UNIWERSYTET MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE Wydział Ekonomiczny

Transkrypt

1 UNIWERSYTET MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE Wydział Ekonomiczny Studia podyplomowe: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro Katarzyna Łagód nr albumu: Skutki kryzysu finansowo-gospodarczego 2008/2009 dla strefy euro Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem: prof. dr hab. Bogumiła Mucha-Leszko Lublin rok 2015

2 1

3 2

4 Spis treści Wstęp Skala recesji w krajach strefy euro Pogorszenie sytuacji na rynku pracy Wpływ kryzysu na finanse publiczne Podsumowanie i wnioski...23 Spis tabel...24 Bibliografia

5 4

6 Wstęp Celem pracy jest przedstawienie skutków kryzysu finansowogospodarczego 2008/2009 w krajach strefy euro. W pierwszej części oceniam wpływ recesji na kształtowanie wielkości PKB, PKB per capita na podstawie tempa wzrostu PKB. W drugiej części przedstawiam wpływ kryzysu na sytuację na rynku pracy w strefie euro. W analizie wykorzystuję stopy bezrobocia oraz stopy zatrudnienia w latach W trzeciej części oceniam wpływ kryzysu na finanse publiczne krajów należących do strefy euro, kształtowanie się wielkości długu publicznego w wybranych latach w poszczególnych krajów jak i dla całej strefy euro w relacji do PKB. 1. Skala recesji w krajach strefy euro Kryzys finansowo-gospodarczy zapoczątkowany w połowie września 2008 roku w Stanach Zjednoczonych objął także całą Europę. Skutki tego kryzysu odczuwane są do dnia dzisiejszego. Rządy wielu państw przedsięwzięły starania, których celem była stabilizacja koniunktury gospodarczej i sektora finansowego. Zwiększone wydatki budżetowe przyczyniły się do zwiększenia deficytu i zadłużenia publicznego w stosunku do PKB. 1 Do momentu wystąpienie kryzysu wzrost gospodarczy krajów należących do strefy euro był skutkiem popytu tworzonego przez niskie stopy procentowe i łatwy dostęp do tanich kredytów. Z jednej strony zagwarantowało to dynamiczne tempo wzrostu, z drugiej natomiast przyczyniło się do uruchomienia bańki inwestycyjnej na rynku obligacji i nieruchomości. Towarzyszył temu wzrost jednostkowych kosztów pracy, rosnące saldo na rachunku obrotów bieżących a także wyższa inflacja. 2 W przypadku strefy euro źródeł kryzysu upatruje się m. in. 1 B. Mucha Leszko, M. Kąkol, Od kryzysu finansowego do kryzysu finansów publicznych, czyli skutki polityki fiskalnej w strefie euro w latach [w:] B. Mucha-Leszko (red.), Gospodarka i polityka makroekonomiczna strefy euro w latach Skutki kryzysu i słabości zarządzania, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2011, s M. Gasz, Źródła niestabilności gospodarczej państw strefy euro w warunkach kryzysu, [w:] Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, nr 166, 2014, s

7 w zbyt dużym zróżnicowaniu poziomu rozwoju i struktur gospodarczych krajów wchodzących w jej skład, nie wystarczającej zdolności krajów do radzenia sobie ze wstrząsami gospodarczymi, nieefektywności mechanizmów mających wymusić prowadzenie właściwej polityki fiskalnej, nie wystarczającej kontroli nad sektorem finansowym oraz brakiem mechanizmów zarządzania kryzysowego. 3 W Europie European Economic Recovery Plan (EERP) stanowił fundament wspierania popytu, który przyczynił się do wzrostu wydatków budżetowych. Został oparty na dwóch filarach i jednej fundamentalnej zasadzie. W ramach pierwszego filaru miały zostać podjęte działania mające na celu wzrost siły nabywczej konsumentów, miało to umożliwić wzrost popytu i zaufania. Na ten cel przeznaczono 200 mld euro (1,5% PKB Unii Europejskiej) z czego 170 mld euro (około 1,2% PKB UE) mały finansować państwa członkowskie, zaś pozostałe 30 mld euro (około 0,3% PKB UE) miało pochodzić z funduszy Europejskiego Banku Inwestycyjnego. Kroki pojęte w ramach realizacji założeń drugiego filaru miały skupiać się na takim ukierunkowaniu działań krótkoterminowych, aby wzmocnić konkurencyjność w długim okresie. Podstawową zasadą EERP jest solidarność i sprawiedliwość społeczna. 4 Jednak działania te doprowadziły do wzrostu deficytu budżetowego (przewyższającego 6% PKB) i zadłużenia publicznego (około 84% PKB). 5 3 NBP, Kryzys w strefie euro. Przyczyny, przebieg i perspektywy jego rozwiązania, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2013, s Commision of the European Communities, Communication from the Commision to the European Council, A European Economic Recovery Plan, Bruksela , COM(2008) 800 final, s B. Mucha Leszko, M. Kąkol, Od kryzysu, op. cit. s

