Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii

Transkrypt

1 Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE Mechanizmy funkcjonowania strefy euro VII edycja, rok akademicki 2015/16 Paweł Szczęch Nr albumu: /2016 Uwarunkowania makroekonomiczne dla równowagi finansów publicznych krajów Unii Gospodarczej i Walutowej wnioski z kryzysu Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem dr hab. inż. Ryszarda Katy, prof. UR Przyjmuję pracę Data i podpis promotora RZESZÓW 2016 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej

2 Oświadczenie autora pracy Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest w pełni autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów podyplomowych Mechanizmy funkcjonowania strefy euro i nie była także przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Data Podpis autora pracy 2

3 Streszczenie Praca podejmuje problematykę sytuacji finansowej oraz zmniejszenia stabilności makroekonomicznej krajów Unii Gospodarczej i Walutowej w dobie kryzysu zadłużeniowego (lata ). Ponadto została podjęta próba zweryfikowania tezy o narastającej nierównowadze makroekonomicznej gospodarek krajów Unii Gospodarczej i Walutowej w latach poprzedzających załamanie jako jednym z kluczowych powodów powstania kryzysu finansów publicznych - zagrażającego stabilności unii walutowej. Celem głównym pracy jest przedstawienie konieczności systematycznego badania równowagi makroekonomicznej krajów Unii Gospodarczej i Walutowej, a także respektowania uregulowań wprowadzonych po kryzysie. Słowa kluczowe: Unia Gospodarcza i Walutowa, finanse publiczne, deficyt budżetowy, deficyt sektora finansów publicznych, dług publiczny, nierównowagi makroekonomiczne, kryzys finansowy Macroeconomic conditons for public finances equilibriumin Economy and Monetary Union s countries inferences of crisis 3

4 SPIS TREŚCI WSTĘP... 5 ROZDZIAŁ I. KRYZYS GOSPODARCZY I FINANSÓW PUBLICZNYCH W STREFIE EURO Przyczyny załamania gospodarczego w strefie euro Sytuacja finansów publicznych skutki kryzysu... 8 ROZDZIAŁ II. SYSTEM ZARZĄDZANIA FINANSOWEGO W UE Koordynacja polityki fiskalnej w krajach członkowskich Reformy pokryzysowe i zastosowane mechanizmy wsparcia ROZDZIAŁ III. SYTUACJA MAKROEKONOMICZNA W STREFIE EURO Procedura nierównowag makroekonomicznych Analiza wskaźników makroekonomicznych krajów strefy euro WNIOSKI BIBLIOGRAFIA SPIS TABEL

5 WSTĘP W latach Unia Europejska znalazła się w głębokim kryzysie finansowym i gospodarczym. Był on spowodowany skumulowaniem się skutków wielu niekorzystnych zjawisk. Najważniejszym czynnikiem odróżniającym obecny kryzys od wielu wcześniejszych cyklicznych załamań koniunktury jest nadmierne zadłużenie zarówno sektora publicznego jak również prywatnego, które doprowadziło w konsekwencji do gwałtownego spadku zaufania na rynkach finansowych, zmusiło wiele krajów do przyjęcia drastycznych programów oszczędnościowych i utrudnia przezwyciężenie kryzysu. Charakterystyczną cechą obecnego kryzysu jest to, że jego źródła nie leżą w sektorze realnym, ale raczej w szeroko rozumianym sektorze finansowym. Chociaż w tle kryzysu leżą również czynniki strukturalne, to rozwiązanie kwestii finansowych ma decydujące znaczenie dla przezwyciężenia kryzysu. Celem głównym pracy jest przedstawienie konieczności systematycznego badania równowagi makroekonomicznej krajów Unii Gospodarczej i Walutowej, a także poziomu respektowania uregulowań wprowadzonych po kryzysie. Ponadto przeprowadzenie analizy funkcjonowania Unii Gospodarczej i Walutowej w czasie kryzysu i wprowadzonych reform, a także określenie ważnych przesłanek i kierunków realizacji tego projektu integracyjnego, mającego istotne znaczenie nie tylko dla państw członkowskich Unii Europejskiej. Praca podzielona jest na trzy części, w pierwszym rozdziale przedstawiono przyczyny załamania gospodarczego oraz skutki kryzysu, w rozdziale drugim zaprezentowano narzędzia koordynacji polityki fiskalnej, a także reformy pokryzysowe i zastosowane mechanizmy wsparcia w krajach członkowskich Unii Europejskiej, w rozdziale trzecim ukazano procedurę nierównowag makroekonomicznych oraz dokonano analizy wskaźników makroekonomicznych krajów strefy euro. 5

6 ROZDZIAŁ I KRYZYS GOSPODARCZY I FINANSÓW PUBLICZNYCH W STREFIE EURO Kryzys strefy euro zasadniczo jest problemem systemowo-instytucjonalnym. Wiąże się on jednak także z polityką gospodarczo-finansową prowadzoną przez poszczególne państwa strefy. Przyjęty mechanizm jednolitej strefy walutowej w UE okazał się w praktyce nie w pełni efektywny, a część państw nie potrafiło identyfikować i rozwiązywać problemów wiążących się z funkcjonowaniem w ramach strefy. Wieloaspektowość i głębia kryzysu wymagają analizy i oceny jego przyczyn oraz przebiegu reakcji instytucji decyzyjnych Unii Europejskiej i strefy euro Przyczyny załamania gospodarczego w strefie euro Powstanie kryzysu ekonomiczno-finansowego w UE i strefie euro nie było aktem jednorazowym, ale procesem, który trwał wiele lat i miał szerszy charakter. W Stanach Zjednoczonych Ameryki wystąpił kryzys na rynku kredytów hipotecznych i innych, które okazały się w dużej liczbie w sytuacji nieregularnej, substandardowej, to znaczy częściowo lub całkowicie niespłacalne 2. Tego typu akcję kredytową amerykańskie banki komercyjne i inwestycyjne oraz globalne instytucje spekulacyjne rozwijały w ogromnej skali i w sposób nieodpowiedzialny. Kulminacją kryzysu był upadek we wrześniu 2008 r. banku inwestycyjnego Lehman Brothers. W rządowych programach naprawczych i restrukturyzacyjnych kierowano się w odniesieniu do największych banków o znaczeniu systemowym zasadą: zbyt duży, żeby upaść. Napięcia w amerykańskim systemie bankowym przenosiły się w pewnym zakresie do innych części świata, w tym do Europy 3. W wielu państwach strefy euro już przed 2008 r. występowały głębokie nierównowagi makroekonomiczne - wysoki deficyt budżetowy i dług publiczny, co pogłębiało zróżnicowanie między nimi w zakresie konkurencyjności gospodarczej. Zasadniczym problemem niektórych 1 Poliński R., 2015: Problemy strefy euro, Wydawnictwo Naukowe FREL, Warszawa, s Owsiak S., 2011: Nowe zarządzanie finansami, s Poliński R., 2015: Problemy strefy euro, s. 90 6

