Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii

Transkrypt

1 Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE Mechanizmy funkcjonowania strefy euro VI edycja, rok akademicki 2014/15 Dorota Darzycka Nr albumu: 11/2015 Uwarunkowania makroekonomiczne dla równowagi finansów publicznych krajów Unii Gospodarczej i Walutowej wnioski z kryzysu Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem dr hab. inż. Ryszarda Katy, prof. UR Przyjmuję pracę Data i podpis promotora RZESZÓW 2015 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej

2 Oświadczenie autora pracy Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest w pełni autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów podyplomowych Mechanizmy funkcjonowania strefy euro i nie była także przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Data Podpis autora pracy 2

3 Streszczenie Praca podejmuje problematykę sytuacji finansowej krajów Unii Gospodarczej i Walutowej w dobie kryzysu zadłużeniowego. Ostatnie lata uwidoczniły niedoskonałości systemu zarządzania finansowego we wspólnocie, szczególnie w kwestii zapobiegania załamaniom w finansach publicznych. W pracy przedstawione zostały działania podjęte przez władze UE w celu zminimalizowania negatywnych następstw kryzysu, zarówno tymczasowe, jak i długofalowe. Szczególny nacisk położono na procedurę nierównowag makroekonomicznych będącą instrumentem nadzoru nad politykami gospodarczymi państw członkowskich, mającą na celu zapobieżenie destabilizacji ich gospodarek w przyszłości. Słowa kluczowe: Unia Gospodarcza i Walutowa, nierównowagi makroekonomiczne, deficyt budżetowy, dług publiczny, kryzys finansowy, procedura nierównowag makroekonomicznych Macroeconomic conditons for public finances equilibrium in Economy and Monetary Union s countries inferences of crisis 3

4 SPIS TREŚCI WSTĘP... 5 ROZDZIAŁ I. KRYZYS FINANSOWY W STREFIE EURO Przyczyny załamania finansowego w strefie euro Sytuacja finansów publicznych po kryzysie... 8 ROZDZIAŁ II. SYSTEM ZARZĄDZANIA FINANSOWEGO W UE Koordynacja polityki fiskalnej w krajach członkowskich Reformy pokryzysowe i mechanizmy wsparcia ROZDZIAŁ III. SYTUACJA MAKROEKONOMICZNA W STREFIE EURO Procedura nierównowag makroekonomicznych Analiza wskaźników makroekonomicznych krajów strefy WNIOSKI BIBLIOGRAFIA SPIS TABEL/WYKRESÓW

5 WSTĘP Przedmiotem analizy niniejszej pracy jest problem zmniejszenia stabilności makroekonomicznej w krajach strefy euro jako następstwo współczesnego kryzysu finansowego i gospodarczego. Z problemem destabilizacji finansów publicznych zmierza się obecnie większość państw eurolandu. Kryzys finansowy, który rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych, a także wady w koncepcji i funkcjonowaniu Unii Gospodarczej i Walutowej przełożyły się na powstanie kryzysu zadłużeniowego w Europie. Zbyt mocne powiązania pomiędzy sektorem finansowym a sektorem finansów publicznych doprowadziły do globalnego rozprzestrzenienia się kryzysu. Kwestia stabilności strefy euro jest bardzo ważna dla Polski, w przyszłości dołączy ona bowiem do pozostałych członków unii walutowej. Głównym celem pracy jest uzasadnienie konieczności systematycznego badania równowagi makroekonomicznej członków UGW, a także respektowania uregulowań wprowadzonych po kryzysie. Dalszy brak konsekwencji w przestrzeganiu dyscypliny fiskalnej mógłby skutkować bankructwem niektórych krajów i koniecznością powrotu do poprzednich walut. Informacja o pogorszeniu sytuacji już w jednym państwie skutkuje niepokojem wśród społeczeństwa o stabilność wspólnoty. Obecnie umocnienie waluty europejskiej i zapobieżenie wystąpieniu kolejnych załamań w przyszłości jest poważnym wyzwaniem dla całej strefy. Jako tezę postawiono stwierdzenie, że narastające nierównowagi makroekonomiczne gospodarek krajów UGW w latach poprzedzających załamanie były jednym z kluczowych powodów powstania kryzysu zadłużeniowego i zagrażają stabilności unii walutowej. W początkowych latach funkcjonowania wspólnoty nie badano integracji i spójności ekonomicznej poszczególnych państw. Zaniechano prowadzenia reform strukturalnych mających na celu poprawę konkurencyjności i zmniejszających różnice między krajami. To właśnie zróżnicowanie gospodarek i niejednolite sposoby prowadzenia polityki fiskalnej przyczyniły się do pogorszenia sytuacji ekonomicznej, szczególnie w grupie PIIGS. Następstwa kryzysu pokazały, jak niezbędna jest odgórna kontrola sytuacji makroekonomicznej we wszystkich krajach. W pracy przeanalizowano dane Eurostatu oraz Komisji Europejskiej obejmujące lata Posłużono się opisową oraz wskaźnikową metodą analizy danych. 5

6 ROZDZIAŁ I KRYZYS FINANSOWY W STREFIE EURO Załamanie na amerykańskim rynku nieruchomości w 2007 roku rozpoczęło globalny kryzys gospodarczy i finansowy. W latach poprzedzających załamanie w Stanach Zjednoczonych prowadzona była polityka nadmiernie niskich stóp procentowych, udzielano na wielką skalę kredytów hipotecznych wysokiego ryzyka, a także umożliwiano sekurytyzację, czyli emisję papierów wartościowych w oparciu o aktywa, w tym o wyżej wymienione ryzykowne kredyty. Brak wypłacalności dłużników oraz, w konsekwencji, spadek zaufania inwestorów do papierów wartościowych emitowanych w wyniku sekurytyzacji doprowadził do niewypłacalności i bankructwa banków i instytucji finansowych uważanych dotąd za bezpieczne 1. Poprzez powiązania europejskiego sektora bankowego i finansowego z amerykańskim kryzys rozprzestrzenił się do Europy Przyczyny załamania finansowego w strefie euro Światowy kryzys finansowy jest główną, lecz nie jedyną przyczyną negatywnych zmian w Unii Europejskiej, w szczególności w krajach będących członkami strefy euro. Za pierwotną przyczynę można uznać niedopracowaną koncepcję Unii Gospodarczej i Walutowej. Wspólnoty nie można uznać za optymalny obszar walutowy. Zgodnie z tą koncepcją państwa europejskie przed usztywnieniem kursu walutowego, a następnie przyjęciem wspólnej waluty powinny spełniać pewne warunki. Do najczęściej wymienianych kryteriów koncepcji optymalnego obszaru walutowego należą: elastyczność płac i cen, mobilność środków produkcji (w szczególności siły roboczej), otwartość gospodarki, podobne preferencje poziomu bezrobocia i inflacji (rozumianych jako wielkości substytucyjne), dywersyfikacja gospodarki, integracja fiskalna, podobieństwa między gospodarkami (podobna stopa wzrostu produktywności pracy, podobne tempo wzrostu gospodarczego) 2. Od swojego powstania strefa euro nie zapewniała mobilności siły roboczej, a także nie przewidywała możliwości udzielania pożyczek w sytuacjach kryzysowych. Istotną kwestią jest sposób zarządzania finansowego w strefie. Pozostawienie prowadzenia polityki fiskalnej państwom członkowskim oznaczał brak kontroli nad fiskalnymi działaniami rządów. Ponadto nie utworzono skutecznych mechanizmów regulujących przestrzeganie dyscypliny fiskalnej. Nie poświęcano dostatecznej uwagi nierównowagom narastającym w unii walutowej. W roku 2007 stan finansów publicznych krajów strefy był bardzo zróżnicowany (Tabela 1, 2). Przykładowo w Grecji deficyt budżetowy przekraczał 6% PKB, natomiast część państw prowadziła politykę fiskalną 1 Matysek Ł., 2012: Wpływ spekulacji finansowych na koniunkturę gospodarczą analiza światowego kryzysu gospodarczego , Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach 2 Kraciuk J., 2013: Kryzys finansowy strefy euro, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Optimum. Studia Ekonomiczne, nr 64, s

