1995 r. o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów. 6

Transkrypt

1 Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie I. Wstęp Transplantacja jest późnołacińskim określeniem transplantare. 1 Transplantacje określa się jako przeszczepienie w znaczeniu operacyjnego przeniesienia, najczęściej tkanek i komórek (kości, rogówki, naskórka, skóry, jelit, naczyń krwionośnych) rzadziej za to całych narządów ( płuc, serca, nerek, wątroby, trzustki) od dawcy do biorcy, w zamiarze poprawienia zdrowia. 2 Przeszczep tkanek, narządów i komórek jest obecnie faktyczną, efektywną, wielokrotnie wyłączną metodą leczenia chorych. 3 Organy do przeszczepów pobiera się z ludzkich zwłok oraz od osób żywych. 4 Transplantologia w ostatnich czasach stała się cenioną i niekwestionowaną dziedziną medycyny. Jednym z podstawowych jej dylematów jest uzyskiwanie właściwych zasobów tkanek i organów do przeszczepów, których najgroźniejszym etycznie i medycznie źródłem są zmarli dawcy. Problem w tym, że eksplantowany materiał przeszczepowy powinien być tak żywy jak to możliwe i równocześnie tak martwy, jak to konieczne. 5 W Polsce problem pobierania narządów od osób zmarłych, żywych genetycznie lub spokrewnionych emocjonalnie dawców reguluje ustawa z 26 października 1995 r. o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów. 6 Niektóre tkanki (szpik kostny) i narządy (nerka) można pobrać od osoby żyjącej, po wcześniejszym wyrażeniu zgody pod warunkiem, że życie dawcy nie będzie narażone na niebezpieczeństwo. Jednak więcej tkanek i narządów do transplantacji pobiera się od osób zmarłych, które w trakcie życia nie wyraziły sprzeciwu na pobranie. W przypadku wykorzystania wszystkich metod leczenia oraz kiedy komisyjnie została stwierdzona śmierć mózgowa można ze zwłok osoby pobrać serce, nerki, wątrobę, płuca, rogówkę, jelito. 7 Osoby zmarłe, które są dawcami po stwierdzeniu śmierci mózgowej w kontekście transplantologicznym można podzielić w następujący sposób: 1 E. M. Guzik-Makaruk, Transplantacja organów, tkanek i komórek w ujęciu prawnym i kryminologicznym, Wydawnictwo Temida 2, Białystok 2008r., s. 2 R. Tokarczyk R., Zarys regulacji transplantacji organów ludzkich (An Outline of Regulations Concerning Human Organ Transplantation), Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2000, nr 1, s. 15., *online+ 3w%20ludzkich_15-31.pdf (dostęp: styczeo 2017r.). 3 A. Jasioski, D. Lipioski, R. Słomski, M. Szalata, Transplantacja narządów- wyzwanie dla biotechnologii *w:+ Prace Przeglądowe, Poznao, s. 7, [online] < (dostęp: styczeo 2017r.) 4 J. Jaroszek, Przeszczepy w świetle prawa w Polsce, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1988r., s P. Morciniec, Legalny kanibalizm? Transplantacja organów pojedynczych a problem ustalenia kryterium śmierci [w:] Śmierd i wiara w życie pośmiertne w świetle nauk przyrodniczych i humanistycznych, pod red. Mariana Machinka, Wydawnictwo Hosianum, Olsztyn 2003, s Ustawa z dnia 26 października 1995 r., o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów, (Dz.U., nr 138, poz. 682 z późn. zm.). 7 Pytania i odpowiedzi *online+ < (dostęp: styczeo 2017r.). 262