8 Tab.1. PKB per capita w cenach rynkowych Unii Europejskiej i strefy euro w latach ( w tysiącach euro) Kraj/Rok UE-28 25,8 25,9 24,3 25,3 26,0 26,5 26,6 27,3 SE-19 28,2 28,8 27,7 28,4 29,1 29,1 29,3 29,8 Austria 34,0 35,1 34,3 35,2 36,8 37,6 38,1 38,5 Belgia 4,2 4,8 4,8 4,9 5,5 5,6 5,6 Cypr 22,7 23,9 22,8 23,0 22,9 22,5 p 21,0 5,8 p p 20,5 Estonia 12,1 12,3 10,6 11,0 12,3 13,3 14,2 14,8 Finlandia 35,3 36,5 33,9 34,9 36,5 36,9 37,1 37,4 Francja 30,4 31,0 30,0 30,8 31,5 31,9 32,1 32,4 Grecja 20,9 21,6 21,2 20,3 Hiszpania 18,7 p 17,5 p 16,5 p 16,3 p 23,9 p 24,3 p 23,3 p 23,2 p 23,0 p 22,6 p 22,5 p 22,8 p Holandia 37,2 38,7 37,4 38,0 38,5 38,2 p 38,3 p 38,9 p Irlandia 44,7 41,6 37,0 36,2 37,4 37,6 38,0 40,2 Litwa 9,0 10,2 8,5 9,0 10,3 11,2 11,8 12,4 Luksemburg 74,8 76,7 72,4 77,6 81,7 82,4 83,1 - Łotwa 10,3 11,2 8,8 8,6 9,8 10,9 11,6 12,1 Malta 14,2 15,0 14,9 15,9 16,6 17,2 17,9 18,6 Niemcy 30,5 31,1 30,0 31,5 33,0 33,6 34,2 35,2 Portugalia 16,6 16,9 16,6 17,0 16,7 16,0 16,2 e 16,2 e Słowacja 10,4 12,1 11,8 12,4 13,0 13,4 13,6 13,9 Słowenia 17,4 18,8 b 17,7 17,7 18,0 17,5 17,5 18,1 Włochy 27,4 27,6 26,4 26,8 27,3 26,8 26,5 26,6 Źródło: Eurostat (online data code:tec00001), e=tec00001, (p- provisional, e- estimated, b-break in the time series; ( ). W wyniku spadku zaufania do sektora bankowego wystąpiło ograniczenie akcji kredytowej, miało to istotny wpływ na spadek konsumpcji i skali inwestycji. Analizując PKB per capita strefy euro i całej Unii Europejskiej można zauważyć, 7

9 że najniższą wartość zanotowano w 2009 roku. W przypadku UE w 2009 roku PKB per capita spadło o 1,5 tys. euro w porównaniu do roku 2007 i 1,6 tys. euro w odniesieniu do roku W strefie euro spadek był zdecydowanie mniejszy i wynosił 0,5 tys. euro w porównaniu do 2007 i 1,1 tys. euro w odniesieniu do 2008 roku. Największy spadek PKB per capita w 2009 roku w porównaniu do roku 2007 i 2008 odnotowano w Irlandii (odpowiednio 7,7 tys. euro i 4,6 tys. euro), Luksemburgu (odpowiednio 2,4 tys. euro i 4,3 tys. euro), Finlandii (odpowiednio 1,4 tys. euro, 2,6 tys. euro), Łotwie (odpowiednio 1,5 tys. euro i 2,4 tys. euro) oraz Estonii (odpowiednio 1,5 tys. euro i 1,7 tys. euro). Należy jednak zaznaczyć, że PKB per capita wzrosło w 2009 w stosunku do roku 2007 w niektórych krajach, tj w Słowacji (wzrost PKB per capita o 1,4 tys. euro), Malcie (wzrost o 0,7 tys. euro) i Belgii (wzrost o 0,6 tys. euro na mieszkańca). Sukcesywne łagodzenie polityki kredytowej pozytywnie wpłynęło na poziom konsumpcji i wzrost PKB. W 2010 roku w porównaniu do 2009 roku w większości krajów strefy euro zanotowano wzrost PKB per capita. Największy miał miejsce w Luksemburgu (5,2 tys. euro) i Niemczech (1,5 tys. euro). Jednakże w takich krajach jak Grecja, Irlandia, Łotwa i Hiszpania odnotowano spadek wielkości PKB per capita. Takie kraje jak Cypr, Portugalia, Słowenia czy Włochy mimo wzrostu PKB per capita w 2010 roku w odniesieniu do 2009 (Cypr i Portugalia) i w 2011 roku (Słowenia i Włochy) w kolejnych latach odnotowały spadek wartości PKB per capita. Na rok 2013 prognozowano jedynie nieznaczny wzrost PKB, co też miało miejsce. Podobna tendencja utrzymywała się w kolejnych latach. W 2014 roku spadek PKB per capita w odniesieniu do 2009 roku odnotowano w Grecji z wartości 21,2 tys. euro na mieszkańca do 16,3 tys. euro, Hiszpanii z 23,3 tys. euro w 2009 do 22,8 tys. euro. 8

10 Tab.2. Wielkość PKB krajów strefy euro i Unii Europejskiej w cenach bieżących w wybranych latach (w mln euro) Kraj/Rok EU , , , ,2 SE , , , ,7 Austria , , , ,3 Belgia , , , ,0 Cypr , , , ,3 p Estonia , , , ,2 Finlandia , , , ,0 Francja , , , ,0 Grecja , , ,9 p ,6 p Hiszpania ,0 p ,0 p ,0 p ,0 p Holandia , , , ,0 p Irlandia , , , ,7 Litwa , , , ,9 Luksemburg , , ,4 - Łotwa , , , ,7 Malta 5 757, , , ,5 Niemcy , , , ,0 Portugalia , , , ,3 e Słowacja , , , ,9 Słowenia , , , ,4 Włochy , , , ,6 Źródło: Eurostat (online data code:tec00001); e=tec00001&language=en; (p- provisional, e- estimated); ( ) Największy spadek wielkości PKB w 2014 roku w stosunku do roku 2009 odnotowano w Grecji (58 350,4 euro) i Hiszpanii (20 565,0 euro), nieznaczny spadek wystąpił także w Portugalii (2 394,9 euro) i na Cyprze (916,8 euro). Największy wzrost PKB w 2014 w odniesieniu do 2009 roku miał miejsce w 9