7 sprzyjającą generowaniu nadwyżek budżetowych (m.in. Luksemburg, Finlandia) 3. Nieporównywalny był również poziom długu publicznego. W Luksemburgu wynosił jedynie 7,2% PKB, zaś w 7 krajach strefy przekraczał 60%. Najwyższy poziom odnotowano we Włoszech i Grecji, odpowiednio 99,7% i 107,4%. Zadłużenie niektórych krajów nie wzbudzało jednak niepokoju. Panował pogląd, że jest to naturalna konsekwencja tzw. procesu doganiania, czyli zbliżania się ich poziomu rozwoju gospodarczego do poziomu najbogatszych państw strefy euro 4. Korzyści odnosili zarówno mieszkańcy krajów peryferyjnych (rósł ich poziom życia), jak i kraje pożyczające im pieniądze (udzielając pożyczek odnosiły zyski). Nie dostrzegano ryzyka ani nie zapobiegano zbytniemu inwestowaniu w nieruchomości i w rozwój sektora finansowego. Przed załamaniem w poszczególnych krajach wspólnoty poziom realnego efektywnego kursu walutowego oraz inflacji był bardzo zróżnicowany. Wytworzyły się dwie grupy krajów, z których jedna długookresowo miała inflację poniżej średniej całej strefy (Niemcy, Francja, Belgia, Austria), a druga, do której można zaliczyć wszystkie pozostałe kraje strefy z wyjątkiem Finlandii, ma inflację powyżej średniej 5. Polityka monetarna Europejskiego Banku Centralnego oparta na jednolitych stopach procentowych doprowadziła do zróżnicowania realnych stóp procentowych. W konsekwencji w części państw powstały trudności gospodarcze są to tzw. wstrząsy asymetryczne. Kraje o wyższym poziomie rozwoju miały zbyt wysokie stopy procentowe w odniesieniu do swoich gospodarek. Natomiast początkowo dla krajów o gorszej sytuacji makroekonomicznej polityka prowadzona przez EBC przynosiła korzyści dzięki relatywnie niższym stopom procentowym. Doprowadziło to jednak do tzw. przegrzewania się gospodarek, wzrostu płac minimalnych, drożenia produkcji, spadku konkurencyjności eksportowej, a także nadmiernego inwestowania (szczególnie w nieruchomości). W latach poprzedzających kryzys agencje ratingowe oraz instytucje finansowe błędnie szacowały ryzyko inwestowania w słabszych państwach strefy. Obligacje emitowane przez te kraje miały takie samo oprocentowanie jak przykładowo obligacje Niemiec albo niższe, zatem inwestowanie w te papiery uważano za równie bezpieczne. Niskie stopy procentowe przyczyniły się do nadużyć ze strony banków. Udzielano zbyt wielu ryzykownych kredytów dla przedsiębiorstw budowlanych (szczególnie w Hiszpanii) oraz konsumpcyjnych i hipotecznych dla gospodarstw domowych (Hiszpania, Irlandia). W konsekwencji znacznie wzrosło zadłużenie osób fizycznych i firm z sektora budowlanego. Do powstania kryzysu przyczyniły się również nierównowagi makroekonomiczne państw UGW. Słabsze kraje wspólnoty były mniej konkurencyjne spadał ich udział w rynkach eksportowych, a równocześnie rosły ceny i koszty pracy. W konsekwencji ich rozwój gospodarczy nie mógł postępować w przeciwieństwie do państw bardziej konkurencyjnych. Również brak dostatecznej liczby innowacji służących podnoszeniu tempa produktywności, szczególnie w odniesieniu do czynników produkcji w sferze usług 3 Gasz M., 2014: Źródła niestabilności gospodarczej państw strefy euro w warunkach kryzysu, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Studia Ekonomiczne, nr 166, s Narodowy Bank Polski, 2013: Kryzys w strefie euro. Przyczyny, przebieg i perspektywy jego rozwiązania, Warszawa, s Kraciuk J., 2013: Kryzys finansowy, s

8 rynkowych głównie handlu, finansach i usługach biznesowych, odsuwa w czasie możliwość osiągnięcia znaczącego wzrostu gospodarczego w państwach UE i strefy euro Sytuacja finansów publicznych po kryzysie W reakcji na amerykański kryzys finansowy i spadek zaufania do sektora bankowego, w 2008 roku Europejski Bank Centralny zaczął obniżać stopy procentowe, aby nie dopuścić do załamania się popytu inwestycyjnego i konsumpcyjnego 7. Rządy wielu państw europejskich przekazały bankom środki i gwarancje zwiększające ich płynność. Prowadzona była ekspansywna polityka fiskalna zwiększono wydatki i obniżono stawki podatkowe. Działania te zdeterminowały jednak załamanie się finansów publicznych krajów Eurostrefy. Deficyt budżetowy w krajach strefy euro w latach Tabela 1. Kraj / rok UE-28 (do 2012 UE-27) -0,9-2,4-6,9-6,5-4,5-4,2-3,2-2,9 Kraje strefy euro (18) -0,7-2,1-6,4-6,2-4,1-3,6-2,9-2,4 Austria -1,3-1,4-5,3-4,5-2,6-2,2-1,3-2,4 Belgia 0,0-1,1-5,5-4,0-4,1-4,1-2,9-3,2 Cypr 3,3 0,9-5,5-4,8-5,8-5,8-4,9-8,8 Estonia 2,5-2,7-2,2 0,2 1,2-0,2-0,2 0,6 Finlandia 5,1 4,2-2,5-2,6-1,0-2,1-2,5-3,2 Francja -2,5-3,2-7,2-6,8-5,1-4,8-4,1-4,0 Grecja -6,5-9,8-15,6-10,3-10,2-8,7-12,3-3,5 Hiszpania 2,0-4,4-11,0-9,4-9,4-10,3-6,8-5,8 Holandia 0,2 0,2-5,5-5,0-4,3-4,0-2,3-2,3 Irlandia 0,3-7,0-13,9-32,5-12,7-8,1-5,8-4,1 Luksemburg 4,2 3,3-0,5-0,5 0,4 0,1 0,9 0,6 Łotwa -0,6-4,0-9,0-8,1-3,3-0,8-0,7-1,4 Malta -2,3-4,2-3,3-3,3-2,6-3,6-2,6-2,1 Niemcy 0,3 0,0-3,0-4,1-0,9 0,1 0,1 0,7 Portugalia -3,0-3,8-9,8-11,2-7,4-5,6-4,8-4,5 Słowacja -1,9-2,4-7,9-7,5-4,1-4,2-2,6-2,9 Słowenia -0,1-1,4-5,9-5,6-6,6-4,0-14,9-4,9 Włochy -1,5-2,7-5,3-4,2-3,5-3,0-2,9-3,0 Kolorem szarym oznaczono dane sprzed przyjęcia wspólnej waluty. Źródło: Eurostat, dane z r., in=1&pcode=teina200&language=en W 2009 i 2010 roku w żadnym kraju nie udało się uzyskać nadwyżki budżetowej. Jedynie w Niemczech, Luksemburgu i Finlandii deficyt nie przekroczył 3% PKB. Poziom deficytu dla całej strefy w ciągu roku wzrósł niemal czterokrotnie. Kolejne lata przynosiły stopniowe zmniejszanie się deficytów, jednak, jak dotąd, nie osiągnięto poziomu sprzed 6 Gasz M., 2014: Źródła niestabilności gospodarczej, s Narodowy Bank Polski, 2013: Kryzys w strefie euro, s. 22 8

