: Opracowanie własne na postawie danych BAEL (2012) 60 Dane Eurostatu za 2012 rok dla osób w przedziale lata, brak jest danych porównawczych dla przedziału lat. 81

82 Dominującym obszarem działalności nierolniczej osób młodych, niezależnie od grup wieku, jest handel i naprawa pojazdów, w dalszej kolejności budownictwo oraz informacja i komunikacja. Znaczące różnice w zakresie działalności zawodowej pomiędzy grupą osób w wieku 18-24, a widoczne są w tych obszarach, w których konieczne jest uzyskanie wykształcenia wyższego tj. w działalności profesjonalnej i naukowej. Z kolei osoby młodsze dominują w obszarach, w których wykonywanie zawodu wymaga raczej wykształcenia zawodowego (naprawa pojazdów, budownictwo, przetwórstwo przemysłowe) lub brak jest specyficznych wymagań dotyczących wykształcenia. Wykres 41. Obszary działalności przedsiębiorców prowadzących działalność nierolniczą wg grup wieku Źródło: Opracowanie własne na postawie danych BAEL (2012) Finansowanie działalności gospodarczej przez osoby młode Osoby młode finansują własną działalność gospodarczą głównie z własnych oszczędności, (50%), uzupełnianych o środki od rodziny (14%). Pieniądze pochodzące z finansowania zewnętrznego stanowią około jednej czwartej nakładów, dominują wśród nich kredyty i pożyczki bankowe, konsumpcyjne oraz leasing. Dotacje, pochodzące głównie ze środków na rozpoczęcie działalności gospodarczej przyznawanych przez PUP stanowią około 16%. Wykres 42. Udział poszczególnych źródeł finansowania działalności gospodarczej dotacje 16% oszczędności 50% rodzina 14% zwrotne 24% leasing 5% k/p bankowe 10% k/p konsumpcyjne 4% k/p inne 1% inne 0% Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI Średnia wartość środków przeznaczanych na rozpoczęcie działalności gospodarczej osób młodych wynosi 54 tys. zł dla obecnych przedsiębiorców, 30 tys. zł dla byłych oraz 50 dla osób planujących 82

83 założenie firmy, dla całej populacji wartość ta nie przekracza 50 tys. zł. Mediana nakładów przeznaczanych na ten cel, lepiej oddająca przeciętną wysokość poniesionych wydatków, wynosi odpowiednio 30, 20 i 35 tys. zł. Silnie prawoskośny rozkład ww. kategorii wskazuje, że zdecydowana większość (ponad 80%) zakładanych działalności wymagała nakładów do 50 tys. zł. Dane dotyczące wykorzystywania finansowania zewnętrznego w początkowym etapie funkcjonowania firmy, wskazują na relatywne zwiększenie kwoty przeznaczanej na założenie i rozkręcenie firmy przy korzystaniu z zewnętrznych źródeł. W przypadku 75% przedsiębiorstw pieniądze na rozpoczęcie działalności nie przekraczały 100 tys. zł. Wykres 43. Wysokość środków przeznaczanych na rozpoczęcie działalności gospodarczej Wykres 44. Rozkład środków przeznaczanych na rozpoczęcie działalności gospodarczej Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI O kredyt starało się przeszło 20% ankietowanych, w tym 25% obecnych i 15% byłych przedsiębiorców, również 15% potencjalnych właścicieli firm ma w planach wykorzystanie instrumentów finansowych. Kredyty i/lub pożyczki przyznane zostały około 60% osób, czyli odpowiednio 14% obecnych przedsiębiorców i 9% byłych. Korzystają oni najczęściej z kredytów konsumpcyjnych, które są droższe, ale łatwiejsze do uzyskania. W dalszej kolejności wykorzystywano kredyty przyznawane na konkretnych cel oraz pożyczki dla prowadzących działalność gospodarczą, które, jak wynika z przeprowadzonych badań, są relatywnie trudne do otrzymania. Osoby chcące rozpocząć działalność gospodarczą zdecydowanie częściej wskazują na chęć wykorzystania kredytów dla osób prowadzących działalność gospodarczą, a zdecydowanie rzadziej na kredyty konsumpcyjne. Wykres 45. Udział osób starających się o finansowanie zewnętrzne i uzyskujących takie finansowanie Wykres 46. Udział poszczególnych form kredytów wykorzystywanych przez osoby prowadzące działalność 83