11 Niemczech ( ,0 euro) i Francji ( ,0 euro). W strefie euro-19 w 2014 roku w stosunku do 2009 roku PKB wzrosło o ,3 euro (w całej UE-28 odnotowano wzrost o wielkości ,8 euro). Tab.3. Realne tempo zmiany PKB w krajach strefy euro i Unii Europejskiej w latach ( w procentach) Kraj/Rok UE-28 3,1 0,5-4,4 2,1 1,7-0,5 0,0 1,3 SE-19 3,1 0,5-4,5 2,0 1,6-0,8-0,5 0,9 Austria 3,6 1,5-3,8 1,9 3,1 0,9 0,2 0,3 Belgia 3,0 1,0-2,6 2,5 1,6 0,1 0,3 1,0 Cypr 4,9 3,6-2,0 1,4 0,3-2,5-5,4 p -2,3 p Estonia 7,9-5,3-14,7 2,5 8,3 4,7 1,6 2,1 Finlandia 5,2 0,7-8,3 3,0 2,6-1,4-1,3-0,1 Francja 2,4 0,2-2,9 2,0 2,1 0,3 0,3 0,4 Grecja 3,5-0,4-4,4-5,4 Hiszpania -8,9 p -6,6 p -3,9 p 0,8 p 3,8 p 1,1 p -3,6 p 0,0 p -0,6 p -2,1 p -1,2 p 1,4 p Holandia 4,2 2,1-3,3 1,1 1,7-1,6 p -0,7 p 0,9 p Irlandia 4,9-2,6-6,4-0,3 2,8-0,3 0,2 4,8 Litwa 11,1 2,6-14,8 1,6 6,1 3,8 3,3 2,9 Luksemburg 6,5 0,5-5,3 5,1 2,6-0,2 2,0 - Łotwa 9,8-3,2-14,2-2,9 5,0 4,8 4,2 2,4 Malta 4,0 3,3-2,5 3,5 2,3 2,5 2,7 3,5 Niemcy 3,3 1,1-5,6 4,1 3,6 0,4 0,1 1,6 Portugalia 2,5 0,2-3,0 1,9-1,8-4,0-1,6 e 0,9 e Słowacja 10,7 5,4-5,3 4,8 2,7 1,6 1,4 2,4 Słowenia 6,9 3,3-7,8 1,2 0,6-2,6-1,0 2,6 Włochy 1,5-1,0-5,5 1,7 0,6-2,8-1,7-0,4 Źródło: Eurostat (online data code:tec00115), e=tec00115, (p- provisional, e- estimated); ( ) 10

12 W 2007 roku tempo wzrostu gospodarczego we wszystkich krajach strefy euro było dodatnie. Jednak już w I kwartale 2008 roku spadek produkcji odnotowano w Irlandii, w II kwartale także we Włoszech. Recesja gospodarcza wpłynęła na duży spadek produkcji łącznej mierzonej PKB w krajach strefy euro. 6 W 2008 roku największy spadek wzrostu gospodarczego w stosunku do roku poprzedniego miał miejsce w Estonii (-5,3%), Łotwie (-3,2%), Irlandii (-2,6%), we Włoszech (-1%) i Grecji (-0,4%). Najwyższe tempo wzrostu gospodarczego w stosunku do 2007 roku miała: Słowacja (5,4%), Cypr (3,6%), Malta (3,3%) oraz Słowenia (3,3%). W 2009 roku wszystkie państwa należące do strefy euro odnotowały spadek wielkości PKB w stosunku do roku poprzedniego. Taka sytuacja miała miejsce po raz pierwszy od początku funkcjonowania strefy. Zmiany wielkości produkcji jak i ich skala były różne w każdym kraju. Siła z jaką kryzys wpłynął na poszczególne gospodarki zależy zarówno od warunków wyjściowych danej gospodarki jak i jej wrażliwości na szoki. Istotne znaczenie miały także stopień przewartościowania rynku mieszkaniowego i skala przerostu sektora budowlanego, wielkość sektora bankowego i jego wystawienie na ryzykowne aktywa oraz pozycja eksportowa gospodarki i pozycja w rachunku obrotów bieżących. 7 Utrata zaufania do sektora bankowego przyczyniła się do ograniczenia akcji kredytowej co wpłynęło na spadek konsumpcji i skali inwestycji. W następnych latach dzięki m. in. złagodzeniu polityki kredytowej wzrósł poziom konsumpcji co wpłynęło na wzrost PKB. 8 W 2010 roku praktycznie wszystkie kraje strefy euro odnotowały dodatnie tempo wzrostu PKB w stosunku do roku poprzedniego. Wyjątek stanowiła Grecja (-5,2%), Łotwa (-2,9%) oraz Irlandia (-0,3%). W 2011 roku najniższe tempo wzrostu gospodarczego w odniesieniu do roku 2010 miało miejsce w Grecji (-8,9%), Portugalii (-1,8%) oraz Hiszpanii (-0,6%). Najwyższe natomiast 6 A. Rogut, M. Ochrymiuk, Dostosowania na rynkach pracy w państwach członkowskich strefy euro i w Polsce w okresie kryzysu, Departament Integracji ze Strefą Euro NBP, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2011, s Ibidem,s M. Gasz, Źródła, op. cit., s