9 kryzysu. Obecnie w połowie państw strefy przekracza on 3% PKB, w roku 2014 tylko Estonia, Luksemburg i Niemcy odnotowały nadwyżki budżetowe. Dług publiczny w krajach strefy euro w latach Tabela 2. Kraj / rok UE-28 (do 2012 UE-27) 59,0 62,5 74,8 80,0 80,9 83,7 85,5 86,8 Kraje strefy euro (18) 66,3 70,1 79,9 85,3 85,8 89,1 90,9 91,9 Austria 64,8 68,5 79,7 82,4 82,1 81,5 80,9 84,5 Belgia 86,8 92,2 99,2 99,5 102,0 103,8 104,4 106,5 Cypr 54,1 45,3 54,1 56,5 66,0 79,5 102,2 107,5 Estonia 3,7 4,5 7,0 6,5 6,0 9,7 10,1 10,6 Finlandia 34,0 32,7 41,7 47,1 48,5 52,9 55,8 59,3 Francja 64,4 68,1 79,0 81,7 85,2 89,6 92,3 95,0 Grecja 107,4 113,0 129,4 145,0 171,3 156,9 175,0 177,1 Hiszpania 35,5 39,4 52,7 60,1 69,2 84,4 92,1 97,7 Holandia 42,7 54,8 56,5 59,0 61,3 66,5 68,6 68,8 Irlandia 24,0 42,6 62,3 87,4 111,2 121,7 123,2 109,7 Luksemburg 7,2 14,4 15,5 19,6 19,1 21,9 24,0 23,6 Łotwa 8,4 18,6 36,4 46,8 42,7 40,9 38,2 40,0 Malta 62,4 62,7 67,8 67,6 69,7 67,4 69,2 68,0 Niemcy 63,7 65,1 72,6 80,5 77,9 79,3 77,1 74,7 Portugalia 68,4 71,7 83,6 96,2 111,1 125,8 129,7 130,2 Słowacja 29,8 28,2 36,0 40,9 43,4 52,1 54,6 53,6 Słowenia 22,7 21,6 34,5 38,2 46,5 53,7 70,3 80,9 Włochy 99,7 102,3 112,5 115,3 116,4 123,1 128,5 132,1 Kolorem szarym oznaczono dane sprzed przyjęcia wspólnej waluty. Źródło: Eurostat, dane z r., in=1&pcode=teina225&language=en Kumulowanie się deficytów budżetowych doprowadziło do kryzysu zadłużeniowego. Z roku na rok poziom długu publicznego wzrastał, w 2014 roku zadłużenie krajów strefy euro przekroczyło 90% PKB. Najszybsze tempo wzrostu zadłużenia można zaobserwować w Irlandii. Udzielanie pomocy sektorowi bankowemu przez rząd spowodowało tam zwiększenie długu niemal o 100% w ciągu 6 lat z 24% PKB w 2007 roku do 123,2% PKB w 2013 roku. Obecnie największy poziom zadłużenia panuje w krajach tzw. grupy PIIGS (w Portugalii, Włoszech, Irlandii, Grecji i Hiszpanii) między 97,7% w Hiszpanii a 177% w Grecji. Z ponad 100% zadłużeniem mają do czynienia również mieszkańcy Belgii i Cypru. W ubiegłym roku poziom długu publicznego jedynie w pięciu krajach nie przekroczył 60% PKB (w Estonii, Finlandii, Luksemburgu, Słowacji i na Łotwie). 9

10 ROZDZIAŁ II SYSTEM ZARZĄDZANIA FINANSOWEGO W UE Kryzys finansowy strefy euro uwidocznił mankamenty w strukturze instytucjonalnej Unii Gospodarczej i Walutowej. Ukazał nieefektywność regulacji nadzoru i koordynacji nad krajowymi politykami fiskalnymi, które zapobiegałyby nadmiernemu zadłużaniu się państw strefy. Istotną słabością okazał się brak skutecznych instrumentów wpływu (zarówno rynkowych, jak i pozarynkowych) na kształt pozostałych obszarów polityki gospodarczej oraz mechanizmów zwiększających skłonność władz krajów strefy euro do prowadzenia reform, które zapobiegałyby utracie konkurencyjności ich gospodarek i narastaniu nierównowag makroekonomicznych, ograniczałyby koszty dostosowań w okresach załamania koniunktury gospodarczej oraz zmniejszyłyby zróżnicowanie strukturalne pomiędzy tymi krajami Koordynacja polityki fiskalnej w krajach członkowskich W odróżnieniu od polityki pieniężnej, którą w Unii Gospodarczej i Walutowej prowadzi Europejski Bank Centralny, polityka fiskalna nie jest scentralizowana. Prowadzenie jej pozostawiono z powodów politycznych w gestii krajów członkowskich. Wynikało to z przekonania, że państwa te mają odmienne preferencje, jeśli chodzi o zasięg i intensywność realizacji idei państwa opiekuńczego, co wyraża się w zróżnicowaniu stopnia redystrybucji fiskalnej oraz odmienności struktur wydatków i dochodów budżetowych 9. Według art. 119 o wspólnej polityce gospodarczej i pieniężnej Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, działania Państw Członkowskich i Unii obejmują, na warunkach przewidzianych w Traktatach, przyjęcie polityki gospodarczej opartej na ścisłej koordynacji polityk gospodarczych Państw Członkowskich. Aby ograniczyć ryzyko powiązane z prowadzeniem zdecentralizowanej polityki fiskalnej, konieczne stało się wprowadzenie wspólnych reguł, które zapobiegałyby powstawaniu nadmiernych deficytów budżetowych i wzrostowi zadłużenia. Zawarto je w podpisanym w 1992 roku Traktacie z Maastricht. Wartość referencyjną dla deficytu budżetowego ustalono na poziomie 3% PKB, natomiast długu publicznego 60% PKB. W przypadku nieprzestrzegania powyższych reguł Rada Europejska może nałożyć sankcje, mają one jednak charakter uznaniowy. W zapisach traktatowych zawarto również warunki działań, które mogą być podjęte w razie problemów finansowych i gospodarczych krajów członkowskich. Podkreślono, że wspólnota nie odpowiada za zobowiązania rządów i władz państw strefy jest to tzw. klauzula no bailout. Europejski Bank Centralny, jak również banki centralne państw członkowskich mają zakaz udzielania pożyczek na pokrycie deficytu budżetowego innego państwa. Rada Europejska pod pewnymi warunkami może przyznać 8 Narodowy Bank Polski, 2014: Ekonomiczne wyzwania integracji Polski ze strefą euro, Warszawa, s. 3 9 Szkudlarek P., 2013,. Kryzys finansów publicznych w Unii Europejskiej, Uniwersytet Szczeciński, Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, nr 32, s