7 państw strefy euro stało się finansowanie dłużne. Najbardziej zagrożone gospodarki w strefie euro miały Irlandia, Portugalia, Grecja, Cypr, Hiszpania i Włochy 4. W strefie euro kryzys finansowy rozpoczął się na dobre dopiero w październiku 2009 roku, kiedy nowo wybrany rząd Grecji ujawnił, że deficyt budżetowy kraju będzie dwukrotnie większy niż wcześniej planowano. Wydarzenie to uruchomiło sekwencję negatywnych zdarzeń, które doprowadziły strefę euro do głębokiego i rozległego kryzysu gospodarczego i politycznego. W pułapkę zadłużenia wpadały kolejne kraje UE, rynki finansowe uległy destabilizacji, sektory bankowe w poszczególnych krajach członkowskich zmuszone zostały do walki o przetrwanie, a wzrost gospodarczy w większości krajów strefy euro wyhamował. Jednocześnie zdumiewająca niezdolność krajów UE do podjęcia działań pozwalających na przezwyciężenie kryzysu ujawniła liczne słabości w systemie instytucjonalno-politycznym UE, który zbudowany na dobre czasy, nie radził sobie z nowymi wyzwaniami 5. Konsekwencją tych wydarzeń jest głęboki kryzys zaufania rynków finansowych do wszystkich mocno zadłużonych państw strefy euro, obniżenie oceny wiarygodności rządów tych państw, powodujące zwiększenie się kosztu pożyczek zaciąganych przez nie na rynkach finansowych. Przyczyny kryzysu miały głęboki charakter i były splotem wielu czynników zewnętrznych i wewnętrznych. W tym kontekście można wymienić 6 : a) Duże zróżnicowanie poziomu rozwoju i struktur gospodarczych (branżowe i podmiotowe) państw członkowskich strefy euro; b) Niską zdolność części państw do zarządzania i absorbowania wstrząsów gospodarczych, związaną z brakiem odpowiednich regulacji i instytucji lub niską konkurencyjnością ich gospodarek narodowych; c) Słabość oraz nieskuteczność mechanizmów instytucjonalnych i rynkowych wymuszających na rządach prowadzenie odpowiedzialnej, zrównoważonej polityki fiskalnej; d) Brak dostatecznego nadzoru nad sektorem finansowym; e) Brak mechanizmów zarządzania kryzysowego oraz szybkiego wsparcia finansowego dla najbardziej zagrożonych państwa strefy euro; 4 Owsiak S., 2011: Nowe zarządzanie finansami, s Oręziak L., Rosati D. K., 2013: Kryzys finansów publicznych przyczyny, mechanizm, drogi wyjścia, Oficyna Wydawnicza Uczelnia Łazarskiego, Warszawa, s Poliński R., 2015: Problemy strefy euro, s

8 f) Niepełną adekwatność celu inflacyjnego i poziomu stóp procentowych ustalanych przez EBC do sytuacji gospodarczo finansowej i potrzeb rozwojowych różnych grup państw, w szczególności słabiej rozwiniętych; g) Zbyt liberalne podejście do spekulacji finansowych i utratę kontroli władz publicznych nad rynkami finansowymi, co wiązało się z brakiem skutecznych regulacji tego sektora gospodarki; h) Brak systemu wczesnego ostrzegania o zakłóceniach równowagi makroekonomicznej (ex ante) Sytuacja finansów publicznych skutki kryzysu Światowy kryzys finansowy przeniesiony na obszar europejskiej unii walutowej posiadającej szereg braków instytucjonalnych i strukturalnych podważył stabilność wspólnego obszaru walutowego oraz wpłynął na pojawienie się kryzysu zadłużeniowego tzw. krajów peryferyjnych. 7. W reakcji na amerykański kryzys finansowy i spadek zaufania do sektora bankowego, w 2008 roku Europejski Bank Centralny zaczął obniżać stopy procentowe, aby nie dopuścić do załamania się popytu inwestycyjnego i konsumpcyjnego 8. Rządy wielu państw europejskich przekazały bankom środki i gwarancje zwiększające ich płynność. Również dofinansowywane były wybrane sektory gospodarki poprzez zastosowanie programów działań prowzrostowych. Prowadzona była ekspansywna polityka fiskalna zwiększono wydatki i obniżono stawki podatkowe. Z drugiej jednak strony malały dochody poszczególnych krajów, co spowodowane było wzrostem bezrobocia, dużym zadłużeniem sektora prywatnego, kryzysem w wielu branżach gospodarki. Działania te zdeterminowały załamanie się finansów publicznych krajów Eurostrefy. Zachwiana została równowaga pomiędzy dochodami a wydatkami budżetowymi, które powinny się równoważyć. To doprowadziło do powiększenia się deficytów budżetowych krajów strefy euro oraz wzrostu długu publicznego. W 2009 i 2010 roku w żadnym kraju nie udało się uzyskać nadwyżki budżetowej. Jedynie w Niemczech, Luksemburgu i Finlandii deficyt nie przekroczył 3% PKB. Poziom deficytu dla 7 Kata R., Cyrek M., Wosiek M., Potocki T., Jastrzębska W., 2015: Strefa euro - między sceptycyzmem a realizmem, CeDeWu, Warszawa, s Narodowy Bank Polski, 2013: Kryzys w strefie euro. Przyczyny, przebieg i perspektywy jego rozwiązania, Warszawa, s. 22 8

9 całej strefy w ciągu roku wzrósł niemal czterokrotnie. Kolejne lata przynosiły stopniowe zmniejszanie się deficytów, jednak jak dotąd nie osiągnięto poziomu sprzed kryzysu. Obecnie w połowie państw strefy przekracza on 3% PKB, w roku 2015 tylko Estonia, Luksemburg i Niemcy odnotowały nadwyżki budżetowe. Deficyt budżetowy w krajach strefy euro w latach Tabela 1. Kraj / rok UE-28 (do 2012 UE-27) -0,9-2,4-6,7-6,4-4,5-4,3-3,3-3,0-2,4 Kraje strefy euro (19) -0,6-2,2-6,3-6,2-4,2-3,7-3,0-2,6-2,1 Austria -1,3-1,4-5,3-4,4-2,6-2,2-1,3-2,7-1,2 Belgia 0,1-1,1-5,4-4,0-4,1-4,2-3,0-3,1-2,6 Cypr 3,2 0,9-5,5-4,8-5,7-5,8-4,9-8,9-1,0 Estonia 2,7-2,7-2,2 0,2 1,2-0,3-0,2 0,8 0,4 Finlandia 5,1 4,2-2,5-2,6-1,0-2,2-2,6-3,2-2,7 Francja -2,5-3,2-7,2-6,8-5,1-4,8-4,0-4,0-3,5 Grecja -6,7-10,2-15,2-11,2-10,2-8,8-13,0-3,6-7,2 Hiszpania 2,0-4,4-11,0-9,4-9,6-10,4-6,9-5,9-5,1 Holandia 0,2 0,2-5,4-5,0-4,3-3,9-2,4-2,4-1,8 Irlandia 0,3-7,0-13,8-32,3-12,6-8,0-5,7-3,8-2,3 Litwa -0,8-3,1-9,1-6,9-8,9-3,1-2,6-0,7-0,2 Luksemburg 4,2 3,4-0,7-0,7 0,5 0,3 0,8 1,7 1,2 Łotwa -0,7-4,1-9,1-8,5-3,4-0,8-0,9-1,6-1,3 Malta -2,3-4,2-3,3-3,2-2,6-3,5-2,6-2,0-1,5 Niemcy 0,2-0,2-3,2-4,2-1,0-0,1-0,1 0,3 0,7 Portugalia -3,0-3,8-9,8-11,2-7,4-5,7-4,8-7,2-4,4 Słowacja -1,9-2,3-7,9-7,5-4,1-4,3-2,7-2,7-3,0 Słowenia -0,1-1,4-5,9-5,6-6,7-4,1-15,0-5,0-2,9 Włochy -1,5-2,7-5,3-4,2-3,5-2,9-2,9-3,0-2,6 - Kolorem grantowym oznaczono dane sprzed przyjęcia wspólnej waluty. - Tłem czerwonym oznaczono wartości deficytu budżetowego przekraczające 3% PKB danego kraju.. Źródło: Eurostat, dane z r., in=1&pcode=teina200&language=en Kumulowanie się deficytów budżetowych doprowadziło do kryzysu zadłużeniowego. Z roku na rok poziom długu publicznego wzrastał, a w 2013 roku zadłużenie krajów strefy euro przekroczyło 90% PKB. Najszybsze tempo wzrostu zadłużenia można zaobserwować w Irlandii. Udzielanie pomocy sektorowi bankowemu przez rząd spowodowało tam zwiększenie długu niemal o 100% w ciągu 6 lat z 23,9% PKB w 2007 roku do 120,0% PKB w 2013 roku. Obecnie największy poziom zadłużenia panuje w krajach tzw. grupy PIIGS 9