84 Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI (n=584) Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI Średnia wartość przyznanego kredytu wynosiła niemal 61 tys. zł, 75% mieści się w przedziale do 70 tys. zł.. Pozyskanie środków zewnętrznych nie wypiera lub jedynie w niewielkim stopniu wypiera pozostałe, bezzwrotne źródła finansowania, tj. oszczędności, dotacje, czy środki od rodziny. Tabela 27. Rozkład uzyskanego finansowania w formie kredytu/pożyczki w pierwszych 12 miesiącach działalności Wykres 47. Średnia wartość środków z poszczególnych źródeł finansowania działalności gospodarczej Wartość przyznanych kredytów/pożyczek średnia percentyl percentyl percentyl percentyl Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI (n=67) Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI Średni okres spłaty przyznanych pożyczek zarówno dla obecnych jak i byłych przedsiębiorców wynosił 5 lat, przy czym wynik ten jest nieco zawyżony przez kredyty hipoteczne, z których korzystała część respondentów. Jedynie po około 10% osób brało kredyty na krócej niż rok i więcej niż pięć lat. Oprocentowanie przyznanych środków wynosi średnio 10%, przy czym koszt kredytów branych przez byłych przedsiębiorców jest wyższy niż w przypadku nadal prowadzących działalność. Analiza wyników badania oraz danych udostępnianych przez Narodowy Bank Polski, dotyczących oprocentowania kredytów złotowych wskazuje, że pożyczki brane przez osoby zakładające działalność gospodarczą, są przeciętnie droższe niż oferta kredytów przeznaczonych dla 84

85 przedsiębiorców. 61 Wynika to w dużej mierze z relatywnie częstego wykorzystywania przez młodych przedsiębiorców kredytów konsumpcyjnych. Wykres 48. Rozkład okresu kredytowania przyznanych kredytów/pożyczek 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 do roku 1-3 lata 4-5 lat 5 lat+ Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI (n=46) 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% Wykres 49. Średnie oprocentowanie przyznanych kredytów/pożyczek obecni byli ogółem Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI (n=43) Ramka 3 Opinie o oprocentowaniu i okresie spłaty kredytów i pożyczek dla młodych przedsiębiorców Kwestie oprocentowania instrumentów finansowych dla osób młodych chcących założyć działalność gospodarczą oraz okresu ich kredytowania były przedmiotem dyskusji podczas prowadzonych badań jakościowych zarówno z przedstawicielami pośredników finansowych jak i byłymi, obecnymi i potencjalnymi przedsiębiorcami. Z przeprowadzonych badań wynika kilka kwestii: oprocentowanie kredytów/pożyczek nie jest kluczową informacją braną pod uwagę przez osoby starające się o pozyskanie środków na działalność gospodarczą. Problemem młodych przedsiębiorców jest sama dostępność do zewnętrznych źródeł finansowania oraz możliwość otrzymania wsparcia w kwocie pozwalającej na realizację ich celów, w relatywnie szybkim czasie; stosowanie bardzo niskiego oprocentowania niewątpliwie zwiększa atrakcyjność instrumentów finansowych, nie jest jednak odpowiedzią na problemy osób które nie są w stanie pozyskać wsparcia na rynku komercyjnym, ponieważ powody dla których nie jest im ono przyznawane nie wynikają ze zbyt drogich pożyczek, a z niespełniania wymogów określanych przez instytucje finansowe (m.in. brak historii kredytowej, zbyt krótki okres funkcjonowania na rynku, brak zabezpieczenia pożyczki); niemniej wsparcie na początku działalności gospodarczej nie powinno być wysoko oprocentowane, ponieważ młode przedsiębiorstwa są często relatywnie mało dochodowe i z tego powodu mogą mieć problem ze spłatą zaciągniętych zobowiązań, a więc rata kredytu nie powinna być bardzo dużym obciążeniem dla pożyczkobiorców; jednym z sugerowanych (przez pośredników finansowych oraz osoby młode) rozwiązań było wydłużenie okresu kredytowania (zdaniem pośredników nawet do 10 lat, osoby młode preferują okres 7 lat), tak aby nawet w obliczu niepowodzenia przedsięwzięcia (były) przedsiębiorca był w stanie spłacić pożyczkę. Źródło: Opracowanie własne Poza środkami finansowymi w prowadzeniu działalności gospodarczej wykorzystywane są niefinansowe zasoby takie jak samochód, sprzęt komputerowy i inny biurowy, nieruchomości oraz 61 Zgodnie z danymi NBP przeciętne oprocentowanie kredytu firmowego w końcu 2013 roku wynosiło 6,4 %, z kolei oprocentowanie kredytu konsumpcyjnego 13,1%. 85