11 pomoc finansową Unii wyłącznie w sytuacji, gdy jeden z krajów doświadcza trudności z racji klęsk żywiołowych lub nadzwyczajnych okoliczności. Koniecznego doprecyzowania przepisów zawartych w traktacie z Maastricht dokonano w 1997 roku w Amsterdamie. Na szczycie Rady Europejskiej przyjęto wówczas Pakt Stabilności i Wzrostu. Celem pierwszej, prewencyjnej części Paktu jest ustabilizowanie finansów publicznych państw członkowskich. Kraje strefy euro mają obowiązek opracowywania programów stabilności, kraje spoza strefy programów konwergencji. Jako średniookresowy cel budżetowy (ang. Medium-Term Budgetary Objective, MTO) przyjęto, że docelowy wskaźnik salda budżetowego powinien być bliski zrównoważenia lub nawet dodatni. Modyfikacja Paktu przeprowadzona w 2005 r. polegała m.in. na wprowadzeniu indywidualnych celów średniookresowych dla każdego z państw poza Wielką Brytanią 10. Część korekcyjną Paktu stanowi natomiast procedura nadmiernego deficytu. Państwa nią objęte są zobowiązane do sporządzania raportów z bieżącego wykonania budżetów, a także z czynności uruchomionych w celu zmniejszenia deficytów. Dodatkowo niezbędne jest przyjęcie programu partnerstwa budżetowego i gospodarczego zawierającego szczegółowy opis reform strukturalnych prowadzących do poprawy konkurencyjności i przyspieszenia wzrostu gospodarczego, których wdrożenie ma zapewnić skuteczną i trwałą korektę deficytu, co będzie monitorowane przez Radę UE oraz Komisję Europejską Reformy pokryzysowe i mechanizmy wsparcia Pogłębiający się kryzys finansowy skłonił władze UE do przeprowadzenia reform. W 2011 roku przyjęto tzw. sześciopak, czyli zbiór aktów prawnych wzmacniających zarządzanie gospodarcze. Pakiet zawiera pozycje legislacyjne, które mają zapewniać prowadzenie zdyscyplinowanej polityki budżetowej w okresie dobrej koniunktury tak, aby zachowywać odpowiedni bufor bezpieczeństwa na czas pogorszenia warunków ekonomicznych 12. Na mocy jednego z rozporządzeń wprowadzono semestr europejski. Jest to okres, w którym przeprowadza się monitorowanie oraz koordynację polityki budżetowej i makroekonomicznej krajów UE. Pod koniec roku Komisja Europejska przedstawia roczną analizę wzrostu gospodarczego, ocenę czynności podjętych przez kraj w ramach procedury nadmiernego deficytu oraz sprawozdanie w ramach mechanizmu ostrzegania, co otwiera procedurę nierównowag makroekonomicznych (szerzej: rozdział III). Jako uzupełnienie sześciopaku uchwalono tzw. dwupak. Rozporządzenia wchodzące w jego skład dotyczą stricte krajów strefy euro. Każde państwo członkowskie pod koniec roku ma za zadanie przedstawić Komisji Europejskiej projekt budżetowy na rok przyszły. W odpowiedzi KE wydaje opinię na temat projektu, a także ogólną ocenę sytuacji budżetowej w strefie. 10 Narodowy Bank Polski, 2014: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Warszawa, s Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, 2011: Implikacje reformy instytucjonalnej strefy euro dla procesu wprowadzenia euro w Polsce, Warszawa, s Szkudlarek P., 2013,. Kryzys finansów publicznych w Unii Europejskiej, Uniwersytet Szczeciński, Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, nr 32, s.19 11

12 W celu zintegrowania fiskalnego państw UE w 2012 roku przyjęto Traktat o stabilności, koordynacji i zarządzaniu w Unii Gospodarczej i Walutowej, czyli tzw. pakt fiskalny. Uważany jest on za rozszerzoną wersję Paktu Stabilności i Wzrostu, gdzie również przewidziano sankcje za łamanie jego postanowień, z tym że nie były one egzekwowane gdy Niemcy i Francja przekroczyły 3-procentowy dopuszczalny poziom deficytu, nie poniosły stosownych konsekwencji finansowych, co dla innych państw znajdujących się w podobnej sytuacji otworzyło drogę do łamania regulacji budżetowych 13. Pakt fiskalny został podpisany przez wszystkie kraje Unii, z wyjątkiem Czech i Wielkiej Brytanii. Na jego mocy deficyt strukturalny nie może być wyższy niż 0,5% PKB (1% PKB dla państw zadłużonych poniżej 60% PKB). Tą złotą regułę kraje mają za zadanie wprowadzić do prawa narodowego. W przypadku, gdy zostanie ona złamana, na dane państwo zostaną nałożone sankcje w wysokości do 0,1% PKB. Ponadto, obowiązkowa jest redukcja długu w tempie aż 5% w ciągu roku. W reakcji na rosnące zadłużenie w 2010 roku wprowadzono tymczasowe mechanizmy wsparcia krajów strefy euro Europejski Fundusz Stabilizacji Finansowej (EFSM) oraz Europejski Instrument Stabilności Finansowej (EFSF). Komisja Europejska w ramach pierwszego programu udzieliła pożyczek Portugalii i Irlandii, łącznie na kwotę 48,5 miliardów EUR. Środki na te pożyczki zostały uzyskane poprzez emisję papierów dłużnych na rynku europejskim gwarantowanych przez budżet UE. Pomoc udzielana przez EFSF była finansowana dzięki emisji papierów dłużnych gwarantowanych przez państwa strefy euro. Skorzystały z niej Irlandia, Grecja i Portugalia. Ze względu na brak możliwości zahamowania szybkiego narastania długu publicznego w Grecji podjęto decyzję o zredukowaniu części greckiego długu, zaciągniętego przez rząd tego kraju w sektorze prywatnym 14. W połowie 2013 roku oba tymczasowe programy wsparcia zostały zastąpione przez Europejski Mechanizm Stabilności (ESM) mechanizm o statusie międzynarodowej organizacji finansowej. Zadaniem ESM jest pozyskiwanie finansowania i oferowanie wsparcia, obwarowanego rygorystycznymi warunkami dostosowanymi do formy pomocy, państwom strefy euro doświadczającym, bądź zagrożonym poważnymi problemami finansowymi, gdy jest to niezbędne w celu ochrony stabilności finansowej strefy euro jako całości oraz jej członków 15. Pomoc ta jest udzielana z funduszy uzyskanych poprzez emisję papierów dłużnych średnio- i długoterminowych o terminie zapadalności do 30 lat. Ponadto nie powiększa ona zadłużenia wspieranego kraju, w przeciwieństwie do pożyczek otrzymanych z EFSF. Na zasoby instrumentu składają się: 80 mld EUR wpłacone przez wszystkie kraje strefy oraz 620 mld EUR kapitału na żądanie, a także potencjalne dochody z sankcji nakładanych na państwa, które nie stosują się do przestrzegania reguł budżetowych. Kraj, który w przyszłości dołączy do unii walutowej stanie się automatycznie członkiem Europejskiego Mechanizmu Stabilności. Dotychczas z pomocy funduszu skorzystały Cypr oraz Hiszpania. 13 Gasz M., 2013: Mechanizmy przeciwdziałania kryzysowi zadłużenia w strefie euro, Uniwersytet Rzeszowski, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, nr 30, s Narodowy Bank Polski, 2013: Kryzys w strefie euro, s Trzcińska A., 2013: Europejski Mechanizm Stabilności jako stabilizator w planowanej unii finansowej, Narodowy Bank Polski, Departament Edukacji i Wydawnictw, Warszawa, s