10 (w Portugalii, Włoszech, Irlandii, Grecji i Hiszpanii) między 93,8% w Irlandii, a 176,9% w Grecji. Z ponad 100% zadłużeniem mają do czynienia również mieszkańcy Belgii i Cypru. W ubiegłym roku poziom długu publicznego jedynie w pięciu krajach nie przekroczył 60% PKB (w Estonii, Luksemburgu, Słowacji, na Litwie i Łotwie). Dług publiczny w krajach strefy euro w latach Tabela 2. Kraj / rok UE-28 (do 2012 UE-27) 57,8 60,9 73,0 78,5 81,0 83,8 85,5 86,8 85,2 Kraje strefy euro (19) 64,9 68,5 78,3 83,8 86,0 89,3 91,1 92,0 90,7 Austria 64,8 68,5 79,7 82,4 82,2 81,6 80,8 84,3 86,2 Belgia 87,0 92,5 99,6 99,7 102,3 104,1 105,2 106,5 106,0 Cypr 53,9 45,1 53,9 56,3 65,8 79,3 102,5 108,2 108,9 Estonia 3,7 4,5 7,0 6,6 5,9 9,5 9,9 10,4 9,7 Finlandia 34,0 32,7 41,7 47,1 48,5 52,9 55,5 59,3 63,1 Francja 64,4 68,1 79,0 81,7 85,2 89,6 92,4 95,4 95,8 Grecja 103,1 109,4 126,7 146,2 172,1 159,6 177,7 180,1 176,9 Hiszpania 35,5 39,4 52,7 60,1 69,5 85,4 93,7 99,3 99,2 Holandia 42,4 54,5 56,5 59,0 61,7 66,4 67,9 68,2 65,1 Irlandia 23,9 42,4 61,8 86,8 109,1 120,1 120,0 107,5 93,8 Litwa 15,9 14,6 29,0 36,2 37,2 39,8 38,8 40,7 42,7 Luksemburg 7,8 15,1 16,0 20,1 19,1 22,0 22,3 22,9 21,4 Łotwa 8,4 18,7 36,6 47,5 42,8 41,4 39,1 40,8 36,4 Malta 62,4 62,7 67,8 67,6 69,9 67,5 68,6 67,1 63,9 Niemcy 63,5 64,9 72,4 81,0 78,3 79,6 77,2 74,7 71,2 Portugalia 68,4 71,7 83,6 96,2 111,4 126,2 129,0 130,2 129,0 Słowacja 29,9 28,2 36,0 40,8 43,3 52,4 55,0 53,9 52,9 Słowenia 22,8 21,8 34,6 38,4 46,6 53,9 71,0 81,0 83,2 Włochy 99,8 102,4 112,5 115,4 116,5 123,3 129,0 132,5 132,7 * Kolorem grantowym oznaczono dane sprzed przyjęcia wspólnej waluty. ** Tłem czerwonym oznaczono wartości długu publicznego przekraczające 60% PKB danego kraju.. Źródło: Eurostat, dane z r., in=1&pcode=teina225&language=en 10

11 ROZDZIAŁ II SYSTEM ZARZĄDZANIA FINANSOWEGO W UE Kryzys finansowy strefy euro uwidocznił mankamenty w strukturze instytucjonalnej Unii Gospodarczej i Walutowej. Ukazał nieefektywność regulacji nadzoru i koordynacji nad krajowymi politykami fiskalnymi, które zapobiegałyby nadmiernemu zadłużaniu się państw strefy. Istotną słabością okazał się brak skutecznych instrumentów wpływu (zarówno rynkowych, jak i pozarynkowych) na kształt pozostałych obszarów polityki gospodarczej oraz mechanizmów zwiększających skłonność władz krajów strefy euro do prowadzenia reform, które zapobiegałyby utracie konkurencyjności ich gospodarek i narastaniu nierównowag makroekonomicznych, ograniczałyby koszty dostosowań w okresach załamania koniunktury gospodarczej oraz zmniejszyłyby zróżnicowanie strukturalne pomiędzy tymi krajami Koordynacja polityki fiskalnej w krajach członkowskich W odróżnieniu od polityki pieniężnej, którą w Unii Gospodarczej i Walutowej prowadzi Europejski Bank Centralny, polityka fiskalna nie jest scentralizowana. Prowadzenie jej pozostawiono z powodów politycznych w gestii krajów członkowskich. Wynikało to z przekonania, że państwa te mają odmienne preferencje, jeśli chodzi o zasięg i intensywność realizacji idei państwa opiekuńczego, co wyraża się w zróżnicowaniu stopnia redystrybucji fiskalnej oraz odmienności struktur wydatków i dochodów budżetowych 10. Aby ograniczyć ryzyko powiązane z prowadzeniem zdecentralizowanej polityki fiskalnej, konieczne stało się wprowadzenie wspólnych reguł, które zapobiegałyby powstawaniu nadmiernych deficytów budżetowych i wzrostowi zadłużenia. Koordynacja polityk gospodarczych, w tym polityk fiskalnych państw członkowskich, została wprowadzona przez traktat z Maastricht w 1992 roku w związku z przygotowaniami do przyjęcia wspólnej europejskiej waluty. Oprócz tzw. luźnej koordynacji wprowadzono do traktatu również zapisy o tzw. koordynacji ścisłej, które odnoszą się m.in. do polityki fiskalnej. Ten drugi model współpracy nie tylko nakłada na państwa obowiązek dyskutowania na temat celów polityki fiskalnej, lecz także daje możliwość nałożenia sankcji na kraje, które nie realizują ustalonych wspólnych celów lub prowadzą politykę sprzeczną z nimi. Koordynacji podlegają polityki realizowane przez wszystkie państwa członkowskie, również nienależące do 9 Narodowy Bank Polski, 2014: Ekonomiczne wyzwania integracji Polski ze strefą euro, Warszawa, s Szkudlarek P., 2013, Kryzys finansów publicznych w Unii Europejskiej, Uniwersytet Szczeciński, Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, nr 32, s

12 strefy euro. Głównym organem Unii Europejskiej, który odpowiada za nadzór i koordynację polityk fiskalnych, jest Rada do spraw Gospodarczych i Finansowych (ECOFIN), tworzona przez ministrów finansów państw członkowskich. Instrumentami koordynacji są Pakt stabilności i wzrostu (PSW) oraz Ogólne wytyczne polityki gospodarczej 11. Najbardziej istotne z punktu widzenia dyscypliny fiskalnej w strefie euro są postanowienia Paktu stabilności i wzrostu. Stanowi on operacyjne rozwinięcie i uszczegółowienie odpowiednich zapisów wprowadzonych do prawa unijnego na mocy traktatu z Maastricht. Działania dyscyplinujące, przewidziane zapisami PSW, dzielą się na dwie części: część prewencyjną, która ma ex ante zapobiegać powstawaniu nadmiernego deficytu budżetowego oraz część korekcyjną, która ma eliminować nadmierny deficyt ex post. PSW przyjęto formalnie w 1997 roku. Z kolei w czerwcu 2005 roku zreformowano go po raz pierwszy 12. Głęboki kryzys finansowy wymusił na władzach Unii Europejskiej, a szczególnie na władzach krajów należących do strefy euro, podjęcie działań, które pozwolą z jednej strony przezwyciężyć kryzys finansów publicznych w części tych krajów, a z drugiej strony nie dopuścić do powstania sytuacji kryzysowej w przyszłości. Skuteczne rozwiązania tych problemów przyniosła, wprowadzona z dniem 1 stycznia 2011 roku, reguła europejskiego semestru oraz rozwiązania prawne przyjęte w ramach drugiej reformy PSW, które weszły w życie 13 grudnia 2011 roku. Wprowadzają one zmiany zarówno w jego części prewencyjnej, jak i w korekcyjnej 13. Zmodyfikowana część prewencyjna PSW zobowiązuje kraje należące do strefy euro do osiągania średniookresowych celów budżetowych (Medium Term Objective - MTO). Realizacja tych celów odbywa się w oparciu o programy stabilizacyjne przedkładane przez te kraje. Do części prewencyjnej PSW została również włączona reguła semestru europejskiego. Zgodnie z tą regułą do końca kwietnia każdego roku państwa należące do Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW) przedkładają Komisji Europejskiej swe projekty budżetów publicznych, co ma umożliwić organom UGW koordynację polityki fiskalnej państw członkowskich oraz wypracowanie dyrektyw zalecających niezbędne korekty w budżetach narodowych. W zmodyfikowanej części prewencyjnej PSW zawarto także minimalne wymogi, które mają zapewnić niezawisłość zawodową organów statystycznych w krajach należących do UGW. Wprowadzono wymóg przejrzystej procedury rekrutacji i dymisji pracowników w tych 11 Narodowy Bank Polski, 2014: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Warszawa, s Wierzba R., Gostomski E., Penczar M., Liszewska M., Górski P., Giżyński J., Małecka E., 2014: Polski sektor bankowy wobec wyzwań związanych z kryzysem finansowym w strefie euro, Wydział Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot, s Marchewka Bartkowiak K., 2011: Nowe rozwiązania w finansach publicznych w Unii Europejskiej i w Polsce w obliczu kryzysu zadłużenia, [w:] Finanse publiczne a kryzys ekonomiczny, (red.) A. Alińska, B. Pietrzak, CeDeWu, Warszawa, s