86 różnego rodzaju sprzęty np. budowlane (kategoria inne). Wśród osób niewykorzystujących w swojej działalności innych, wcześniej posiadanych środków, przodują byli oraz obecni przedsiębiorcy. Wykres 50. Odsetek przedsiębiorców wykorzystujących wcześniej posiadane środki w swojej działalności gospodarczej Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI (n=584) Ramka 4 Ocena systemu informacji o dostępnych źródłach finansowania Zgodnie z wynikami badania CATI większość osób planujących rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej poszukuje informacji na temat dostępnych form finansowania. Najczęściej wskazywanym źródłem informacji są urzędy pracy, co ma związek z częstym staraniem się o dotacje na założenie działalności gospodarczej, przyznawane przez urzędy. W dalszej kolejności sprawdzane są banki i centra/ośrodki doradztwa, relatywnie niewiele osób poszukuje informacji w funduszach pożyczkowych, co może świadczyć o małej wiedzy nt. oferty i niskiej rozpoznawalności tych instytucji. Widoczne są również relatywnie duże różnice, obecni i byli przedsiębiorcy zdecydowanie wolą kontakt bezpośredni i telefoniczny, podczas gdy potencjalni właściciele firm częściej korzystają z Internetu. W ujęciu ogólnym analiza odpowiedzi przyszłych przedsiębiorców wskazuje na to, że pierwszym kanałem informacji jest sprawdzenie różnych możliwości przy użyciu Internetu, zdecydowanie rzadziej osoby takie wybierają kontakt bezpośredni. Dopiero podjęcie ostatecznej decyzji o rozpoczęciu działalności (grupa obecnych i byłych przedsiębiorców) wpływa na bezpośredni kontakt z daną instytucją. 86

87 Wykres 51. Źródła wykorzystywane do zdobycia informacji o dostępnych formach finansowania Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI (n=584) Ankietowani, którzy skorzystali z różnych źródeł informacji oceniają je pozytywnie, w szczególności osoby które dopiero planują podjęcie działalności, nieco gorzej wypadają oceny obecnych i byłych przedsiębiorców. Wynikać to może z faktu zweryfikowania przydatności uzyskanych informacji przez tych, którzy już przeszli całą drogę poczynając od zebrania informacji po ich praktyczne zastosowanie. Respondenci, którzy nie starali się jeszcze wykorzystać zdobytej wiedzy oceniają uzyskane wsparcie jako bardziej przydatne. 87

88 Wykres 52. Ocena dostępnych kanałów informacji o możliwości pozyskania finansowania Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI (n=584) Wśród zgłaszanych postulatów mających na celu polepszenie jakości i przydatności dostępnych kanałów informacji najczęściej wskazuje się na: potrzebę rozpropagowania informacji o instytucjach do których można się zgłosić o pomoc; potrzebę podniesienia kwalifikacji personelu udzielającego informacji; położenie większego nacisku na praktyczne zastosowanie przekazywanej wiedzy (jak np. napisać wniosek, wypełnić dokumenty, etc.); potrzebę zwiększenia ilości i jakości informacji; dostęp do instytucji udzielających informacji powinien być większy; rozpropagowanie wiedzy na temat istniejących instytucji, które udzielają informacji; ograniczenie biurokracji w pozyskiwaniu informacji; zwiększenie ilości informacji umieszczanych na stronach internetowych. Analogiczne uwagi zgłaszane były podczas przeprowadzonych w ramach badania wywiadów pogłębionych. W szczególności podkreślano w nich potrzebę większej dostępności do informacji, w tym zaangażowanie większej liczby instytucji bliższych ludziom, np. domów kultury, urzędów gmin etc. Ponadto, młodzi ludzie proponują aby więcej informacji na temat prowadzenia działalności, ale i wcześniej założenia jej, i sposobach finansowania widniało na stronach urzędów pracy, gmin czy innych instytucji publicznych. Obok tego nacisk kładziony był na bardziej praktyczny wymiar wsparcia, tak aby pozyskane informacje ułatwiały wypełnienie dokumentów, napisanie wniosku etc., a nie tylko mówiły o tym gdzie można się zgłosić po środki i jakiej wielkości dofinansowanie jest dostępne Instrumenty zwrotne we wsparciu młodych na rynku pracy Dominującą formą wsparcia osób młodych na rynku pracy jest stosowanie instrumentów aktywnych polityk rynku pracy oraz udzielanie dotacji na rozpoczęcie działalności gospodarczej, jak to ma m.in. miejsce w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata , w którym w ramach Poddziałania Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw możliwe jest uzyskanie do 300 tys. 62 środków na utworzenie lub rozwój działalności gospodarczej dla mikroprzedsiębiorstw. 62 Wysokość dostępnych środków uzależniona jest od planowanych do utworzenia miejsc pracy (liczba musi być uwzględniona w biznes planie). W Programie przyjęto następujące progi: 100 tys. dla podmiotu planującego utworzenie minimum 1 i nie więcej niż 2 miejsc pracy, 200 tys. dla co najmniej 2 i nie mniej niż 3 oraz 300 tys. 88