13 zaobserwowano w Estonii (8,3%), Litwie (6,1%), Łotwie (5%). Rok 2012 przyniósł dalsze spadki tempa wzrostu gospodarczego, największe miały miejsce w Grecji (-6,6%), Portugalii (-4%), we Włoszech (-2,8%), Słowenii (-2,6%), Cyprze (-2,5%) i w Hiszpanii (-2,1%). Podobne tendencje utrzymały się w 2013 roku. Do najistotniejszych strukturalnych barier wzrostu należało: starzenie się społeczeństwa, spadek tempa wzrostu produktywności, wzrastające bezrobocie, problemy z niezbilansowanymi systemami emerytalnymi. Wdrażane pakiety antykryzysowe nie przynosiły pożądanych rezultatów czyli istotnego wzrostu gospodarczego i spadku bezrobocia. Programy oszczędnościowe, które wprowadzano spotykały się z negatywną reakcją rynków, gdyż z jednej strony kładą nacisk na ograniczenie konsumpcji z drugiej nie powodując dużego wzrostu w innych obszarach. 9 Dopiero w 2014 roku praktycznie wszystkie kraje strefy euro odnotowały dodatnie tempo wzrostu gospodarczego. Wyjątek stanowił Cypr (-2,3%), Włochy (-0,4%) i Finlandia (-0,1%). 2. Pogorszenie sytuacji na rynku pracy W II kwartale 2008 roku dobiegł końca okres rosnącej liczby miejsc pracy, który miał miejsce od 2005 roku. W tym czasie powstało około 9,7 mln nowych miejsc pracy, umożliwiło to obniżenie stopy bezrobocia z 9,1% w 2004 roku do 7,0% w 2008 roku. Pogarszająca się sytuacja gospodarcza dość szybko znalazła odbicie na rynku pracy. Reakcja rynków pracy poszczególnych gospodarek krajów członkowskich zależała od struktury danej gospodarki, momentu wejścia w fazę recesji, sytuacji na krajowym rynku pracy, stopnia regulacji a także polityki w zakresie zatrudnienia. 10 Spadek zatrudnienia odnosił się głównie do osób młodych, zatrudnionych na czas określony z niskim poziomem kwalifikacji. W III kwartale 2008 rozpoczął się spadek zatrudnienia wśród osób młodych jednocześnie tempo wzrostu zatrudnienia w innych grupach wiekowych było dodatnie. Najwyższa stopa bezrobocia wśród młodych osób (poniżej 25 roku 9 Ibidem, s P. Pasierbiak, Wpływ kryzysu na rynek pracy, [w:] B. Mucha-Leszko (red.), Gospodarka i polityka makroekonomiczna strefy euro w latach Skutki kryzysu i słabości zarządzania, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2011, s

14 życia) została zanotowana w Hiszpanii w 2007 roku wynosiła 18,2% a w 2010 wzrosła do 41,6%. Kryzys znacznie łagodniej wpłynął na poziom zatrudnienia osób w wieku lata. Tempo wzrostu zatrudnienia było ujemne dopiero od III kwartału 2009 roku. Tab.4. Stopa zatrudnienia osób w wieku lata w krajach strefy euro I Unii Europejskiej latach (w procentach) Kraj/Rok UE-28 69,8 70,3 68,9 68,6 68,6 68,4 68,4 69,2 SE-19 69,9 70,2 68,8 68,4 68,4 68,0 67,7 68,2 Austria 72,8 73,8 73,4 73,9 74,2 74,4 74,6 74,2 Belgia 67,7 68,0 67,1 67,6 67,3 67,2 67,2 67,3 Cypr 76,8 76,5 75,3 75,0 73,4 70,2 67,2 67,6 Estonia 76,9 77,1 70,0 66,8 70,6 72,2 73,3 74,3 Finlandia 74,8 75,8 73,5 73,0 73,8 74,0 73,3 73,1 Francja 69,8 70,4 69,5 69,3 69,3 69,4 69,6 69,8 Grecja 65,8 66,3 65,6 63,8 59,6 55,0 52,9 53,3 Hiszpania 69,7 68,5 64,0 62,8 62,0 59,6 58,6 59,9 Holandia 77,8 78,9 78,8 76,8 77,0 77,2 76,5 76,1 Irlandia 73,8 72,2 66,9 64,6 63,8 63,7 65,5 67,0 Litwa 72,7 72,0 67,0 64,3 66,9 68,5 69,9 71,8 Luksemburg 69,6 68,8 70,4 70,7 70,1 71,4 71,1 72,1 Łotwa 75,2 75,4 66,6 64,3 66,3 68,1 69,7 70,7 Malta 58,6 59,2 59,0 60,1 61,6 63,1 64,8 66,3 Niemcy 72,9 74,0 74,2 74,9 76,5 76,9 77,3 77,7 Portugalia 72,5 73,1 71,1 70,3 68,8 66,3 65,4 67,6 Słowacja 67,2 68,8 66,4 64,6 65,0 65,1 65,0 65,9 Słowenia 72,4 73,0 71,9 70,3 68,4 68, ,8 Włochy 62,7 62,9 61,6 61,0 61,0 60,9 59,7 59,96 Źródło: Eurostat (online data code:t2020_10), ; ( ) Natomiast tempo wzrostu zatrudnienia w grupie wiekowej lata pozostawało dodatnie przez cały okres kryzysu. Podobnie wyglądała sytuacja 13