13 organach, opartej wyłącznie na kryteriach zawodowych. Zdecydowano także, że środki na funkcjonowanie organów statystycznych mają być przydzielane corocznie bądź w trybie wieloletnim. Z kolei termin opublikowania kluczowych danych statystycznych ma być podawany odpowiednio wcześniej. Niezwykle istotnym wsparciem dla egzekwowania reguł i rekomendacji fiskalnych, uzupełniającym zmienioną część prewencyjną PSW, są minimalne wymagania, jakie mają spełniać krajowe systemy budżetowe w zakresie: systemów oraz statystyk rachunków publicznych, zasad liczbowych, systemów prognozowania, efektywnych średnioterminowych celów budżetowych i adekwatnego pokrycia sektora finansów publicznych 14. Natomiast w zmodyfikowanej części korekcyjnej PSW zmieniono procedurę nadmiernego deficytu. W części tej kluczową zmianą jest nadanie większego znaczenia kryterium długu publicznego. Ponadto część korekcyjną PSW wzmocniono dodatkowymi (poza przewidzianymi już obecnie w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej TFUE) sankcjami finansowymi 15. Pomimo, że nowe reguły PSW były ważnym krokiem w kierunku budowy tzw. unii stabilności fiskalnej, system zarządzania polityką fiskalną w strefie euro w dalszym ciągu charakteryzował się wieloma niedociągnięciami. Dlatego też jeszcze zanim nowe regulacje PSW zawarte w sześciopaku" zaczęły obowiązywać, przywódcy Niemiec oraz Francji na posiedzeniu Rady Europejskiej w dniu 9 grudnia 2011 roku wystąpili z inicjatywą paktu fiskalnego. Pakt ten zapisany w nowym Traktacie o stabilności, koordynacji i zarządzaniu w Unii Gospodarczej i Walutowej (TSKZ) uzgodniono 30 stycznia 2012 roku na szczycie UE, a następnie podpisano 2 marca 2012 roku. Podpis pod tym dokumentem złożyli szefowie państw i rządów wszystkich krajów UE, z wyjątkiem Wielkiej Brytanii i Czech. Pakt fiskalny wszedł w życie z dniem 1 stycznia 2013 roku 16. Głównym celem paktu fiskalnego jest wymuszanie dyscypliny fiskalnej w strefie euro. Znaczna część jego zapisów stanowi jednak powtórzenie rygorów i zobowiązań ujętych w zmodyfikowanym PSW. Natomiast za nowe rozwiązania należy uznać 17 : a) wymóg wdrożenia celów średniookresowych oraz mechanizmu korygującego do prawa krajowego wyższej rangi, b) specjalną rolę w procesie wdrożenia tych zapisów przypisaną do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE), 14 Wierzba R., Gostomski E., Penczar M., Liszewska M., Górski P., Giżyński J., Małecka E., 2014: Polski sektor bankowy, s Tamże, s Marchewka Bartkowiak K., 2011: Nowe rozwiązania w finansach publicznych, s Włodarczyk B., 2012: Polski rynek kredytów w okresie światowego kryzysu finansowego, CeDeWu, Warszawa, s

14 c) podejmowanie decyzji odwrotną kwalifikowaną większością głosów we wszystkich fazach procedury nadmiernego deficytu, również w części prewencyjnej PSW. Ogólne Wytyczne Polityki Gospodarczej są jednym z instrumentów koordynacji polityk gospodarczych, wprowadzone przez traktat z Maastricht w 1993 roku. Wytyczne są dokumentem zatwierdzanym przez Radę ECOFIN, który zawiera zestaw rekomendacji dotyczących wielu polityk gospodarczych. Początkowo, bo od 1993 roku były przyjmowane co roku, a od 2003 roku obejmują okres trzyletni. OWPG mają formę dokumentu zawierającego zalecenia dotyczące polityki makroekonomicznej oraz strukturalnej, adresowanych do Wspólnoty Europejskiej jako całości oraz poszczególnych państw członkowskich. Realizacja zaleceń zawartych w OWPG podlega kontroli ze strony Komisji Europejskiej. Ocena ta zamieszczana jest w raporcie (tzw. Implementation Report). W przypadku stwierdzenia, że któreś z państw nie wywiązało się z uzgodnionych OWPG, Rada może zalecić wprowadzenie stosownych zmian. Zalecenie to nie ma mocy wiążącej, z reguły jednak jest uwzględnione przez państwa członkowskie 18. Działania państw członkowskich UE w obszarze polityki fiskalnej koordynowane są z trzech powodów. Po pierwsze, polityka nadmiernych deficytów budżetowych, której skutkiem jest emisja dużej ilości obligacji rządowych, ma konsekwencje dla podaży pieniądza. Znaczna emisja obligacji może powodować zmiany stóp procentowych innych papierów emitowanych przez rządy państw europejskich oraz wpływać na oprocentowanie kredytów dla podmiotów prywatnych (przez zastępowanie inwestycji prywatnych inwestycjami publicznymi - tzw. efekt wypychania). Po drugie, ryzyko bankructwa jednego z państw strefy euro lub państwa członkowskiego UE wpływa na reputację pozostałych państw europejskich i może wywołać wzrost oprocentowania ich obligacji. Po trzecie, wzrost wydatków budżetowych pokrywany deficytem (emisją obligacji rządowych) może wpływać na zmiany popytu wewnętrznego, a pośrednio również na wzrost cen. Stwarza to istotne problemy dla realizacji celu inflacyjnego przez Europejski Bank Centralny Narodowy Bank Polski, 2014: Mechanizmy funkcjonowania, s Tamże, s