13 Dodatkowym instrumentem polityki pieniężnej mającym pomóc w osiągnięciu stabilności finansowej w strefie euro jest program OMT (ang. Outright Monetary Transactions). Są to transakcje monetarne Europejskiego Banku Centralnego udzielane poprzez wykup 2- lub 3-letnich obligacji rządowych państwa ubiegającego się o pomoc. EBC będzie mógł rozpocząć nielimitowany skup obligacji każdego państwa strefy euro pod warunkiem, że wcześniej zostanie uzgodniona pomoc z EFSF lub ESM. Wystąpienie z wnioskiem o pomoc oznacza zobowiązanie się do reform i poddanie kontroli partnerów ze strefy euro o Międzynarodowego Funduszu Walutowego 16. Pod koniec 2014 roku o otrzymanie pomocy w ramach OMT starały się Irlandia i Hiszpania. Państwa te jednak nie spełniły wymaganych warunków. W roku 2015 o wsparcie zamierzają ubiegać się Cypr oraz Grecja. Utworzenie programu OMT podlega jednak dyskusji. Skup obligacji można postrzegać jako przekroczenie kompetencji EBC i uspołecznienie strat europejskiego sektora bankowego. Może to wpłynąć na utratę przez niego wiarygodności. Zadaniem EBC jest dbanie o wartość euro, a nie bycie bankiem ostatniej szansy dla rządów 17. Jednakże w dobie kryzysu konieczne jest prowadzenie sprawnych działań zatrzymujących wzrost zadłużenia w krajach europejskich. 16 Szkudlarek P., 2013,. Kryzys finansów publicznych, s Tamże, s.19 13

14 ROZDZIAŁ III SYTUACJA MAKROEKONOMICZNA W STREFIE EURO Rozległa skala kryzysu finansowego zrodziła konieczność kontroli działań państw członkowskich celem koordynacji polityki gospodarczej w Unii Gospodarczej i Walutowej. Przed załamaniem kontroli podlegały jedynie nierównowagi fiskalne, niemniej część krajów nie stosowała się do reguł, szczególnie jeśli chodzi o zadłużenie. Stanowiły one tylko jeden z wymiarów kryzysu w strefie euro, którego równe istotne źródło stanowiły pogłębiające się różnice w konkurencyjności między państwami członkowskimi 18. Przykładem takich nierównowag była znaczna utrata konkurencyjności producentów z Europy Południowej, przejawiająca się szybszym wzrostem cen ich produktów i kosztów pracy w porównaniu z resztą strefy euro, utratą udziałów w rynkach eksportowych, deficytem handlowym wobec zagranicy, a także narastaniem zadłużenia zewnętrznego. Nieodzownym stało się zatem objęcie kontrolą pozostałych (poza problemami fiskalnymi) elementów polityki gospodarczej Procedura nierównowag makroekonomicznych Zasadniczym elementem sześciopaku stała się ustanowiona w 2011 roku procedura nierównowag makroekonomicznych (ang. Macroeconomic Imbalance Procedure, MIP). Jej głównym zadaniem jest coroczna ocena stabilności gospodarek poszczególnych państw strefy euro, a także całej UE. Zastosowanie procedury dotyczącej zakłóceń równowagi makroekonomicznej zostało włączone do europejskiego semestru na rzecz koordynacji polityki gospodarczej, tak aby zapewnić spójność z analizami i zaleceniami sporządzanymi w ramach innych narzędzi nadzoru gospodarczego 19. W przypadku, gdy na wczesnym etapie zostaną znalezione jakiekolwiek zakłócenia, umożliwia to podjęcie niezwłocznych działań zaradczych mających na celu uniknięcie sytuacji kryzysowych w danym kraju, a także w całej strefie. Analogicznie, jak procedura nadmiernego deficytu, MIP składa się z części prewencyjnej i korekcyjnej (Rysunek 1). Pierwsza część stanowi mechanizm alarmowy. W jej ramach Komisja Europejska przeprowadza analizę sytuacji ekonomicznej dla każdego kraju na podstawie tabeli wskaźników (ang. Scoreboard Headline Indicators). Ocena jest podsumowana konkluzją o nieistnieniu nierównowag, występowaniu nierównowag, bądź nadmiernych nierównowagach. W ostatnim przypadku zostaje uruchomiona procedura nadmiernej nierównowagi (ang. Excessive Imbalance Procedure, EIP). Państwo, w którym zdiagnozowano spore zakłócenia jest zobowiązane do sporządzenia planu naprawczego oraz przedłożenia go Komisji Europejskiej, a także jego aktualizacji co pół roku i wdrażania jego postanowień w terminie. Na kraj, który ponadto jest członkiem strefy euro, i który wielokrotnie zignoruje rekomendacje Rady UE, może zostać nałożona kara finansowa 18 Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, 2011: Implikacje reformy instytucjonalnej strefy euro dla procesu wprowadzenia euro w Polsce, Warszawa, s Komisja Europejska, 2014: Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Banku Centralnego i Europejskiego Komitetu Ekonomiczno Społecznego przedkładane w ramach mechanizmu ostrzegania 2015r., Bruksela, s. 2 14

15 w wysokości do 0,1% PKB taka jak w przypadku nieprzestrzegania złotej reguły paktu fiskalnego. Niemniej jednak, nie każde przekroczenie wartości progowych skutkuje automatycznym rozpoczęciem EIP. Jeżeli podczas analizy IDR Komisja stwierdzi, iż wystąpienie nierównowag spowodowane jest efektem procesu doganiania, wówczas zostaną jedynie sporządzone rekomendacje dla danego państwa. Przebieg procedury nierównowag makroekonomicznych Mechanizm alarmowy Ekonomiczna interpretacja tabeli wskaźników makroekonomicznych (ang. economic reading) Rysunek 1. Pogłębiona analiza procesów gospodarczych w państwach, w których wskaźniki przekraczają dopuszczalne progi (ang. in-depth review, IDR) Brak nierównowag Zakończenie procedury Występowanie nierównowag Sformułowanie przez Radę UE rekomendacji dla danego państwa Źródło: opracowanie własne Występowanie nadmiernych nierównowag Uruchomienie ramienia korekcyjnego procedury nadmiernej nierównowagi W części prewencyjnej procedury ocenie podlegają wskaźniki makroekonomiczne determinujące równowagę zewnętrzną i wewnętrzną. Dla każdego wskaźnika ustalono wartości progowe; dla realnego efektywnego kursu walutowego oraz nominalnych kosztów pracy są one bardziej restrykcyjne, jeżeli państwo jest członkiem strefy (Rysunek 2). Progi dla poszczególnych wskaźników nie zostały zróżnicowane w zależności od poziomu rozwoju państwa, choć w gospodarkach doganiających długotrwały deficyt na rachunku obrotów bieżących lub aprecjacja realnego kursu walutowego mogą być zjawiskami zgodnymi z równowagą makroekonomiczną 20. Sprawozdanie Komisji Europejskiej przedkładane w ramach mechanizmu alarmowego zawiera również tabelę ze wskaźnikami dodatkowymi, np. współczynnik aktywności zawodowej, stopę bezrobocia długotrwałego i młodzieży czy poziom bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Ze względu na ich obfitość niniejsza praca zawiera analizę podstawowych wskaźników. 20 Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, 2012: Na czym polega procedura nierównowag makroekonomicznych i czy jej wprowadzenie ma związek z przyjęciem euro przez Polskę? [za:] integracja-ze-strefa-euro/faq/najczesciejzadawane-pytania-nt-euro 15