15 osób posiadających wyższe wykształcenie. W przypadku osób ze średnim wykształceniem tempo wzrostu zatrudnienia obniżyło się a w 2010 osiągnęło wartości ujemne. W największym stopniu zwłaszcza w 2008 i 2009 roku kryzys dotknął osoby z najniższym poziomem wykształcenia. 11 Porównując rok 2007 i 2014 tylko nieliczne kraje strefy euro osiągnęły wartość stopy zatrudnienia sprzed kryzysu. Należą do nich Austria, Luksemburg, Malta oraz Niemcy. Kraje takie jak Belgia, Francja, Holandia oraz Litwa praktycznie osiągnęły w 2014 roku poziom stopy zatrudnienia z roku Największy spadek stopy zatrudnienia w 2014 roku w stosunku do 2007 roku odnotowano w Grecji (12,5 punktu procentowego), Hiszpanii (9,8 punktu procentowego), Cyprze (9,2 punktu procentowego) i Irlandii (6,8 punktu procentowego). W 2009 roku w stosunku do roku 2008 we wszystkich krajach strefy euro zanotowano wzrost stopy bezrobocia. Największy wzrost miał miejsce w Łotwie (9,8 punktu procentowego), Estonii i Litwie (po 8 punktów procentowych), Hiszpanii (6,6 punktu procentowego) i w Irlandii (5,6 punktu procentowego). Nieznaczny wzrost miał miejsce w Niemczech (0,2 punktu procentowego), Luksemburgu (0,2 punktu procentowego) i Holandii (0,7 punktu procentowego). W 2010 roku w większości krajów utrzymała się tendencja wzrostowa. Stopa bezrobocia spadła tylko w Austrii, Luksemburgu, i w Niemczech. W przypadku Malty pozostała na takim samym poziomie. W 2011 roku stopa bezrobocia spadała w Austrii, Belgii, Estonii, Finlandii, Francji, Litwie, Łotwie, Malcie, w Niemczech i Słowacji. W 2012 i 2013 roku dominowały tendencje wzrostowe. Na początku 2013 we wszystkich krajach Unii Europejskiej bez pracy pozostawało około 5,8 mln osób poniżej 25 roku życia. Stanowi to 23,7% bezrobotnych w Unii Europejskiej i 24,4% bezrobotnych w strefie euro. Najwyższe bezrobocie w tej grupie wiekowej występuje w Grecji (57,6%) i Hiszpanii (56,5%). 12 W 2014 roku natomiast dominowała tendencje spadkowe. Wzrost stopy bezrobocia miał miejsce jedynie w Austrii, Belgii, Cyprze, Finlandii i Holandii. 11 A. Rogut, M. Ochrymiuk, Dostosowania, op. cit., s M. Gasz, Źródła, op. cit., s

16 Tab. 5. Stopa bezrobocia w krajach strefy euro i Unii Europejskiej w latach 2008 i 2013 z podziałem na płeć i wiek (w procentach) Kraj Mężczyźni Kobiety Osoby poniżej 25 roku życia Osoby w wieku EU-28 6,6 10,8 7,5 10,9 23,4 9,4 SE-18 6,9 11,9 8,3 12,1 24,0 10,7 Austria 3,6 4,9 4,1 4,9 9,2 4,3 Belgia 6,5 8,7 7,6 8,2 23,7 7,1 Cypr 3,2 16,6 4,3 15,2 38,9 13,6 Estonia 5,8 9,1 5,1 8,2 18,7 7,6 Finlandia 6,1 8,8 6,7 7,5 19,9 6,5 Francja 7,1 10,3 7,9 10,2 24,8 8,8 Grecja 5,1 24,5 11,5 31,4 58,3 25,3 Hiszpania 10,1 25,6 12,8 26,7 55,5 23,8 Holandia 2,8 7,1 3,4 6,3 11,0 5,9 Irlandia 7,6 15,0 4,9 10,7 26,8 11,6 Litwa 6,0 13,1 5,6 10,5 21,9 10,9 Luksemburg 4,1 5,6 5,9 6,3 17,4 5,0 Łotwa 8,4 12,6 7,1 11,1 23,2 10,7 Malta 5,6 6,5 6,8 6,3 13,5 5,2 Niemcy 7,4 5,6 7,7 5,0 7,9 5,0 Portugalia 7,9 16,3 9,1 16,6 37,7 14,8 Słowacja 8,4 14,0 11,0 14,5 33,7 12,5 Słowenia 4,0 9,5 4,8 10,9 21,6 9,2 Włochy 5,5 11,5 8,5 13,1 40,0 10,0 Źródło: Eurostat (online data code:une_rt_a); e_by_sex_and_by_age,_2008_and_2013_%28%25%29_yb15.png; ( ) 15

17 Tab.6. Stopa bezrobocia (w procentach) w krajach strefy euro i Unii Europejskiej w latach Kraj/Rok UE-28 7,2 7,0 9,0 9,6 9,7 10,5 10,9 10,2 SE-19 7,5 7,6 9,6 10,2 10,2 11,4 12,0 11,6 Austria 4,9 4,1 5,3 4,8 4,6 4,9 5,4 5,6 Belgia 7,5 7,0 7,9 8,3 7,2 7,63 8,4 8,5 Cypr 3,9 3,7 5,4 6,3 7,9 11,9 15,9 16,1 Estonia 4,6 5,5 13,5 16,7 12,3 10,0 8,6 7,4 Finlandia 6,9 6,4 8,2 8,4 7,8 7,7 8,2 8,7 Francja 8,0 7,4 9,1 9,3 9,2 9,8 10,3 10,3 Grecja 8,4 7,8 9,6 12,7 17,9 24,5 27,5 26,5 Hiszpania 8,2 11,3 17,9 19,9 21,4 24,8 26,1 24,5 Holandia 4,2 3,7 4,4 5,0 5,0 5,8 7,3 7,4 Irlandia 4,7 6,4 12,0 13,9 14,7 14,7 13,1 11,3 Litwa 4,3 5,8 13,8 17,8 15,4 13,4 11,8 10,7 Luksemburg 4,2 4,9 5,1 4,6 4,8 5,1 5,9 5,9 Łotwa 6,1 7,7 17,5 19,5 16,2 15,0 11,9 10,8 Malta 6,5 6,0 6,9 6,9 6,4 6,3 6,4 5,9 Niemcy 8,5 7,4 7,6 7,0 5,8 5,4 5,2 5,0 Portugalia 9,2 8,7 10,7 12,0 12,9 15,8 16,4 14,1 Słowacja 11,2 9,6 12,1 14,5 13,7 14,0 14,2 13,2 Słowenia 4,9 4,4 5,9 7,3 8,2 8,9 10,1 9,7 Włochy 6,1 6,7 7,7 8,4 8,4 10,7 12,1 12,7 Źródło: Eurostat (online data code:tsdec450), ( ) Dostosowania płacowe w krajach członkowskich strefy euro nie były znaczące. Jedynie w Niemczech i Irlandii wystąpiło obniżenie tempa wzrostu płac nominalnych do zera. W innych gospodarkach skala dostosowań była nie wielka. Było to skutkiem usztywnienia płac nominalnych od dołu poprzez m. in. indeksacje wynagrodzeń, stopnia zasięgu negocjacji dotyczących płac, płacy 16