15 2.2. Reformy pokryzysowe i zastosowane mechanizmy wsparcia Kryzys gospodarczo-finansowy strefy euro był wstrząsem, który skłonił jej instytucje decyzyjne i przywódców państw uczestniczących do podjęcia antykryzysowych działań systemowo-instytucjonalnych. Przeprowadzono reformy systemu zarządzania gospodarczego, utworzono stały mechanizm ochrony stabilności finansowej i powołano unię bankową 20. Spośród działań ratunkowych, najważniejsze dotyczyły zasad i konstrukcji mechanizmów zarządzania kryzysowego w strefie euro. Działania te realizowane były w odpowiedzi na pojawianie się kolejnych faz kryzysu, następnie przybierały postać coraz bardziej zinstytucjonalizowanych rozwiązań, które miały służyć nie tyle rozwiązaniu doraźnych problemów, co długookresowemu zabezpieczaniu stabilności fiskalnej i stabilności finansowej w unii gospodarczej i walutowej. Pomoc finansowa dla państw strefy euro przybrała początkowo formę pożyczek bilateralnych, koordynowanych przez KE, a w kolejnym etapie pożyczek z mechanizmów tymczasowych (EFSM oraz EFSF) uwarunkowanych przyjęciem programu dostosowań makroekonomicznych. Każdorazowo w program pomocy zaangażowany był Międzynarodowy Fundusz Walutowy: EFSM został utworzony w celu obrony stabilności finansowej strefy euro i pomocy krajom zagrożonym niewypłacalnością. Pomoc z EFSM mogła przybrać formę pożyczki lub linii kredytowej. EFSF to mechanizm, którego celem była ochrona stabilności finansowej państw członkowskich strefy euro. Aby wypełnić swoją misję, emitowane były obligacje lub inne instrumenty dłużne na rynkach kapitałowych 21. W warunkach nasilających się zaburzeń na rynkach finansowych, na mocy porozumienia międzyrządowego krajów członkowskich strefy euro, utworzony został trwały mechanizm finansowania kryzysowego w postaci Europejskiego Mechanizmu Stabilności (ESM). Jest to stały system zarządzania kryzysowego, który zastąpił EFSF. W odróżnieniu od niego posiadał wpłacony kapitał, a nie tylko gwarancje. Wsparcie z ESM zostało uzależnione od spełnienia rygorystycznych warunków w ramach programu dostosowań makroekonomicznych i surowej analizy zdolności obsługi zadłużenia publicznego. Oprócz instrumentów polityki fiskalnej do instrumentów zarządzania kryzysowego w strefie euro należy zaliczyć operacje monetarne EBC w ramach programu OMT, które nie mogą być uznane za jedną z metod tzw. ilościowego luzowania polityki pieniężnej. Założono bowiem, że cała płynność powstała dzięki tym transakcjom będzie sterylizowana. Należy też podkreślić, iż bezwarunkowe transakcje skupu obligacji rządowych na rynku wtórnym nie 20 Poliński R., 2015: Problemy strefy euro, s Kata R., Cyrek M., Wosiek M., Potocki T., Jastrzębska W., 2015: Strefa euro, s

16 oznaczają, iż wszystkie takie instrumenty będą skupowane przez EBC. Warunkiem jest korzystanie przez dane państwo z pomocy funduszy EFSF lub ESM, a zatem wdrażanie niezbędnych dostosowań makroekonomicznych, strukturalnych, fiskalnych i finansowych 22. Drugą grupę systemowo-instytucjonalnych działań stanowiły te, których celem było przeprowadzenie reform finansów publicznych w UE, w tym w strefie euro. Poza potrzebą ustanowienia unii bankowej, postulowane było pogłębienie integracji fiskalnej, gospodarczej i politycznej. W szczególności proponowano ustanowienie dobrze zaprojektowanego centralnego mechanizmu zdolności fiskalnej o ograniczonej skali, stanowiącego system zabezpieczania krajów strefy euro przed skutkami wstrząsów asymetrycznych. W marcu 2010 r. Rada Europejska powołała specjalny zespół pod przewodnictwem Hermana van Rompuya, przewodniczącego RE. Mandat zespołu obejmował opracowanie propozycji reformy szeroko rozumianego zarządzania gospodarczego. Zespół opracował raport zawierający koncepcję i rozwiązania, które stały się podstawą inicjatyw legislacyjnych KE przyjętych we wrześniu 2011 r. w formie pakietu sześciu aktów legislacyjnych - pięciu rozporządzeń PE i Rady (UE) oraz jednej dyrektywy Rady (UE). Stąd jego nazwa sześciopak". Wszedł on w życie dnia 13 grudnia 2011 roku 23. Przyjęte zostały również inne akty prawne o charakterze antykryzysowym. Chodzi o dwa rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) z dnia 21 maja 2013 r. (tzw. dwupak) - regulujące wzmożony nadzór nad budżetami państw strefy euro; Pakt fiskalny z 2012 r. - nadający większe znaczenie prawne regułom fiskalnym PSW (Pakt Stabilności i Wzrostu) i ustanawiający zasadę koordynacji ex ante polityk gospodarczych; Traktat ustanawiający Europejski Mechanizm Stabilności (ESM) jako podstawowy mechanizm zarządzania kryzysowego 24. Wszystkie one dotyczą w szczególności koordynacji polityk budżetowych, procedury nadmiernych nierównowag makroekonomicznych, koordynacji ex ante polityk gospodarczych, stabilności finansowej i zarządzania kryzysowego Tamże, s Poliński R., 2015: Problemy strefy euro, s Marchewka Bartkowiak K., 2011: Nowe rozwiązania w finansach publicznych, s Poliński R., 2015: Problemy strefy euro, s

17 ROZDZIAŁ III SYTUACJA MAKROEKONOMICZNA W STREFIE EURO Rozległa skala kryzysu finansowego zrodziła konieczność kontroli działań państw członkowskich celem koordynacji polityki gospodarczej w Unii Gospodarczej i Walutowej. Przed załamaniem kontroli podlegały jedynie nierównowagi fiskalne, niemniej część krajów nie stosowała się do reguł, szczególnie jeśli chodzi o zadłużenie. Stanowiły one tylko jeden z wymiarów kryzysu w strefie euro, którego równe istotne źródło stanowiły pogłębiające się różnice w konkurencyjności między państwami członkowskimi 26. Przykładem takich nierównowag była znaczna utrata konkurencyjności producentów z Europy Południowej, przejawiająca się szybszym wzrostem cen ich produktów i kosztów pracy w porównaniu z resztą strefy euro, utratą udziałów w rynkach eksportowych, deficytem handlowym wobec zagranicy, a także narastaniem zadłużenia zewnętrznego. Nieodzownym stało się zatem objęcie kontrolą pozostałych (poza problemami fiskalnymi) elementów polityki gospodarczej Procedura nierównowag makroekonomicznych Jednym z zasadniczych elementów sześciopaku" jest procedura dotycząca nadmiernych nierównowag makroekonomicznych (Excessive Imbalance Procédure - EIP), wzorowana na procedurze nadmiernego deficytu. Ma ona na celu zapobieżenie i wykrywanie oraz korektę nierównowag makroekonomicznych i odchyleń od pożądanego poziomu konkurencyjności gospodarek narodowych państw członkowskich strefy euro 27. W przypadku, gdy na wczesnym etapie zostaną znalezione jakiekolwiek zakłócenia, umożliwia to podjęcie niezwłocznych działań zaradczych mających na celu uniknięcie sytuacji kryzysowych w danym kraju, a także w całej strefie. W ramach pierwszej części procedury Komisja Europejska przeprowadza analizę sytuacji ekonomicznej dla każdego kraju na podstawie tabeli wskaźników. Dla wykrywania i korekty nadmiernych nierównowag makroekonomicznych określono wartości referencyjne następujących wskaźników: Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, 2011: Implikacje reformy instytucjonalnej strefy euro dla procesu wprowadzenia euro w Polsce, Warszawa, s Poliński R., 2015: Problemy strefy euro, s Tamże, s

18 Konkurencyjność i nierównowagi zewnętrzne: a) saldo rachunku obrotów bieżących średnia z 3 lat (-4%/+6% PKB); b) międzynarodowa pozycja inwestycyjna netto (-35% PKB); c) realny efektywny kurs walutowy deflowany HICP (zmiana % w ciągu 3 lat: +/- 5% dla państw strefy euro i +/- 11% dla państw spoza strefy euro); d) udział w rynkach eksportowych (zmiana % w ciągu 5 lat: -6%); e) nominalne jednostkowe koszty pracy (zmiana % w ciągu 3 lat: +/- 9% dla państw strefy euro i +/- 12% dla państw spoza strefy euro); Nierównowagi wewnętrzne: f) ceny nieruchomości (zmiana % w ujęciu rok do roku: +6%); g) kredyt dla sektora prywatnego (15% PKB); h) zadłużenie sektora prywatnego (160% PKB); i) stopa bezrobocia średnia z 3 lat (10%); j) zobowiązania ogółem sektora finansowego (zmiana % w ujęciu rok do roku: 16,5%). k) dług sektora instytucji rządowych i samorządowych (60% PKB) 29 ; W części prewencyjnej procedura nadmiernych nierównowag obejmuje dwa etapy: 30 a) coroczną ocenę zestawu wymienionych wskaźników dokonywaną przez KE i ich porównywanie z wartościami referencyjnymi jako normami (progami) ostrożnościowymi (bezpieczeństwa) w celu identyfikacji państw o podwyższonym poziomie ryzyka; b) analizę ekonomiczną tych państw na podstawie wspomnianej oceny i porównania. Ocena jest podsumowana konkluzją o nieistnieniu nierównowag, występowaniu nierównowag, bądź nadmiernych nierównowagach. W ostatnim przypadku zostaje uruchomiona procedura nadmiernej nierównowagi. Państwo, w którym zdiagnozowano spore zakłócenia jest zobowiązane do sporządzenia planu naprawczego oraz przedłożenia go Komisji Europejskiej, a także jego aktualizacji co pół roku i wdrażania jego postanowień w terminie. W przypadku stwierdzenia nadmiernych nierównowag makroekonomicznych uruchamiane są działania korekcyjne. Rada (UE) na wniosek KE wydaje rekomendacje, które mogą dotyczyć polityki fiskalnej, płacowej, mikrostrukturalnej, makroostrożnościowej, a także określa czas na podjęcie postępowań naprawczych. 29 Wskaźnik ten jest badany w procedurze nadmiernego deficytu. 30 Marchewka Bartkowiak K., 2011: Nowe rozwiązania w finansach publicznych, s