16 Rysunek 2. Zestaw wskaźników do mechanizmu alarmowego procedury nierównowag makroekonomicznych Wskaźnik Konkurencyjność i nierównowagi zewnętrzne Wartość progowa Saldo rachunku obrotów bieżących (w % PKB) średnia z 3 lat -4% / +6% Międzynarodowa pozycja inwestycyjna netto (w % PKB) -35% Realny efektywny kurs walutowy deflowany HICP zmiana % w ciągu 3 lat ±5% ( ) / ±11% (poza ) Udział w rynkach eksportowych zmiana % w ciągu 5 lat -6% Nominalne jednostkowe koszty pracy zmiana % w ciągu 3 lat +9% ( ) / +12% (poza ) Nierównowagi wewnętrzne Ceny nieruchomości zmiana % w ujęciu rok do roku +6% Stopa bezrobocia średnia z 3 lat 10% Przepływy kredytowe sektora prywatnego (w % PKB) 14% Zadłużenie sektora prywatnego (w % PKB) 133% Zobowiązania ogółem sektora finansowego zmiana % w ujęciu rok do roku 16,5% Dług sektora instytucji rządowych i pozarządowych (w % PKB)* 60% * Wskaźnik ten jest badany w procedurze nadmiernego deficytu Źródło: opracowanie własne 3.2. Analiza wskaźników makroekonomicznych krajów strefy Jednym ze wskaźników badanych w obszarze nierównowag zewnętrznych (Tabela 3) jest saldo rachunku obrotów bieżących, czyli łączna miara rozliczeń gospodarki z zagranicą, wynikających z bieżących operacji głównie kupna i sprzedaży towarów i usług. W większości krajów strefy euro w 2014 roku można zauważyć poprawę salda w porównaniu z latami poprzednimi. Państwom, które w 2010 roku posiadały deficyt przekraczający wartość progową udało się go zmniejszyć, a niekiedy nawet zmienić w nadwyżkę (Hiszpania, Irlandia i Słowacja). W 2014 roku deficyt na rachunku obrotów bieżących zanotowano w pięciu krajach grupy, jednak w żadnym nie przekroczył on wartości progowej. Dodatni wynik przewyższający górną granicę osiągnęły Niemcy (7%) i Holandia (10,7%). Miernikiem bezpośrednio wskazującym, czy dany kraj jest dłużnikiem, czy też wierzycielem w stosunku do zagranicy jest międzynarodowa pozycja inwestycyjna netto. W roku 2014 jego poziom wśród krajów wspólnoty był bardzo zróżnicowany. W grupie wierzycieli znalazło się 7 państw na czele z Luksemburgiem, w którym nadwyżka aktywów przekroczyła 200% PKB. Zadłużenie 9 państw było większe niż 35% PKB. W szczególności najniższe wyniki zanotowano w krajach grupy PIIGS. Wahały się one między -93,5% w Hiszpanii a -165% na Cyprze. Następny wskaźnik zawarty w procedurze nierównowag makroekonomicznych określa poziom konkurencyjności danego kraju. Realny efektywny kurs walutowy deflowany HICP, czyli liczony w oparciu o zharmonizowany indeks cen konsumpcyjnych odnosi się do zmian 16

17 17 Wskaźnik Konkurencyjność oraz zakłócenia równowagi w kategoriach zewnętrznych w krajach strefy euro w latach 2007, 2010 i 2014 Saldo rachunku obrotów bieżących (w % PKB) Międzynarodowa pozycja inwestycyjna netto (w % PKB) Realny efektywny kurs walutowy deflowany HICP Udział w rynkach eksportowych Tabela 3. Nominalne jednostkowe koszty pracy średnia z 3 lat zmiana % w ciągu 3 lat zmiana % w ciągu 5 lat zmiana % w ciągu 3 lat wartości progowe -4% / +6% -35% ±5% ( ) / ±11% (poza ) -6% +9% ( ) / +12% (poza ) Kraj / Rok 2007 / 2010 / 2014 Austria 2,8 3,3 1,1-9,8-5,2 2,1-1,8-2,1 1,9 0,7-14,7-16,7 3,8 9,2 8,2 Belgia 1,9-0,1 0,3 28,9 50,9 54,7 0,2 0,5 0,5-10,3-14,2-10,3 5,8 7,8 5,8 Cypr -8,2-12,1 * -4,0 11,7-35,6-165,1-1,2 0,0-1,4 12,6-19,4 * -27,2 3,6 7,2-12,3 Estonia -12,9-1,5-1,2-71,3-71,2-41,1 6,5 4,6 4,7 52,0 8,4 22,5 31,6 12,8 17,5 Finlandia 3,6 1,8-2,4-25,9 19,7 * 8,8-4,9-1,2 2,7-5,9-20,3-26,2 3,8 13,2 8,3 Francja -0,1-0,9 * -1,3-1,5-8,5-16,4-1,5-2,2-1,2-18,1-18,2-14,6 5,7 7,5 * 3,9 Grecja -11,2-12,1-0,3-96,1-98,3-121,9-0,4 2,9-5,6 3,8-20,0-17,5 10,6 13,1-11,6 Hiszpania -8,8-6,3 0,7-78,1-89,1-93,5 2,7-0,3-1,0 3,2-10,5-11,4 11,3 5,7-3,9 Holandia 7,8 5,6 10,7-6,0 24,5 65,8-2,1-1,5 0,8-2,7-8,5-12,0 1,5 7,1 5,6 Irlandia -6,7-6,4 * 1,1-19,5-88,0-97,5 3,1-5,4-3,5-15,4-13,0-9,5 14,3-3,2 5,6 Luksemburg 10,7 7,1 * 5,5 105,0 153,6 * 216,4 2,4 1,2 0,5 23,0-0,6 9,1 8,4 14,1 * 10,5 Łotwa -17,7-0,6 0,2-55,8-81,9-61,2 7,7 6,7 0,4 93,1 20,5 9,0 69,3-4,6 15,5 Malta -5,5-3,9 2,5 19,4 35,1 37,4 1,2-0,7 0,0-12,1 16,4-19,3 4,9 9,2 6,9 Niemcy 5,8 5,8 7,0-5,8 35,4 36,4-1,3-3,7-0,3 0,6-8,8-8,5-2,9 7,5 7,6 Portugalia -10,1-10,9 0,0-88,8-104,3-111,6 0,6-3,1 1,8-4,5-7,8-6,0 5,1 12,0-1,6 Słowacja -7,2-4,2 0,9-51,5-63,1-70,0 18,1 10,9 1,3 74,4 31,3 2,4 6,2 9,7 3,7 Słowenia -2,6-2,0 4,7-21,3-42,4-44,7-1,2 1,2 1,2 19,8-3,7-11,8 5,4 16,1-0,1 Włochy -1,3-2,7 0,8-24,1-24,7-27,7-1,2-1,9 0,2-10,0-19,8-15,0 6,5 8,9 3,2 *dane z 2013r.; kolorem szarym oznaczono dane sprzed przyjęcia wspólnej waluty Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu oraz