18 minimalnej. Takie działania przyczyniły się do wzrostu realnych wynagrodzeń w większości krajów członkowskich. 13 Znaczna część dostosowań na rynku pracy odbywała się przez dostosowanie liczby godzin pracy a nie liczby zatrudnionych. Gdyby nie takie rozwiązanie stopa bezrobocia w wielu krajach była by znacznie wyższa. 14 Spadająca liczba osób w wieku produkcyjnym będzie w przyszłości stanowić barierę wzrostu gospodarczego. W obliczu takiej sytuacji znaczącą rolę będzie odgrywać podnoszenie produktywności pracy. 15 Unia Europejska sugeruje państwom członkowskim skupienie się na pięciu podstawowych działaniach, których zadaniem jest łagodzenie niekorzystnego wpływu kryzysu na zatrudnienie i mających przywracać trwały wzrost zatrudnienia po zakończeniu kryzysu: Inwestycje w skuteczne środki rynku pracy oraz kwalifikacje zapobiegające długoterminowemu bezrobociu; pomoc przedsiębiorstwom w tworzeniu nowych miejsc pracy; utrzymanie miejsc pracy poprzez elastyczną organizacją pracy; wspieranie młodych ludzi i osób najbardziej dotkniętych kryzysem; poprawa sytuacji osób posiadających niestandardowe umowy o pracę Wpływ kryzysu na finanse publiczne Kryzys pokazał, że zarządzanie ograniczające się w zasadzie do nadzoru nad polityką fiskalną państw członkowskich nie jest wystarczającym gwarantem bezpieczeństwa makroekonomicznego strefy. Wyszło na jaw, że kumulacja nierównowag wewnętrznych i zewnętrznych może stanowić zagrożenie dla efektywnego funkcjonowania unii monetarnej. Pęknięcie bańki na rynku nieruchomości i towarzyszące mu kłopoty sektora finansowego przyczyniły się do przesunięcia napięć z sektora prywatnego do publicznego A. Rogut, M. Ochrymiuk, Dostosowania, op. cit., s A. Rogut, M. Ochrymiuk, Dostosowania, op. cit., s M. Gasz, Źródła, op. cit., s P. Pasierbiak, Wpływ, op. cit., s NBP, Przegląd strefy euro IV, Departament Integracji ze Strefą Euro, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2010, s

19 Dla efektywnego funkcjonowania strefy euro zasadnicze znaczenie mają także decyzje podejmowane zarówno przez największe kraje wchodzące w jej skład jak i te których działania stanowią największe zagrożenie dla stabilności obszaru (Grecja, Portugalia, Irlandia, Hiszpania). Jedną z przyczyn problemów Grecji było przeznaczanie pieniędzy z pożyczek na konsumpcję a nie inwestycje. Portugalia jako najbiedniejszy kraj strefy euro od samego początku zmagała się z wieloma problemami. Dodatkowo jej sytuacje pogarszały utrzymujące się od wielu lat deficyty w handlu z zagranica i duże zadłużenie zagraniczne kraju. W przypadku Irlandii załamanie na rynku nieruchomości przyczyniło się do pogorszenia sytuacji na krajowego sektora finansowego. Rząd udzielając bankom znacznej pomocy przyczynił się do gwałtownego wzrostu długu publicznego z poziomu jednego z najniższych w strefie euro do jednego z najwyższych. Portugalia od momentu uczestnictwa w strefie euro zmagała się z problemami gospodarczymi i na rynku pracy co skutkowało wysokim zadłużeniem zagranicznym i deficytami w handlu zagranicznym. W Hiszpanii wystąpił silny boom w sektorze budownictwa i nieruchomości, które nadmiernie rozrosły się zarówno pod względem zatrudnienia oraz wielkości produkcji. Duży spadek dochodów budżetowych (wygenerowanych wcześniej dzięki dobrej koniunkturze w sektorze nieruchomości) był skutkiem załamania w sektorze budownictwa do którego doprowadziło pęknięcie bańki spekulacyjnej. 18 W największych gospodarkach strefy euro (Francja, Niemcy i Włochy) w 2010 roku rządy krajowe planowały ograniczenie deficytu sektora publicznego poniżej 3% PKB w latach Największą redukcję deficytu (1,6% PKB nominalnego rocznie) planowała Francja, miała być skutkiem nie tyle dyskrecjonalnych działań władz ile rezultatem szybszego wzrostu PKB oraz poprawy sytuacji gospodarczej. W przypadku Niemiec planowano zmniejszenie deficytu w 2011 i 2012 roku średnio o 0,9% PKB. Zaplanowane na lata zmniejszenie wydatków miało umożliwić ograniczenie deficytu rządu federalnego do 24 mld euro w 2014 roku i 10 mld euro w 2016 roku. Złożyć się na to miały m. in. ograniczenia subwencji ekologicznych, wydatków socjalnych, redukcja ulg podatkowych. Głównymi źródłami dodatkowych dochodów miały 18 NBP, Kryzys, op. cit., s

20 być wpływy z sektora jądrowego i nowe podatki. We Włoszech planowano redukcją deficytu w 2001 i 2012 roku o średnio 1,15% PKB. Aby to osiągnąć planowano zmniejszenie transferów rządowych do samorządów, zamrożenie płac w sektorze publicznym na 3 lata oraz redukcję płac najlepiej zarabiających zatrudnionych w administracji. 19 Tab.7. Dług publiczny brutto w krajach strefy euro i Unii Europejskiej w wybranych latach (w mln euro) Kraj EU , ,7 SE , ,2 Austria , , , ,8 Belgia , , , ,6 Cypr 9 370, , , ,6 Estonia 594,5 994,5 984, ,5 Finlandia , , , ,0 Francja , , , ,9 Grecja , ,0 Hiszpania , , , ,0 Holandia , , , ,0 Irlandia , , , ,4 Litwa 4 609, , , ,3 Luksemburg 2 574, , , ,5 Łotwa 1 911, , , ,2 Malta 3 592, , , ,4 Niemcy , , , ,5 Portugalia , , , ,4 Słowacja , , , ,9 Słowenia 7 964, , , ,6 Włochy , , , ,1 Źródło: Eurostat (online data code:teina225), e=teina225&language=en; ( ) 19 NBP, Przegląd, op. cit., s