19 Wobec państw strefy euro Rada (UE) może zastosować sankcje finansowe za wielokrotne ignorowanie rekomendacji lub nieprzedłożenie planu naprawczego - grzywnę w wysokości 0,1% PKB opłacaną na zasadzie rocznej. Rada (UE) w przypadku czterech państw (Włochy, Węgry, Słowenia i Francja) zagrożenia nadmierną nierównowagą makroekonomiczną uznała za poważne, a w przypadku dwóch (Hiszpania i Cypr) za bardzo poważne. Szacuje się, że ta część długu publicznego państw strefy euro, która przewyższała referencyjny poziom 60% PKB, wynosiła 2 biliony 300 miliardów euro w 2013 roku Analiza wskaźników makroekonomicznych krajów strefy euro Zastosowanie procedury dotyczącej zakłóceń równowagi makroekonomicznej zostało włączone do europejskiego semestru na rzecz koordynacji polityki gospodarczej, tak aby zapewnić spójność z analizami i zaleceniami sporządzanymi w ramach innych narzędzi nadzoru gospodarczego 32. Pierwsza część procedury stanowi mechanizm alarmowy. W jej ramach Komisja Europejska przeprowadza analizę sytuacji ekonomicznej dla każdego kraju na podstawie tabeli wskaźników. Wieloetapowość procedury nierównowag makroekonomicznych pozwala na odpowiednie zbadanie sytuacji w poszczególnych państwach i gwarantuje podjęcie konkretnych czynności w zależności od uwarunkowań i dają wysoką gwarancję skutecznego dyscyplinowania i koordynowania polityki fiskalnej poszczególnych krajów. Analizując ww. wskaźniki mierzące konkurencyjność i nierównowagi zewnętrzne oraz nierównowagi wewnętrzne w okresie poprzedzającym rozpoczęcie kryzysu finansów publicznych (2007 rok) należy wskazać, że większość z nich przyjmowała wartości wykraczające poza przyjęte w ww. mechanizmie alarmowym progi referencyjne. Sytuacja pogorszyła się w roku 2010, gdzie w większości krajów strefy euro wskaźniki te kształtowały się na niezadawalającym lub wręcz niebezpiecznym poziomie. Szczególnie należy wskazać tutaj wskaźniki: saldo rachunku obrotów bieżących, międzynarodową pozycję inwestycyjną netto, udział w rynkach eksportowych czy zadłużenie sektora prywatnego. Poziom części ze wskaźników w latach poprawił się, jednak część z krajów strefy euro, w tym szczególnie kraje z grupy PIIGS nadal nie mogły poradzić sobie ze skutkami niedawnego 31 Poliński R., 2015: Problemy strefy euro, s.104, s Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, 2011: Implikacje reformy, s

20 kryzysu. Ponadto w połowie państw wzrosło bezrobocie, które przyjmowało wartości znacznie wyższe niż przed okresem załamania gospodarczego. W celu dokładnego poznania mechanizmu procedury nierównowag makroekonomicznych należy przeprowadzić szczegółową analizę wskaźników makroekonomicznych krajów strefy euro. Pierwszym ze wskaźników badanych w obszarze konkurencyjności i nierównowagi zewnętrznej (Tabela 3) jest saldo rachunku obrotów bieżących, czyli łączna miara rozliczeń danego kraju z gospodarką światową, wynikających z bieżących operacji głównie kupna i sprzedaży towarów i usług. Jeśli saldo jest ujemne wskazuje na deficyt obrotów bieżących, co oznacza, że część towarów lub usług została zakupiona na kredyt, a zatem stanowi zapożyczanie się gospodarki za granicą w danym okresie i określa tempo wzrostu długu zagranicznego. W 2014 r. w większości krajów strefy euro można było zauważyć poprawę salda rachunku obrotów bieżących w relacji do PKB w porównaniu z latami poprzednimi. Państwom, które w 2010 roku posiadały deficyt przekraczający wartość progową udało się go zmniejszyć, a niekiedy nawet zmienić w nadwyżkę (Hiszpania, Irlandia i Słowacja). W 2014 roku deficyt na rachunku obrotów bieżących zanotowano w pięciu krajach grupy, jednak w żadnym nie przekroczył on wartości progowej. Nadwyżkę na rachunku obrotów bieżących w relacji do PKB notowano w dwunastu krajach strefy euro. Natomiast dodatni wynik przewyższający górną granicę osiągnęły Niemcy (7%) i Holandia (10,7%). Miernikiem bezpośrednio wskazującym, czy dany kraj jest dłużnikiem, czy też wierzycielem w stosunku do zagranicy jest międzynarodowa pozycja inwestycyjna netto, stanowiąca różnicę pomiędzy wielkością zagranicznych aktywów i pasywów podmiotów krajowych. W 2014 r. międzynarodowa pozycja inwestycyjna wśród krajów Unii Europejskiej była zróżnicowana i wahała się od 216,4% PKB w przypadku Luksemburga (gdzie notowano największą poprawę w tym zakresie o 62 p.proc. w stosunku do roku poprzedniego) do minus 165,1% dla Cypru oraz minus 121,9% dla Grecji (w krajach tych po raz kolejny obserwowano pogłębienie ujemnej relacji). W grupie wierzycieli znalazło się 7 państw na czele z Luksemburgiem, w którym nadwyżka aktywów przekroczyła 200% PKB. Do najważniejszych wierzycieli netto (oprócz Luksemburga) należały m.in. Niemcy, Malta, Holandia i Belgia, a nadwyżka aktywów w tych krajach kształtowała się w granicach 30-60% PKB. Saldo pomiędzy wielkością zagranicznych aktywów i pasywów podmiotów krajowych 9 państw było większe niż 35% PKB. W szczególności najniższe wyniki zanotowano w krajach grupy PIIGS. Wahały się one między -93,5% w Hiszpanii, a -165% na Cyprze. 20