89 Poza nielicznymi wyjątkami opisanymi poniżej, istnieje relatywnie niewielka oferta instrumentów finansowych dedykowanych osobom młodym. Najpopularniejszym instrumentem pozyskiwania środków w Polsce jest kredyt bankowy, jednak jest on często zbyt drogi, a w przypadku osób młodych, chcących założyć działalność gospodarczą trudny do pozyskania ze względu na częsty brak zdolności kredytowej, co potwierdzają dane przytoczone w rozdziale Osoby młode, przy spełnieniu określonych warunków mogą pozyskiwać środki z funduszy pożyczkowych. Obecnie w Polsce działa 86 funduszy, udzielających pożyczek przedsiębiorcom na rozwój działalności oraz osobom planującym założenie działalności gospodarczej. Pożyczki mogą być przyznawane na okres do 60 miesięcy. Oprocentowanie pożyczek z funduszy pożyczkowych dofinansowanych z UE w ramach inicjatywy JEREMIE nie powinno być niższe niż stopa referencyjna, obliczana na podstawie metodologii Komisji Europejskiej. 63 W praktyce fundusze pożyczkowe mają różne oferty ze względu na kwotę możliwego wsparcia i stosują różne poziomy oprocentowania w zależności od m.in. grupy docelowej, czy zasad udzielania pożyczki (stosowanie pomocy publicznej w ramach pomocy de minimis) np.: Agencja Rozwoju Regionalnego MARR S.A. z Mielca w swojej ofercie ma pożyczki od 10 do 400 tys. zł na cele bezpośrednio związane z podejmowaniem lub rozwijaniem działalności gospodarczej, oprocentowaną na poziomie 3,75%, przy czym w przypadku pożyczki udzielanej na zasadach de minimis oprocentowanie wynosi 1,31%, takie rozwiązania przeznaczone są dla: rozpoczynających działalność gospodarczą i działających poniżej jednego roku, wdrażających przedsięwzięcia innowacyjne oraz wynajmujących pomieszczenia w Inkubatorze Nowych Technologii IN-TECH lub Mieleckim Parku Przemysłowym. Pożyczkodawca wymaga 10% wkładu własnego i pobiera jednorazową prowizję w wysokości 1% kwoty pożyczki. 64 Idea Bank będący pośrednikiem finansowym w województwie dolnośląskim i łódzkim oferuje Kredyt na start ze wsparciem unijnym przeznaczony na rozwój nowej/założenie działalności dla podmiotów funkcjonujących na rynku od 0 do 24 miesięcy. Maksymalna kwota wsparcia wynosi 350 tys. zł przy zabezpieczeniu majątkowym (LTV na poziomie 50%) lub 50 tys. przy zabezpieczeniu w postaci poręczenia dwóch osób trzecich. Okres kredytowania obejmuje maksymalnie 59 miesięcy, oprocentowany jest na poziomie 2%, przy zerowej marży i prowizji, ubezpieczenie od utraty zysku wynosi 0,3%. 65 Inicjatywa Mikro, w początkach swojego istnienia finansowana ze środków przyznawanych Polsce przez Stany Zjednoczone, obecnie finansowana ze środków EFRR, EFI I EBOiR, ma w swojej ofercie Pożyczkę na start, udzielaną na okres do 24 miesięcy w kwocie do 20 tys. zł. 66 dla minimum 3 miejsc pracy. Wsparcie przyznawane jest w formie refundacji maksymalnie 50% kosztów kwalifikowanych projektu. 63 PARP, Przedsiębiorco skorzystaj, Warszawa 2013 r. 64 Informacje o ofercie MARR S.A. dostęp r. 65 Oferta Idea Bank dostęp r. 66 Oferta Inicjatywy Mikro w ramach Pożyczki na start dostęp r. 89

90 Ramka 5 Fundusz pracy dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej Zgodnie z Ustawą z dnia 20 kwietnia 2004r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, (tekst jednolity z 2008r. Dz. U. Nr 69. poz.415 z późn. zm.) Powiatowe Urzędy Pracy (PUP) mogą przyznać bezrobotnemu jednorazowo środki na podjęcie działalności gospodarczej, w tym na zakup towarów i usług w szczególności na: zakup środków trwałych, urządzeń, maszyn, materiałów, towarów, usług i materiałów reklamowych, pozyskanie lokalu, pokrycie kosztów pomocy prawnej, konsultacji i doradztwa dotyczących tej działalności. Wartość dofinansowania nie może przekraczać 6-krotności przeciętnego wynagrodzenia. W przypadku gdy działalność jest podejmowana na zasadach określonych dla spółdzielni socjalnych, wysokość przyznanych bezrobotnemu środków nie może przekraczać 4-krotnego przeciętnego wynagrodzenia na jednego członka założyciela spółdzielni oraz 3-krotnego przeciętnego wynagrodzenia na jednego członka przystępującego do spółdzielni socjalnej po jej założeniu. Dla zabezpieczenia środków W postępowaniu dotyczącym przyznawania środków na podjęcie działalności gospodarczej wymagane jest wskazanie formy zabezpieczenia ewentualnego zwrotu środków, do stosowanych rozwiązań zalicza się: poręczenie osób trzecich, wraz ze zgodą współmałżonka; akt notarialny o dobrowolnym poddaniu się rygorowi egzekucji przez dłużnika, blokada środków zgromadzonych na rachunku bankowym. Wymagania dotyczące wniosku o przyznanie środków na podjęcie działalności gospodarczej określa Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 21 listopada 2005 r:. kwotę wnioskowanych środków; rodzaj działalności gospodarczej, którą bezrobotny zamierza podjąć; kalkulację kosztów związanych z podjęciem działalności, jakie zostaną poniesione do dnia poprzedzającego dzień jej rozpoczęcia, źródła ich finansowania oraz wskazanie działań podjętych na rzecz rozpoczęcia działalności, dotyczących w szczególności pozyskania lokalu, uzyskania niezbędnych pozwoleń oraz odbycia szkoleń; szczegółową specyfikację wydatków przeznaczanych w szczególności na zakup środków trwałych, materiałów, towarów, pozyskanie lokalu, opłatę wpisowego lub wkładu do spółdzielni socjalnej oraz harmonogram wydatków w ramach wnioskowanych środków; proponowaną formę zabezpieczenia zwrotu środków; przewidywane efekty ekonomiczne prowadzenia działalności gospodarczej. W latach z tej formy wsparcia skorzystało prawie 339 tys. bezrobotnych, przy czym ze względu na ograniczone środki FP po roku 2010 drastycznie spadła liczba osób objętych tą formą pomocy. Jednocześnie zwiększyła się (od 2009 r.) średnia wartość dotacji (z 12 tys. w latach , do ponad 17 tys. w okresie ). Podmioty gospodarcze zakładane dzięki wsparciu z Funduszu Pracy stanowiły w tych latach od 9% do 22% wszystkich nowo zarejestrowanych działalności gospodarczych. Warto jednocześnie odnotować, że od roku 2010 systematycznie spada ogólna liczba nowo zarejestrowanych działalności gospodarczych, z niemal 350 tys. w 2010 do nieco ponad 287 tys. w 2012 r. 90