18 18 Zakłócenia równowagi w kategoriach wewnętrznych w krajach strefy euro w latach 2007, 2010 i 2014 Ceny nieruchomości Stopa bezrobocia Przepływy kredytowe Zadłużenie sektora Wskaźnik sektora prywatnego zmiana % w ujęciu prywatnego (w % PKB) średnia z 3 lat (w % PKB) rok do roku wartości progowe +6% 10% 14% 133% 16,5% Tabela 4. Zobowiązania ogółem sektora finansowego zmiana % w ujęciu rok do roku Kraj / Rok 2007 / 2010 / 2014 Austria 2,0 4,4 1,6 4,8 4,3 5,3 8,1 1,0 * 0,2 127,2 133,4 * 125,5 11,0-1,9 * -3,6 Belgia 4,7 1,4-1,1 8,1 7,7 8,2 18,0 2,9 0,0 133,9 155,6 185,6 15,5-0,7 4,7 Cypr 8,1-8,0-2,0 4,6 5,1 14,6 29,3 22,2 * -11,2 268,3 315,3 * 344,8 27,2-2,6 * -19,5 Estonia 12,1 2,1 12,9 6,2 11,9 8,7 30,0-7,6 * 5,4 127,5 140,5 * 119,4 27,8-9,5 * 8,9 Finlandia 3,9 4,8-1,7 7,7 7,7 8,2 13,0 7,4 * 0,7 122,3 145,8 * 146,6 10,2 9,0 * -11,8 Francja 3,6 3,6-2,0 8,6 8,6 10,1 11,2 4,6 * 1,8 115,6 131,8 * 137,3 12,6 3,3 * -0,6 Grecja 2,5-8,1-5,6 9,1 10,0 26,2 16,2 5,6 * -1,1 101,9 128,8 * 135,6 22,0 7,7 * -16,3 Hiszpania 6,3-3,6 0,4 8,7 16,4 25,1 26,0 0,9 * -10,7 191,9 201,5 * 172,2 16,8-2,3 * -10,2 Holandia 2,5-2,6-0,5 4,6 3,8 6,8 13,1 2,8 * 2,1 216,8 229,4 * 229,7 15,0 5,8 * -3,2 Irlandia 4,3-10,4 12,5 4,5 10,8 13,0 24,9 2,6 * -5,7 198,1 261,1 * 266,3 9,6 6,3 * 1,0 Luksemburg 4,8 4,4 * 4,7 4,5 4,9 5,6 : -53,4 * 27,7 : 346,1 * 356,2 12,5 13,9 * 8,8 Łotwa 22,0-8,5 5,7 7,7 14,9 12,6 29,6 2,6 * 0,8 102,9 132,4 * 90,9 36,7-0,4 * 5,2 Malta 19,6-1,0 4,8 6,7 6,6 6,2 8,8-5,0 * 0,4 144,7 160,4 * 137,1 50,3 2,7 * 0,7 Niemcy -3,7-1,0 * 1,8 10,1 7,5 5,2 2,0 0,2 * 1,2 111,0 107,7 * 103,5 8,1-0,9 * -6,3 Portugalia -1,9-1,0 3,6 8,7 10,4 15,4 18,2 5,3-8,9 185,0 201,5 189,0 10,2 11,5-0,4 Słowacja 25,7-5,0 1,5 13,7 12,1 13,8 9,7 3,1 * 5,4 60,9 68,7 * 74,8 25,6 2,0 * -0,3 Słowenia 18,7-1,3-6,9 5,8 5,9 9,4 21,5 1,9 * -4,0 96,3 115,6 * 101,9 28,6-3,4 * -10,5 Włochy 2,6-2,2-4,3 6,9 7,4 11,8 11,9 4,4 * -3,0 109,6 121,2 * 118,8 0,6 3,3 * -0,7 *dane z 2013r.; : - brak danych; kolorem szarym oznaczono dane sprzed przyjęcia wspólnej waluty Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu oraz

19 kursów walutowych i cen 42 krajów uprzemysłowionych (m.in. UE, USA, Japonii, Norwegii, Chin, Szwajcarii). Jego ujemna wartość świadczy o poprawie konkurencyjności. W roku 2014 wartość wskaźnika niemal wszystkich państw strefy kształtowała się w zalecanym przedziale ±5%. Konkurencyjność została utrzymana w 6 krajach, zaś największą deprecjację odnotowano w Grecji: -5,6%. Pośród państw, w których wartość realnego kursu walutowego wzrosła najbardziej, znalazły się Estonia, Finlandia, Austria i Portugalia. Kolejny miernik przedstawia zmiany znaczenia eksportu usług i towarów państw wspólnoty w światowym eksporcie. Niemal wszystkie kraje strefy euro w latach traciły swoje udziały w rynkach eksportowych. Porównując dane z roku 2007 i 2014, w Finlandii, Grecji i Słowenii odnotowano spadki udziałów o 20 punktów procentowych lub więcej. Spadek o więcej niż 30 punktów procentowych nastąpił w Estonii, Łotwie, Słowacji i Cyprze krajach, które w roku 2007 nie były jeszcze członkami unii walutowej. W 2014 roku nastąpił wzrost udziału w rynkach eksportowych jedynie gospodarek Estonii, Luksemburgu, Łotwy i Słowacji. Pozostałe kraje strefy osiągnęły bądź przekroczyły wartość progową tego wskaźnika. W kategoriach zewnętrznych badana jest również zmiana procentowa nominalnych jednostkowych kosztów pracy. W większości państw, w których nastąpił wzrost kosztów pracy (porównując dane z roku 2007 i 2010), w roku 2014 zaobserwowano ich ponowny spadek. Wartość progowa została przekroczona w Estonii, Luksemburgu i na Łotwie. Największy spadek nominalnych jednostkowych kosztów pracy nastąpił na Cyprze (-12,3%) oraz w Grecji (-11,6%). Wśród wskaźników makroekonomicznych badanych w kategoriach wewnętrznych (Tabela 4) znalazły się ceny nieruchomości. W większości krajów strefy nieruchomości po wzroście cen w roku 2007, w 2010 zaczęły tracić na wartości lub drożały w wolniejszym tempie. W sześciu państwach w 2014 roku tendencja się utrzymała. Zmiany cen nieruchomości we wspólnocie są bardzo zróżnicowane. W ośmiu krajach mieszkania traciły na wartości; największy spadek (-6,9%) odnotowano w Słowenii. Państwami, w których ceny nieruchomości w 2014 roku znacząco wzrosły (przekraczając 6-procentowy zalecany poziom), są Estonia i Irlandia. Następnym miernikiem procedury są przepływy kredytowe sektora prywatnego, czyli wielkości zobowiązań finansowych podmiotów prywatnych wyrażane w relacji do PKB. Od wybuchu kryzysu wartość wskaźnika w strefie generalnie spadała. Jeszcze w 2007 roku w sześciu państwach wspólnoty przepływy sektora prywatnego przekraczały granicę 14%. Największa akcja kredytowa była prowadzona w Hiszpanii i Irlandii wartość wskaźnika wynosiła tam odpowiednio 26% i 24,9%. Przełożyło się to na załamanie rynku nieruchomości w tych krajach. W roku 2013 żaden kraj strefy (poza Luksemburgiem) nie przekroczył progu ostrożnościowego. W sześciu państwach odnotowano ujemną wartość wskaźnika. Zadłużenie sektora prywatnego (gospodarstw domowych i przedsiębiorstw niefinansowych) w krajach strefy jest bardzo wysokie. Dominuje grupa państw ze wskaźnikiem przekraczającym wartość progową. W latach zadłużenie stale rosło w Belgii, Cyprze, Finlandii, Francji, Grecji, Holandii, Irlandii, Luksemburgu i Słowacji. W pozostałych państwach zdołano obniżyć zadłużenie z wartości najwyższych osiągniętych w 2010 roku. W najbardziej efektywnym stopniu zadłużenie zmniejszyli Łotysze i Hiszpanie. 19