21 Następny wskaźnik zawarty w procedurze nierównowag makroekonomicznych określa poziom konkurencyjności danego kraju. Realny efektywny kurs walutowy to względna cena koszyka konsumpcyjnego partnerów handlowych ważona udziałami w handlu zagranicznym, w relacji do ceny krajowego koszyka konsumpcyjnego. Zmiany realnych efektywnych kursów walutowych pokazują konkurencyjność cenową danego kraju względem głównych partnerów handlowych. Realny efektywny kurs walutowy deflowany HICP odnosi się do zmian kursów walutowych i cen 42 krajów uprzemysłowionych (m.in. UE, USA, Japonii, Norwegii, Chin, Szwajcarii). Jego ujemna wartość świadczy o poprawie konkurencyjności. W roku 2014 wartość wskaźnika wszystkich państw strefy euro kształtowała się w zalecanym przedziale ±5%. Konkurencyjność została utrzymana w 6 krajach, zaś największą deprecjację odnotowano w Grecji: -5,6%. W 2014 r. cztery kraje strefy euro charakteryzowała utrata konkurencyjności cenowej, w tym w największym stopniu Estonię, Finlandię, Austrię i Portugalię (odpowiednio 4,7%, 2,7%, 1,9% oraz 1,8%). Kolejnym miernikiem jest udział w rynkach eksportowych przedstawia tendencje w zakresie udziału eksportu towarów i usług krajów Unii Europejskiej w eksporcie światowym. Wskaźnik ten przedstawia zmiany w skali pięciu lat, co pozwala na niwelowanie wpływu jednorazowych wahań. Niemal wszystkie kraje strefy euro w latach traciły swoje udziały w rynkach eksportowych. Największy spadek w tym zakresie odnotowano na Cyprze (o 27,2%), w Finlandii (o 26,2%), Malcie (o 19,3%) i Grecji (o 17,5%). Porównując dane z roku 2007 i 2014 w Finlandii, Grecji i Słowenii odnotowano spadki udziałów o 20 punktów procentowych lub więcej. Spadek o więcej niż 30 punktów procentowych nastąpił w Estonii, Łotwie, Słowacji i Cyprze krajach, które w roku 2007 nie były jeszcze członkami unii walutowej. W 2014 roku nastąpił wzrost udziału w rynkach eksportowych jedynie gospodarek Estonii (22,5%), Luksemburga (9,1%), Łotwy (9,0%) i Słowacji (2,4%). Pozostałe kraje strefy osiągnęły bądź przekroczyły wartość progową tego wskaźnika. 21

22 Poziom wskaźników konkurencyjności oraz nierównowagi zewnętrznej w krajach strefy euro w latach 2007, 2010 i 2014 Wskaźnik Saldo rachunku obrotów bieżących (w % PKB) Międzynarodowa pozycja inwestycyjna netto (w % PKB) Realny efektywny kurs walutowy deflowany HICP Udział w rynkach eksportowych Tabela 3. Nominalne jednostkowe koszty pracy średnia z 3 lat zmiana % w ciągu 3 lat zmiana % w ciągu 5 lat zmiana % w ciągu 3 lat Wartości progowe -4% / +6% -35% ±5% ( ) / ±11% (poza ) -6% +9% ( ) / +12% (poza ) Kraj / Rok 2007 / 2010 / / 2010 / / 2010 / / 2010 / / 2010 / 2014 Austria 2,8 3,3 1,1-9,8-5,2 2,1-1,8-2,1 1,9 0,7-14,7-16,7 3,8 9,2 8,2 Belgia 1,9-0,1 0,3 28,9 50,9 54,7 0,2 0,5 0,5-10,3-14,2-10,3 5,8 7,8 5,8 Cypr -8,2-12,1 *-4,0 11,7-35,6-165,1-1,2 0,0-1,4 12,6-19,4 *-27,2 3,6 7,2-12,3 Estonia -12,9-1,5-1,2-71,3-71,2-41,1 6,5 4,6 4,7 52,0 8,4 22,5 31,6 12,8 17,5 Finlandia 3,6 1,8-2,4-25,9 19,7 *8,8-4,9-1,2 2,7-5,9-20,3-26,2 3,8 13,2 8,3 Francja -0,1-0,9 *-1,3-1,5-8,5-16,4-1,5-2,2-1,2-18,1-18,2-14,6 5,7 7,5 *3,9 Grecja -11,2-12,1-0,3-96,1-98,3-121,9-0,4 2,9-5,6 3,8-20,0-17,5 10,6 13,1-11,6 Hiszpania -8,8-6,3 0,7-78,1-89,1-93,5 2,7-0,3-1,0 3,2-10,5-11,4 11,3 5,7-3,9 Holandia 7,8 5,6 10,7-6,0 24,5 65,8-2,1-1,5 0,8-2,7-8,5-12,0 1,5 7,1 5,6 Irlandia -6,7-6,4 *1,1-19,5-88,0-97,5 3,1-5,4-3,5-15,4-13,0-9,5 14,3-3,2 5,6 Luksemburg 10,7 7,1 *5,5 105,0 153,6 *216,4 2,4 1,2 0,5 23,0-0,6 9,1 8,4 14,1 *10,5 Łotwa -17,7-0,6 0,2-55,8-81,9-61,2 7,7 6,7 0,4 93,1 20,5 9,0 69,3-4,6 15,5 Malta -5,5-3,9 2,5 19,4 35,1 37,4 1,2-0,7 0,0-12,1 16,4-19,3 4,9 9,2 6,9 Niemcy 5,8 5,8 7,0-5,8 35,4 36,4-1,3-3,7-0,3 0,6-8,8-8,5-2,9 7,5 7,6 Portugalia -10,1-10,9 0,0-88,8-104,3-111,6 0,6-3,1 1,8-4,5-7,8-6,0 5,1 12,0-1,6 Słowacja -7,2-4,2 0,9-51,5-63,1-70,0 18,1 10,9 1,3 74,4 31,3 2,4 6,2 9,7 3,7 Słowenia -2,6-2,0 4,7-21,3-42,4-44,7-1,2 1,2 1,2 19,8-3,7-11,8 5,4 16,1-0,1 Włochy -1,3-2,7 0,8-24,1-24,7-27,7-1,2-1,9 0,2-10,0-19,8-15,0 6,5 8,9 3,2 * - dane z 2013 r.; - Kolorem grantowym oznaczono dane sprzed przyjęcia wspólnej waluty; - Tłem czerwonym oznaczono wartości poszczególnych wskaźników, których poziom przekracza dopuszczalny; Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu oraz

23 Poziom wskaźników nierównowagi wewnętrznej w krajach strefy euro w latach 2007, 2010 i 2014 Tabela 4. Wskaźnik Ceny nieruchomości Stopa bezrobocia Przepływy kredytowe sektora prywatnego zmiana % w ujęciu średnia z 3 lat (w % PKB) rok do roku 23 Zadłużenie sektora prywatnego (w % PKB) Zobowiązania ogółem sektora finansowego zmiana % w ujęciu rok do roku Wartości progowe +6% 10% 15% 160% 16,5% Kraj / Rok 2007 / 2010 / / 2010 / / 2010 / / 2010 / / 2010 / 2014 Austria 2,0 4,4 1,6 4,8 4,3 5,3 8,1 1,0 *0,2 127,2 133,4 *125,5 11,0-1,9 *-3,6 Belgia 4,7 1,4-1,1 8,1 7,7 8,2 18,0 2,9 0,0 133,9 155,6 185,6 15,5-0,7 4,7 Cypr 8,1-8,0-2,0 4,6 5,1 14,6 29,3 22,2 *-11,2 268,3 315,3 *344,8 27,2-2,6 *-19,5 Estonia 12,1 2,1 12,9 6,2 11,9 8,7 30,0-7,6 *5,4 127,5 140,5 *119,4 27,8-9,5 *8,9 Finlandia 3,9 4,8-1,7 7,7 7,7 8,2 13,0 7,4 *0,7 122,3 145,8 *146,6 10,2 9,0 *-11,8 Francja 3,6 3,6-2,0 8,6 8,6 10,1 11,2 4,6 *1,8 115,6 131,8 *137,3 12,6 3,3 *-0,6 Grecja 2,5-8,1-5,6 9,1 10,0 26,2 16,2 5,6 *-1,1 101,9 128,8 *135,6 22,0 7,7 *-16,3 Hiszpania 6,3-3,6 0,4 8,7 16,4 25,1 26,0 0,9 *-10,7 191,9 201,5 *172,2 16,8-2,3 *-10,2 Holandia 2,5-2,6-0,5 4,6 3,8 6,8 13,1 2,8 *2,1 216,8 229,4 *229,7 15,0 5,8 *-3,2 Irlandia 4,3-10,4 12,5 4,5 10,8 13,0 24,9 2,6 *-5,7 198,1 261,1 *266,3 9,6 6,3 *1,0 Luksemburg 4,8 4,4 *4,7 4,5 4,9 5,6 : -53,4 *27,7 : 346,1 *356,2 12,5 13,9 *8,8 Łotwa 22,0-8,5 5,7 7,7 14,9 12,6 29,6 2,6 *0,8 102,9 132,4 *90,9 36,7-0,4 *5,2 Malta 19,6-1,0 4,8 6,7 6,6 6,2 8,8-5,0 *0,4 144,7 160,4 *137,1 50,3 2,7 *0,7 Niemcy -3,7-3,7-3,7 10,1 7,5 5,2 2,0 0,2 *1,2 111,0 107,7 *103,5 8,1-0,9 *-6,3 Portugalia -1,9-1,0 3,6 8,7 10,4 15,4 18,2 5,3-8,9 185,0 201,5 189,0 10,2 11,5-0,4 Słowacja 25,7-5,0 1,5 13,7 12,1 13,8 9,7 3,1 *5,4 60,9 68,7 *74,8 25,6 2,0 *-0,3 Słowenia 18,7-1,3-6,9 5,8 5,9 9,4 21,5 1,9 *-4,0 96,3 115,6 *101,9 28,6-3,4 *-10,5 Włochy 2,6-2,2-4,3 6,9 7,4 11,8 11,9 4,4 *-3,0 109,6 121,2 *118,8 0,6 3,3 *-0,7 * - dane z 2013 r.; : - brak danych; - Kolorem grantowym oznaczono dane sprzed przyjęcia wspólnej waluty. - Tłem czerwonym oznaczono wartości poszczególnych wskaźników, których poziom przekracza dopuszczalny; Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu oraz