91 Wykres 53. Wsparcie dotacyjne z Funduszu Pracy liczba wspartych osób (lewa oś), średnia kwota wsparcia (prawa oś) Wykres 54. Udział nowo zarejestrowanych działalności gospodarczych wspartych z Funduszu Pracy do ogólnej liczby nowo zarejestrowanych działalności gospodarczych Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań MPiPS Efektywność podstawowych form promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej bezrobotnych finansowanych z Funduszu Pracy za lata Źródło: Opracowanie własne Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS Poza instrumentami rynkowymi dostępne są również inne formy pozyskania środków. Na zlecenie MPiPS BGK prowadzi dedykowany osobom młodym program Pierwszy biznes Wsparcie w starcie. Inicjatywa ta polega na udzielaniu niskooprocentowanych pożyczek absolwentom (do 48 miesięcy od dnia otrzymania dyplomu) i studentom ostatniego roku studiów na rozpoczęcie działalności gospodarczej oraz utworzenie stanowiska pracy dla osoby bezrobotnej. W pierwszym etapie programem objęte zostały województwa małopolskie, świętokrzyskie i mazowieckie i od 2014 r. ma być sukcesywnie wdrażany w kolejnych. Osoby młode mogą się w nim starać o kredyt do 60 tys. zł oprocentowany w wysokości 0,25 stopy redyskonta weksli NBP z 7-mio letnim okresem spłaty. Dodatkowo, można uzyskać do 20 tys. zł na utworzenie stanowiska pracy dla osoby bezrobotnej, w tym bezrobotnego skierowanego przez powiatowy urząd pracy. Na realizację pierwszego etapu programu przeznaczono kwotę w wysokości 20,5 mln zł. Dotychczas w ramach programu podpisano 3 umowy, każda na kwotę 60 tys. zł oprocentowane na 0,69%. Dzięki przyznanemu wsparciu powstanie gabinet stomatologiczny w Cegłowie w województwie mazowieckim, pracownia projektowo-drogowa w Sandomierzu oraz działalność z zakresu budownictwa i wykonywania konstrukcji oraz pokryć dachowych. Dwie z pożyczek przyznane zostały absolwentom, natomiast jedna studentowi ostatniego roku. 91