20 Kolejnym makroekonomicznym miernikiem zakłóceń w kategoriach wewnętrznych są zobowiązania ogółem sektora finansowego. W 2007 roku w Estonii, Grecji, Hiszpanii i Słowenii zobowiązania przekraczały wartość progową. W większości krajów strefy ograniczano skalę należności w kolejnych latach. Jedynie w Belgii i na Łotwie po spadku wskaźnika w 2010 roku nastąpił jego ponowny wzrost w W całej strefie w 2013 roku zanotowano poziom zobowiązań nieprzekraczający progu ostrożnościowego. 30,0 25,0 Stopa bezrobocia w krajach strefy euro w latach 2007, 2010 i Rysunek 3. 20,0 15,0 10,0 próg ostrożnościowy 5,0 0,0 Źródło: opracowanie własne Po kryzysie finansowym kraje zarówno Unii Europejskiej, jak i strefy euro zmagają się ze stale rosnącym poziomem bezrobocia (Rysunek 3). W roku 2007 niemal w całej wspólnocie odsetek niepracujących był rzędu kilku procent. Jedynie w Niemczech wynosił około 10%. Niemniej jednak, jest to jedyny kraj (obok Malty), w którym stopa bezrobocia systematycznie spadała. Obecnie bez pracy pozostaje tam 5,2% mieszkańców; jest to najlepszy wynik dla strefy. W pozostałych krajach sytuacja stale się pogarsza. W 2014 roku bezrobotnych było 10,7% mieszkańców Unii, a w samej strefie 12% - jest to rekordowa wartość w historii. Największy poziom stopy bezrobocia zanotowano w krajach grupy PIIGS oraz na Słowacji pomiędzy 13% w Irlandii a 26,2% w Grecji. Równocześnie, Grecja, Hiszpania oraz Cypr są państwami, w których w ciągu 7 lat bezrobocie wzrastało najszybciej; odpowiednio o 17,1%, 16,4% i 10%. Względnie stabilna sytuacja na rynku pracy panuje w Austrii, Luksemburgu, Belgii, Finlandii i na Malcie. Także na Słowacji poziom bezrobocia zanadto się nie zmieniał, notowany jest on tam jednak na wyższym poziomie (13%). 20

21 WNIOSKI 1. Zróżnicowania rozwoju gospodarek narodowych państw europejskich i niekonsekwencja w przestrzeganiu reguł fiskalnych spowodowała osłabienie Unii Gospodarczej i Walutowej w latach przed kryzysem. 2. Niekonsekwencja w przestrzeganiu reguł fiskalnych przez znaczących członków UE pozwoliła na nadużycia ze strony pozostałych krajów. W ostatnim roku przed wybuchem kryzysu finansowego zadłużenie aż połowy państw strefy przekraczało wartość referencyjną. 3. Kryzys zadłużeniowy będący następstwem ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego zobligował władze wspólnoty do podjęcia działań mających na celu przywrócenie stabilności gospodarczej. 4. Pomoc doraźna udzielona w latach przez rządy krajów-wierzycieli krajomdłużnikom (szczególnie grupie PIIGS) pokazała poczucie odpowiedzialności za wspólnotę i ograniczyła spadek zaufania do strefy euro jako całości. 5. Utworzony w 2013 roku Europejski Mechanizm Stabilności stał się podstawowym instrumentem wsparcia krajów potencjalnie zagrożonych destabilizacją finansową. 6. Pakiet reform przeprowadzonych w reakcji na kryzys zawiera innowacyjną procedurę nierównowag makroekonomicznych wprowadzającą kontrolę sytuacji gospodarek w państwach członkowskich. 7. Wieloetapowość procedury nierównowag makroekonomicznych pozwala na odpowiednie zbadanie sytuacji w poszczególnych państwach i gwarantuje podjęcie konkretnych czynności w zależności od uwarunkowań. 8. Mimo przeprowadzenia reform nadal poważnymi problemami w Unii Gospodarczej i Walutowej są: rosnące bezrobocie, problemy ze spłacaniem zadłużenia, a także spadek aktywności gospodarczej. 9. Dołączenie Polski do unii walutowej będzie wiązało się z przestrzeganiem ścisłego nadzoru makroekonomicznego. W razie wystąpienia poważnych problemów finansowych RP będzie mogła liczyć na otrzymanie pomocy z Europejskiego Mechanizmu Stabilności. 21

22 Bibliografia Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, 2011: Implikacje reformy instytucjonalnej strefy euro dla procesu wprowadzenia euro w Polsce, Warszawa Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, 2012: Na czym polega procedura nierównowag makroekonomicznych i czy jej wprowadzenie ma związek z przyjęciem euro przez Polskę? [za:] integracja-ze-strefa-euro/faq/najczesciej-zadawane-pytania-nt-euro Gasz M., 2013: Mechanizmy przeciwdziałania kryzysowi zadłużenia w strefie euro, Uniwersytet Rzeszowski, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, nr 30 Gasz M., 2014: Źródła niestabilności gospodarczej państw strefy euro w warunkach kryzysu, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Studia Ekonomiczne, nr 166 Komisja Europejska, 2014: Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Banku Centralnego i Europejskiego Komitetu Ekonomiczno Społecznego przedkładane w ramach mechanizmu ostrzegania 2015r., Bruksela Kraciuk J., 2013: Kryzys finansowy strefy euro, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Optimum. Studia Ekonomiczne, nr 64 Matysek Ł., 2012: Wpływ spekulacji finansowych na koniunkturę gospodarczą analiza światowego kryzysu gospodarczego , Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach Narodowy Bank Polski, 2013: Kryzys w strefie euro. Przyczyny, przebieg i perspektywy jego rozwiązania, Warszawa Narodowy Bank Polski, 2014: Ekonomiczne wyzwania integracji Polski ze strefą euro, Warszawa Narodowy Bank Polski, 2014: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Warszawa Szkudlarek P., 2013,. Kryzys finansów publicznych w Unii Europejskiej, Uniwersytet Szczeciński, Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, nr 32 Trzcińska A., 2013: Europejski Mechanizm Stabilności jako stabilizator w planowanej unii finansowej, Narodowy Bank Polski, Departament Edukacji i Wydawnictw, Warszawa 22

23 Spis tabel/wykresów Tabela 1. Deficyt budżetowy w krajach strefy euro w latach Tabela 2. Dług publiczny w krajach strefy euro w latach Tabela 3. Konkurencyjność oraz zakłócenia równowagi w kategoriach zewnętrznych w krajach strefy euro w latach 2007, 2010 i 2014 Tabela 4. Zakłócenia równowagi w kategoriach wewnętrznych w krajach strefy euro w latach 2007, 2010 i 2014 Rysunek 1. Przebieg procedury nierównowag makroekonomicznych Rysunek 2. Zestaw wskaźników do mechanizmu alarmowego procedury nierównowag makroekonomicznych Rysunek 3. Stopa bezrobocia w krajach strefy euro w latach 2007, 2010 i