21 Jednocześnie działania mające na celu pomoc bankom przyczyniły się do zaburzenia równowagi finansów publicznych. Tab. 8. Dług publiczny jako % PKB w krajach strefy euro i UE w wybranych latach Kraj/Rok UE ,1 90, SE ,37 85, Austria , , ,5 80, Belgia , , ,8 104, Cypr , , ,5 102, Estonia 3.7 4, , ,7 10, Finlandia , , ,9 55, Francja , , ,6 92, Grecja ,9 175, Hiszpania , , ,4 92, Holandia , , ,5 68, Irlandia , , ,7 123, Litwa , , ,8 38, Luksemburg , , ,9 24, Łotwa , , ,9 38, Malta , , ,4 69, Niemcy , , ,3 77, Portugalia , , ,8 129, Słowacja , , ,1 54, Słowenia , , ,7 70, Włochy , , ,0 120, Źródło: Eurostat (online datacode:teina225); shtableaction.dotab=table plugin=1&pcode =teina225&language=en;( ) 20

22 Analizując sytuację w sferze finansów publicznych trzeba pamiętać że do momentu wybuchy kryzysu część państw strefy euro prowadziła politykę fiskalną, która służyła tworzeniu nadwyżek budżetowych. Kryzys zweryfikował nieskuteczność stosowanych mechanizmów dyscyplinowania państw w zakresie polityki fiskalnej. W znacznej części państw poziom długu publicznego i deficytu budżetowego przekroczył wartości referencyjne. W niekorzystnym położeniu znajdują się kraje, które mają wysoki deficyt budżetowy i dług publiczny. 20 Udział długu publicznego w PKB wzrósł we wszystkich krajach strefy euro w latach Największy wzrost miał miejsce w Irlandii (85,7 punktu procentowego), Hiszpanii (62,2 punktu procentowego), Portugalii (61,8 punktu procentowego), Słowenii (58,2 punktu procentowego) i Cyprze (53,4 punktu procentowego). Najniższy wzrost w 2014 roku w stosunku do 2007 roku zaobserwowano w Malcie (5,6 punktu procentowego), Estonii (6,9 punktu procentowego) i Luksemburgu (16,4 punktu procentowego). W 2007 roku nie liczne kraje strefy euro zanotowały nadwyżkę budżetową (Estonia, Finlandia, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy) natomiast w roku 2009 roku w całej strefie euro występował deficyt budżetowy. Kolejne lata przyniosły niewielką poprawę, tylko w nie licznych krajach udało się zmniejszyć udział deficytu w PKB. Kwestią mającą istotne znaczenie w przypadku strefy euro było istnienie silnego powiązania między bankami a długiem publicznym. W momencie gdy banki, na których upadek strefa euro nie mogła sobie pozwolić doświadczały trudności finansowych i zwróciły się do rządów krajowych o wsparcie, te chcąc zapewnić stabilność sektora finansowego podejmowały działania, które niekorzystnie wpływały na finanse publiczne. Od momentu utworzenia strefy euro nie doszło do długookresowej redukcji deficytu i zadłużenia publicznego do poziomu sprecyzowanego w Traktacie z Maastricht. Reguły fiskalne, których celem jest zmniejszenie nadmiernego deficytu były rzadko przestrzegane i wdrażane M. Gasz, Źródła, op. cit., s J. Junker, Przygotowania do kolejnych działań w zakresie lepszego zarządzania gospodarczego 21

23 Tab.9 Saldo budżetowe jako procent PKB w krajach strefy euro i Unii Europejskiej w latach Kraj/Rok UE ,2-3,2-2,9 SE ,1-3,6-2,9-2,4 Austria ,4-5,3-4,5-2,6-2,2-1,3-2.4 Belgia 0,0-1,1-5,5-4,0-4,1-4,1-2,9-3,2 Cypr , ,8-5,8-5,8-4,9-8,8 Estonia 2.5-2,7-2,2 0, ,2-0,2 0.6 Finlandia 5.1 4, , ,1-2,5-3.2 Francja ,2-7,2-6, ,8-4,1-4.0 Grecja ,2-8,7-12,3-3.5 Hiszpania 2.0-4, ,4-9,4-10,3-6,8-5,8 Holandia 0.2 0, ,0-4,3-4,0-2,3-2,3 Irlandia 0.3-7,0-13,9-32,5-12,7-8,1-5,8-4,1 Litwa ,1-9,1-6,9-8,9-3,1-2,6-0.7 Luksemburg 4.2 3, , ,1 0,9 0.6 Łotwa , ,1-3,3-0,8-0,7-1.4 Malta -2,3-4,2-3,3-3,3-2,6-3,6-2,6-2.1 Niemcy 0.3 0, ,1-0,9 0,1 0,1 0.7 Portugalia , , ,6-4,8-4.5 Słowacja ,4-7,9-7,5-4,1-4,2-2,6-2,9 Słowenia ,4-5,9-5,6-6,6-4,0-14,9-4,9 Włochy ,7-5,3-4, ,0-2,9-3.0 Eurostat (online data code:teina200); de=teina200; ( ) Rosnące zadłużenie publiczne jest przyczyną wielu problemów m. in.: rosnących kosztów obsługi długu, potrzeba prowadzenia restrykcyjnej polityki fiskalnej (ograniczającej wzrost gospodarczy), spadek zaufania rynków finansowych (powoduje to wyższą wyceną ryzyka niewypłacalności państw przez w strefie euro. Nota analityczna, Nieformalne posiedzenie Rady Europejskiej, luty 2015, s