92 Ramka 6 Program Młodzi na rynku pracy Trudna sytuacja osób młodych na rynku pracy dotyka większość krajów UE, z tego względu Komisja Europejska przygotowała Inicjatywę Szanse dla młodzieży, której celem jest ograniczenie bezrobocia wśród osób młodych, m.in. poprzez podjęcie działań związanych z: zapobieganiem zjawiska przedwczesnego kończenia szkoły; rozwijanie umiejętności istotnych dla rynku pracy; umożliwienie absolwentom uzyskania pierwszych doświadczeń zawodowych i zdobywanie kwalifikacji w trakcie pracy; zdobyciem pierwszej pracy. Odpowiedzią Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej na tę inicjatywę jest program Młodzi na rynku pracy, którego cel strategiczny zdefiniowano jako wypracowanie mechanizmów wsparcia ludzi młodych, w tym absolwentów na rynku pracy. W ramach planowanych działań osoby młode (do 30 r.ż.) będą mogły wziąć udział w pilotażowym programie pn. Twoja Kariera Twój Wybór, testującym wzorcowy schemat pracy z osobami bezrobotnymi w tej grupie wiekowej i jednocześnie sprawdzający nowe narzędzia służące zwiększaniu aktywności, samodzielności i mobilności osób młodych. Instrumenty testowe, z jakich będą mogli skorzystać beneficjenci programu to: indywidualne wsparcie opiekuna; promesa aktywizacji młodych: o bon stażowy polegający na przyznaniu stypendium stażowego dla pracodawcy wyszukanego przez bezrobotnego, który zdecyduje się na zorganizowanie stażu oraz zobowiąże do zatrudnienia go przez okres co najmniej 6 miesięcy po zakończeniu stażu. Poza stypendium dla stażysty, pracodawcy przysługiwać ma jednorazowa premia w wysokości 1500 zł po 6 miesiącach zatrudnienia osoby po stażu; o bon szkoleniowy - celem wsparcia jest zaoferowanie dodatkowej możliwości uzyskania umiejętności potrzebnych do podjęcia zatrudnienia. Osoba bezrobotna będzie miała do dyspozycji sumę w wysokości 100% przeciętnego wynagrodzenia, którą będzie mogła wykorzystać na samodzielnie wyszukane szkolenie; o bon na kształcenie zawodowe lub policealne instrument przeznaczony dla osób z wykształceniem gimnazjalnym lub bez zawodu, po szkole średniej ogólnokształcącej. Bezrobotny będzie miał do dyspozycji kwotę w wysokości 200% przeciętnego wynagrodzenia, w ramach której będzie mogła sfinansować: koszty kształcenia, koszty przejazdy do i z miejsca odbywania się zajęć, zakup podręczników, koszty zakwaterowania oraz koszty niezbędnych badań lekarskich/psychologicznych; o bon na kształcenie podyplomowe przeznaczony jest dla absolwentów, którzy chcą dalej podnosić swoje kwalifikacje zawodowe. Osoby takie będą miały do dyspozycji kwotę w wysokości 200% przeciętnego wynagrodzenia, w ramach której będzie mogła sfinansować: koszt studiów podyplomowych, zakup podręczników, przejazd do i z miejsca odbywania się zajęć, koszty zakwaterowania; o bon dla pracodawcy za zatrudnienie absolwenta szkoły wyższej w ramach tego instrumentu pracodawca na okres do 12 miesięcy będzie otrzymywał comiesięczną refundację kosztów wynagrodzenia osoby młodej (łączenie ze składkami ubezpieczenia społecznego) pod warunkiem zatrudnienia absolwenta na okres co najmniej 18 miesięcy; dotacja na zasiedlenie w ramach wsparcia bezrobotny może uzyskać do 5000 zł brutto na pokrycie kosztów związanych z podjęciem zatrudnienia w nowym miejscu (poza miejscem zamieszania). Źródło: Opracowanie własne 92

93 Wsparcie w ramach PO KL Aktywizacja zawodowa i wsparcie przedsiębiorczości osób młodych (do 25 r.ż.), obok innych grup w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy oraz pozostałych bezrobotnych, jest przedmiotem interwencji PO KL realizowanej na poziomie regionalnym, w ramach priorytetu VI Rynek pracy otwarty dla wszystkich. Z punktu widzenia rozwoju przedsiębiorczości w tej grupie wiekowej kluczowe inicjatywy podejmowane są w ramach Poddziałania poprawa zdolności do zatrudnienia oraz podnoszenie poziomu aktywności zawodowej osób bezrobotnych i Działania 6.2 wsparcie oraz promocja przedsiębiorczości i samozatrudnienia. W ramach interwencji w Poddziałaniu 6.1.3, realizowanego przez projekty systemowe, wsparcie obejmuje instrumenty i usługi wymienione w ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. W ramach Działania 6.1, a więc i Poddziałania interwencja dedykowana jest grupom w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy, mającym problemy z wejściem na rynek pracy (osoby młode do 25 r.ż. oraz niepełnosprawne) i utrzymaniem się na nim (kobiety powracające na rynek pracy po urodzeniu dziecka, osoby które ukończyły 50 r.ż.). Wśród dofinansowanych przedsięwzięć znajdują się: szkolenia; staże; przygotowanie zawodowe dorosłych; prace interwencyjne; wyposażenie i doposażenie stanowiska pracy; przyznanie jednorazowych środków na podjęcie działalności gospodarczej (maksymalna wartość dofinansowania to sześciokrotność przeciętnego wynagrodzenia), łącznie z pomocą prawną, konsultacjami i doradztwem związanym z podjęciem takiej działalności. Celem interwencji w działaniu 6.2 jest promocja oraz wspieranie inicjatyw i rozwiązań zmierzających do tworzenia nowych miejsc pracy oraz budowy postaw kreatywnych, służących rozwojowi przedsiębiorczości i samozatrudnienia. W działaniu 6.2 przewidziano zarówno wsparcie dotacyjne, jak i zwrotne. Pomoc o charakterze bezzwrotnym dedykowana jest osobom w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy, w tym: młodym (do 25 r.ż.), długotrwale bezrobotnym, niepełnosprawnym, osobom bez kwalifikacji zawodowych oraz po 50 r.ż., które nie mają możliwości uzyskania pożyczek na zasadach rynkowych z banków komercyjnych. Pomoc w formie pożyczek preferencyjnych przewidziana została dla innych odbiorców wsparcia, w szczególności osób pracujących, pracowników naukowych, studentów i absolwentów planujących założyć własną działalność gospodarczą typu spin off lub spin out, polegającą na komercjalizacji wiedzy naukowej i technologii. Wśród proponowanych typów działań uwzględniono: wsparcie dotacyjne dla osób zamierzających rozpocząć prowadzenie działalności gospodarczej obejmujące: o doradztwo oraz szkolenia umożliwiające pozyskanie wiedzy niezbędnej do prowadzenia działalności gospodarczej; o przyznanie środków na rozwój działalności do 40 tys. zł na osobę lub 20 tys. na osobę w przypadku spółdzielni lub spółdzielni socjalnej; 93