24 W kategoriach zewnętrznych badana jest również zmiana procentowa nominalnych jednostkowych kosztów pracy, prezentujących relację kosztów zatrudnienia do wartości produktu krajowego brutto. Wskaźnikiem monitorującym występowanie nierównowagi makroekonomicznej jest zmiana nominalnych jednostkowych kosztów pracy w okresie trzech lat wyrażona w procentach. W większości państw, w których nastąpił wzrost kosztów pracy (porównując dane z roku 2007 i 2010), w roku 2014 zaobserwowano ich ponowny spadek. Wartość progowa została przekroczona w Estonii, Luksemburgu i na Łotwie. Największy spadek nominalnych jednostkowych kosztów pracy nastąpił na Cyprze (-12,3%) oraz w Grecji (-11,6%). Wśród wskaźników makroekonomicznych badanych w kategoriach wewnętrznych (Tabela 4) znalazły się ceny nieruchomości. Wskaźnik cen nieruchomości ukazuje zmiany cen wszystkich nieruchomości mieszkalnych nabytych przez gospodarstwa domowe. W większości krajów strefy nieruchomości po wzroście cen w roku 2007, w 2010 zaczęły tracić na wartości lub drożały w wolniejszym tempie. W sześciu państwach w 2014 roku tendencja się utrzymała. Zmiany cen nieruchomości w strefie euro są bardzo zróżnicowane. W dziewięciu krajach nieruchomości traciły na wartości - największy spadek odnotowano w Słowenii (-6,9), Grecji (-5,6) oraz we Włoszech (-4,3). Wzrost cen na rynku nieruchomości notowano również w dziewięciu krajach w największym stopniu w skali roku zdrożały nieruchomości w Estonii, Irlandii oraz na Łotwie (wzrost odpowiednio o 12,9%, 12,5% oraz 5,7%). Dwa pierwsze kraje przekroczyły tym samym 6% próg ostrożnościowy wyznaczony dla rocznego wzrostu cen nieruchomości, przy czym w Estonii było to nasilenie niekorzystnej sytuacji utrzymującej się w tym kraju na przestrzeni trzech poprzednich lat, natomiast na Łotwie wzrost cen miał miejsce po ich obniżeniu w 2010 r. Po kryzysie finansowym zarówno kraje Unii Europejskiej, jak i strefy euro zmagają się ze stale rosnącym poziomem bezrobocia. W roku 2007 niemal w całej wspólnocie odsetek niepracujących był rzędu kilku procent. Jedynie w Niemczech oraz na Słowacji wynosił kolejno 10,1% oraz 13,7% (Słowacja nie była jeszcze w tym roku członkiem strefy euro). Jednak w kolejnych latach właśnie w Niemczech oraz na Malcie stopa bezrobocia systematycznie spadała. W pozostałych krajach sytuacja stale się pogarsza. W 2014 roku bezrobotnych było 10,7% mieszkańców Unii, a w samej strefie 12% - jest to rekordowa wartość w historii. Największy poziom stopy bezrobocia zanotowano w krajach grupy PIIGS oraz na Słowacji pomiędzy 13% w Irlandii a 26,2% w Grecji. Równocześnie Grecja, Hiszpania oraz Cypr są państwami, w których w ciągu 7 lat bezrobocie wzrastało najszybciej odpowiednio o 17,1%, 16,4% i 10%. W porównaniu z 2007 r. w większości krajów nastąpił wzrost stopy bezrobocia. 24

25 Względnie stabilna sytuacja na rynku pracy panuje w Austrii, Luksemburgu, Belgii, Finlandii i na Malcie. Następnym miernikiem procedury są przepływy kredytowe sektora prywatnego, czyli kwoty netto zobowiązań ogółu podmiotów gospodarki narodowej grupującej własność prywatną, poniesionych w danym roku w postaci kredytów oraz papierów wartościowych innych niż akcje, w relacji do produktu krajowego brutto. Od wybuchu kryzysu wartość wskaźnika w strefie generalnie spadała. Jeszcze w 2007 roku w sześciu państwach wspólnoty przepływy sektora prywatnego przekraczały granicę 15%. Największa akcja kredytowa była prowadzona w Hiszpanii i Irlandii wartość wskaźnika wynosiła tam odpowiednio 26% i 24,9%. Przełożyło się to na załamanie rynku nieruchomości w tych krajach. W 2013 r. w żadnym z krajów strefy euro oprócz Luksemburga, nie przekroczono 15% progu ostrożnościowego w relacji przepływów kredytowych sektora prywatnego do PKB. Najwyższą relacją charakteryzował się Cypr, Finlandia, Estonia. Niewielki wzrost udziału przepływów kredytowych w sektorze prywatnym do PKB notowano we Francji, w Austrii, Finlandii, na Łotwie, Malcie, w Niemczech i we Francji (w granicach 0,2%-1,8%). Najgłębszy spadek w porównaniu z 2007 r. wystąpił w Irlandii oraz w Słowenii. Spośród dwunastu krajów UE, w których w 2013 r. notowano ujemną relację przepływów kredytowych sektora prywatnego do PKB, najgłębszą obserwowano na Cyprze (minus 11,2%), w Hiszpanii (minus 10,7%), w Portugalii (minus 8,9%) oraz Irlandii (minus 5,7%). Kolejnym wskaźnikiem jest dług sektora prywatnego, który obejmuje zadłużenie prywatne przedsiębiorstw niefinansowych, gospodarstw domowych oraz instytucji niekomercyjnych działających na rzecz gospodarstw domowych. Zadłużenie sektora prywatnego (gospodarstw domowych i przedsiębiorstw niefinansowych) w krajach strefy jest bardzo wysokie. W większości krajów strefy euro w 2013 r. relacja długu sektora prywatnego w stosunku do produktu krajowego brutto zmniejszyła się w skali roku. Dopuszczalny poziom zadłużenia prywatnego (160% PKB) przekroczyło siedem krajów, w tym w największym stopniu Luksemburg (356,2% PKB), Cypr (344,8 % PKB) oraz Irlandia (266,3% PKB). Wysoki poziom długu obserwowano także w Holandii (229,7% PKB), Portugalii (189,0% PKB), Belgii (185,6% PKB) oraz Hiszpanii (172,2% PKB). W latach zadłużenie stale rosło w Belgii, na Cyprze, Finlandii, Francji, Grecji, Holandii, Irlandii, Luksemburgu i Słowacji. W pozostałych państwach zdołano obniżyć zadłużenie z wartości najwyższych osiągniętych w 2010 roku. Ostatnim makroekonomicznym miernikiem zakłóceń w kategoriach wewnętrznych są zobowiązania ogółem sektora finansowego. Zobowiązania ogółem sektora finansowego oznaczają zmiany wartości wszystkich zobowiązań (tj. gotówki i depozytów, papierów wartościowych innych niż akcje, pożyczek, akcji i innych udziałów kapitałowych, rezerw 25