24 co rośnie rentowność obligacji, które emitowane są w celu sfinansowania długu publicznego), pojawił się podział krajów strefy euro na mniej i bardziej wiarygodnych emitentów papierów skarbowych co zakwestionowało wiarygodność całego obszaru, wysokie zadłużenie publiczne ma niekorzystny wpływ na efektywność polityki fiskalnej, dodatkowym obciążeniem budżetów krajowych będą rosnące wydatki emerytalne oraz związane z opieką socjalną i zdrowotną. Występują trzy potencjalne drogi poprawienia sytuacji w dziedzinie finansów publicznych: redukcja wydatków budżetowych, zwiększenie dochodów (wzrost obciążeń podatkowych) i przerzucenie długu na przyszłe pokolenia Podsumowanie i wnioski Kryzys, który miał miejsce w ostatnich latach do dziś ma wpływ na wzrost gospodarczy, poziom bezrobocia, wysokość długu publicznego i deficytu budżetowego wielu krajów. W przypadku strefy euro za źródła kryzysu uznaje się m. in. zbyt znaczne zróżnicowanie struktur i poziomów rozwoju gospodarek, niedostateczną zdolność państw do radzenia sobie ze wstrząsami gospodarczymi, niewłaściwa i nie efektywną polityką fiskalną oraz brak mechanizmów zarządzania kryzysowego. Kryzys odbił się także na rynkach pracy krajów strefy euro. Bezrobocie w największym stopniu dotknęło osoby młode (poniżej 25 roku życia) mające niskie kwalifikacje i pracujące na umowach okresowych. Reakcja rynków pracy gospodarek państw członkowskich zależała od momentu wejścia w fazę kryzysu, struktury gospodarki, sytuacji na rynku pracy oraz stopnia regulacji i krajowej polityki zatrudnienia. W 2014 roku tylko nieliczne kraje strefy euro osiągnęły poziom stopy zatrudnienia sprzed kryzysu. Gdyby nie przeprowadzenie dostosowań poprzez dostosowanie liczby godzin pracy zamiast liczby pracowników stopa bezrobocia była by wyższa w całej strefie euro. Rosnący deficyt budżetowy i dług publiczny w stosunku do PKB był skutkiem m. in.: wzrostu wydatków budżetowych w ramach pakietów 22 B. Mucha Leszko, M. Kąkol, Od kryzysu, op. cit., s

25 ratunkowych dla sektora finansowo-bankowego, zaniechania uruchomienia procedury nadmiernego deficytu, występowanie wysokiego deficytu i długu publicznego w stosunku do PKB w niektórych krajach strefy, spadku dochodów budżetowych, nie nakładania sankcji w przypadku przekroczenia progu 60% zadłużenia PKB Ibidem, s

26 Spis tabel Tab.1. PKB per capita w cenach rynkowych Unii Europejskiej i strefy euro w latach (w tysiącach euro)...7 Tab.2. Wielkość PKB krajów strefy euro i Unii Europejskiej w cenach bieżących w wybranych latach (w mln euro)...9 Tab.3. Realne tempo zmiany PKB w krajach strefy euro i Unii Europejskiej w latach (w procentach)...10 Tab.4. Stopa zatrudnienia osób w wieku lata w krajach strefy euro I Unii Europejskiej latach (w procentach)...13 Tab. 5. Stopa bezrobocia w krajach strefy euro i Unii Europejskiej w latach 2008 i 2013 z podziałem na płeć i wiek (w procentach)...15 Tab.6. Stopa bezrobocia (w procentach) w krajach strefy euro i Unii Europejskiej w latach Tab.7. Dług publiczny brutto w krajach strefy euro i Unii Europejskiej w wybranych latach (w mln euro)...19 Tab. 8. Dług publiczny jako % PKB w krajach strefy euro i UE w wybranych latach...20 Tab.9 Saldo budżetowe jako procent PKB w krajach strefy euro i Unii Europejskiej w latach

27 Bibliografia 1. Commision of the European Communities, Communication from the Commision to the European Council, A European Economic Recovery Plan, Bruksela , COM(2008) 800 final Gasz M., Źródła niestabilności gospodarczej państw strefy euro w warunkach kryzysu, [w:] Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, nr 166, 2014, s Junker J., Przygotowania do kolejnych działań w zakresie lepszego zarządzania gospodarczego w strefie euro. Nota analityczna, Nieformalne posiedzenie Rady Europejskiej, luty Mucha Leszko B., Kąkol M., Od kryzysu finansowego do kryzysu finansów publicznych, czyli skutki polityki fiskalnej w strefie euro w latach [w:] B. Mucha-Leszko (red.), Gospodarka i polityka makroekonomiczna strefy euro w latach Skutki kryzysu i słabości zarządzania, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2011, s NBP, Kryzys w strefie euro. Przyczyny, przebieg i perspektywy jego rozwiązania, Narodowy Bank Polski, Warszawa NBP, Przegląd strefy euro IV, Departament Integracji ze Strefą Euro, Narodowy Bank Polski, Warszawa Pasierbiak P., Wpływ kryzysu na rynek pracy, [w:] B. Mucha-Leszko (red.), Gospodarka i polityka makroekonomiczna strefy euro w latach Skutki kryzysu i słabości zarządzania, Wydawnictwo UMCS, Lublin Rogut A., Ochrymiuk M., Dostosowania na rynkach pracy w państwach członkowskich strefy euro i w Polsce w okresie kryzysu, Departament Integracji ze Strefą Euro NBP, Narodowy Bank Polski, Warszawa

28 27