94 o wsparcie pomostowe udzielane w okresie do 6/12 miesięcy od dnia zawraca umowy o udzieleniu wsparcia pomostowego, obejmujące: finansowe wsparcie pomostowe wypłacane miesięcznie 67 i/lub szkolenia i doradztwo w zakresie efektywnego wykorzystania dotacji; wsparcie dla osób planujących rozpoczęcie prowadzenia działalności gospodarczej, w tym w formie innowacyjnej przedsiębiorczości akademickiej, obejmujące: o przyznanie jednorazowej pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej do wysokości 50 tys. zł na osobę; o doradztwo oraz szkolenia umożliwiające uzyskanie wiedzy i umiejętności niezbędnych do podjęcia i prowadzenia działalności gospodarczej dla osób rozpoczynających działalność w ramach danego projektu. Priorytet VI realizowany jest na poziomie regionalnym, łączna alokacja dla poddziałania wynosi niemal 1,5 mld euro, natomiast dla działania 6.2 ponad 580 mln euro. Cała alokacja na priorytet VI wynosiła 2,4 mld euro. 20 czerwca 2012 r. alokację zwiększono do 2,6 mld euro, co wynikało z konieczności dodatkowego wsparcia działań z zakresu aktywizacji zawodowej, w szczególności osób młodych w wieku lat Doświadczenia i wnioski z wdrażania PO KL W ramach interwencji w 16 województwach zrealizowano dotychczas projektów z poddziałania 6.1.3, o łącznej wartości ponad 6,6 mld zł, z dofinansowaniem niemal 6,4 mld. Średnia wartość wsparcia dotacyjnego w Poddziałaniu wynosiła 17 tys. zł. W działaniu 6.2 zakończono 990 projektów o wartości niemal 2,4 mld, przy dofinansowaniu 2,38 mld. Średnia wartość dotacji oscylowała wokół 35 tys. zł, dodatkowo beneficjenci otrzymywali po około 6,5 tys. zł wsparcia pomostowego. 69 Przyznanemu wsparciu dotacyjnemu towarzyszyły zazwyczaj dodatkowe usługi, najczęściej były to szkolenia oraz doradztwo, w dalszej kolejności wsparcie pomostowe (tylko dla beneficjentów Działania 6.2). Tabela 28. Wsparcie towarzyszące środkom na rozpoczęcie działalności gospodarczej szkolenia doradztwo wsparcie pomostowe spotkania z firmami inne/nie pamiętam żadne lata 61% 59% 56% 5% 1% 17% Poddziałanie % 27% 0% 1% 3% 46% Działanie % 72% 87% 6% 1% 1% Źródło: Opracowanie własne na podstawie PAG Uniconsult, Badanie skuteczności wsparcia realizowanego w ramach komponentu regionalnego PO KL , Raport cząstkowy I, Warszawa, lipiec 2013 r. 67 Wsparcie pomostowe jest bezzwrotną formą wsparcia pozwalającą na pokrycie obligatoryjnych opłat, ponoszonych przez przedsiębiorcę niezależnie od poziomu przychodów. Wsparcie pomostowe wykorzystywane może być m.in. na potrzeby pokrycia składek na ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie zdrowotne. 68 Projekty realizowane przez Powiatowe Urzędy Pracy w ramach projektu systemowego województwa traktowane są jako jedno przedsięwzięcie. 69 Policy & Action Group Uniconsult sp. z o.o., Badanie skuteczności wsparcia realizowanego w ramach komponentu regionalnego PO KL , Raport cząstkowy I, Warszawa, lipiec 2013 r. 94

95 Z dotychczasowego wsparcia w ramach Poddziałania 6.1.3, w ramach programów regionalnych bezzwrotne dotacje przyznano ponad 21 tys. osób w wieku lat, 70 co stanowi 18% wszystkich odbiorców dotacji. Z Działania 6.2 środki na rozpoczęcie działalności gospodarczej zapewniono niemal 6 tys. osób młodych (ponad 21%), z kolei z instrumentów zwrotnych skorzystało dotychczas 5 osób. 71 Wykres 55. Liczba osób które otrzymały bezzwrotne dotacje Wykres 56. Udział osób młodych w ogólnej liczbie osób, które otrzymały bezzwrotne dotacje Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdawczości 16 IP PO KL. Stan na pierwsze półrocze 2013 r. Beneficjentami ostatecznymi wsparcia na rozpoczęcie działalności gospodarczej były w większości osoby niepracujące w momencie przystąpienia do projektu, dla Poddziałania udział takich osób wynosił 94%, natomiast dla Działania %. Przy czym wśród osób młodych wartość ta wynosi 90%. Wsparcie na rozpoczęcie działalności gospodarczej zdecydowanie częściej trafiało do osób z wykształceniem średnim (40% beneficjentów Poddziałania i 29% Działania 6.2) oraz wyższym (odpowiednio 38% i 62%), niż gimnazjalnym (3% i 0%) i zasadniczym zawodowym (8% i 6%). 72 Brak jest szczegółowych informacji dotyczących wykształcenia w podziale na grupy wiekowe. Jednymi z kluczowych elementów oceny efektywności wsparcia na zakładanie działalności gospodarczej jest jego trwałość. Wszyscy beneficjenci, którzy otrzymali dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej byli zatrudnieni w okresie 3 miesięcy od zakończenia projektu, wynika to jednak ze zobowiązania utrzymania działalności gospodarczej przez minimum 12 miesięcy. Kluczowym pytaniem jest więc jak wygląda trwałość wsparcia po tym okresie oraz po upływie 24 miesięcy, kiedy kończy się preferencyjny okres stawek ZUS. W ujęciu ogólnym z ewaluacji komponentu regionalnego PO KL wynika, że firmy utworzone w ramach wsparcia z Działania 6.2 cechują się nieznacznie większą przeżywalnością, niż podmioty utworzone w Poddziałaniu W sprawozdawczości PO KL monitorowane są dane dla grupy wiekowej 15-24, będącej jedną z grup docelowych interwencji, nie monitorowano wsparcia dla osób w przedziale lat. 71 Ze sprawozdawczości PO KL (sprawozdania za pierwsze półrocze 2013 r.) wynika, że jedynie w województwie kujawsko-pomorskim osoby młode skorzystały z instrumentów zwrotnych. 72 Policy & Action Group Uniconsult sp. z o.o., Badanie skuteczności wsparcia realizowanego w ramach komponentu regionalnego PO KL , Raport cząstkowy I, Warszawa, lipiec 2013 r. 95

96 Tabela 29. Wskaźniki przeżycia firm założonych przy udziale dotacji PO KL. Miesiące od założenia firmy Wskaźnik przeżycia firmy utworzonej dzięki Poddziałaniu Wskaźnik przeżycia firmy utworzonej dzięki Działaniu ,9% 99,8% 6 99,8% 99,4% 9 99,5% 99,3% 12 93,9% 95,7% 15 83,1% 88,2% 18 76,2% 81,3% 21 74,5% 78,6% 24 65,1% 66,9% 27 60,7% 66,9% 30 59,1% 60,4% Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Policy & Action Group Uniconsult sp. z o.o., Badanie skuteczności wsparcia realizowanego w ramach komponentu regionalnego PO KL , Raport cząstkowy I, Warszawa, lipiec 2013 r. Wyniki te znajdują swoje odzwierciedlenie również w ocenie sytuacji działającej firmy. Beneficjenci Działania 6.2 generalnie nieco lepiej oceniają kondycję swojej firmy, rzadziej widząc ryzyko jej upadłości. Niezależnie jednak od działania, w ramach którego przyznane zostały środki na rozpoczęcie działalności gospodarczej, osoby młode najlepiej ze wszystkich grup wiekowych oceniają sytuację swojej firmy. Wykres 57 Ocena sytuacji działających firm Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Policy & Action Group Uniconsult sp. z o.o., Badanie skuteczności wsparcia realizowanego w ramach komponentu regionalnego PO KL , Raport cząstkowy I, Warszawa, lipiec 2013 r. Odpowiedzi te są o tyle ciekawe, że inne dane pozyskane w ramach przytaczanego badania wskazują na to, że przeżywalność firm utworzonych dzięki dotacjom jest niższa w przypadku kobiet i osób do 24 roku życia oraz powyżej 54 lat. Co może wskazywać na większy optymizm osób młodych i jednocześnie mniejszą znajomość realiów rynkowych funkcjonowania działalności gospodarczej pozwalających na bardziej realne ocenianie swojej sytuacji. 96