2 dawca prawdopodobny (possibile donor)- osoba z ciężkim uszkodzeniem mózgu, u której nie stwierdza się przeciwwskazań do pobrania narządów, dawca potencjalny (potential donor)- osoba w trakcie procedury diagnostycznej lub z potwierdzoną śmiercią mózgu (zmarły), dawca z przyzwoleniem na pobranie (consented donor)- zmarły z brakiem sprzeciwu w Centralnym Rejestrze Sprzeciwów, z przyzwoleniem na pobranie prokuratora i akceptacją pobrania przez rodzinę (wymóg zwyczajowy, a nie prawny), dawca rzeczywisty (effective real donor)- zmarły od którego pobrano przynajmniej jeden narząd, dawca wykorzystany (utilised donor)- dawca, którego co najmniej jeden narząd został przeszczepiony. 8 W Polsce liczba przeszczepionych narządów od dawców zmarłych w mechanizmie śmierci mózgowej w 2008 r. wyniosła 1175, a od osób żywych Ciężko wyobrazić sobie współczesną transplantologie bez tej grupy dawców. II. Stwierdzony zgon W przypadku pobierania organów ze zwłok osoby, zgon dawcy musi być stwierdzony bez żadnej wątpliwości 10. Oznacza to, że szansa pobrania organów nie może hamować starań wokół ratowania egzystencji dawcy i jego kuracji ani w nich przeszkadzać. Niezbędne jest wcześniejsze wystąpienie śmierci i to zupełnie niezależne od zamiaru przeszczepu, a następnie jednoznaczne ogłoszenie śmierci, żeby nie miała miejsca wiwisekcja wciąż żyjącego dawcy. 11 Dlatego podstawą legalnej i moralnie dozwolonej eksplantacji z ciała zmarłego jest właściwe leczenie każdego chorego aż do jego zgonu, a w następnej kolejności możność ustalenia śmierci. 12 Zagadnienie te pochodzi pod koncepcje medycyny, która winna określić bez żadnych wątpliwości kryteria wyznaczające czas śmierci człowieka. Nie wystarcza, więc domniemanie śmierci dawcy, lecz musi ona zostać w sposób maksymalnie pewny stwierdzona. 13 Przełom w diagnozowaniu śmierci Tradycyjnie ustalano kwestie śmierci według ustania oddechu i akcji serca, co posiadało tę dobrą stronę, że objawy śmierci w formie stężenia pośmiertnego były dla osób postronnych dobrze zauważalne. 14 Od tej chwili można było mówić o ludzkich zwłokach. 15 Najprościej definiując, zwłoki stanowią ciało zmarłego człowieka. 16 Stwierdzenie momentu zgonu powiązane jest z trwałymi oznakami śmierci. 17 Od momentu, kiedy śmierć kliniczna zaczęła być odwracalna na skutek pojawienia się ogromnego rozwoju metod reanimacji i resuscytacji, ustanie oddychania i ustanie 8 W. Iwaoczuk, Śmierd mózgu, Wydawnictwo Cornetis, Wrocław 2010r., s Ibidem., s J. Duda, Transplantacja w prawie polskim Aspekty cywilnoprawne, Wydawnictwo Zakamycze, Kraków 1998r., s J. Duda, Transplantacja w prawie Polskiem Aspekty karnoprawne, Wydawnictwo Zakamycze, Kraków 2004r., s P. Morciniec, Legalny kanibalizm?..., op. cit., s Ibidem, s A. Janaszczyk, K. Sobczak, Kontrowersje wokół neurologicznego kryterium śmierci mózgu, Forum Medycyny Rodzinnej, 2012, tom 6, nr. 4, s. 183., [online] (dostęp: styczeo 2017r.). 15 P. Morciniec, Legalny kanibalizm?..., op. cit., s M. Szymczak (red.), Słownik Języka Polskiego PWN, t. 3 R-Ż, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1981r., s P. Morciniec, Legalny kanibalizm?..., op. cit., s

3 krążenia krwi okazały się mało przydatne do określenia definicji śmierci. Zaczęto szukać nowej definicji śmierci, która byłaby sformułowana, jako zdarzenie nieodwracalne. 18 W XIX wieku nie wyobrażalne było pojęcie umierania człowieka tak jakby na raty. Dopiero wiek XX spowodował istotne zmiany. 19 Początkowy wygląd definicji śmierci mózgowej wywodzi się od stanu poznanego w 1950 roku, zwanego coma de passe, czyli stanu poza śpiączką. 20 Pierwszym krokiem w kierunku zmiany kryterium śmierci był uchwalony w 1968 roku Komunikat na temat śmierci przez Światowe Stowarzyszenie Lekarzy. Deklaracja z Sydney zamieniła śmierć na skutek ustania akcji serca sformułowaniem śmierć mózgowa. 21 W tym samym roku 1968, nastąpił przełom w kwestii diagnozowania kryterium śmierci poprzez ogłoszenie raportu komisji Harvard Medical School. 22 Kryterium umożliwiało lepsze sformułowanie umierania, ale dostarczyło również nowych problemów. Za neutralne kryterium śmierci uznano oparte na czytelnych stanach organizmu całkowite i nieodwracalne ustanie czynności całego mózgu (kresomózgowia i pnia), które ustala się przy pomocy kompleksowych badań. 23 W sytuacji prawidłowego przebiegu umierania na skutek zatrzymania krążenia i oddechu nastaje śmierć całego ciała, niemniej jednak przy ciężkich obrażeniach mózgu i rozpoczętego jednocześnie technicznego podtrzymywania krążenia i sztucznej wentylacji może mieć miejsce śmierć mózgu, jako organu (zdysocjonowana śmierć mózgu). 24 Postawienie na równi śmierci człowieka z śmiercią mózgu, jako organu stanowi istotna kwestie w ustaleniu kryterium śmierci. 25 Problem polega na tym, że śmierć, kiedy nazwana jest w postaci śmierci mózgu, charakteryzuje się tym, że jest niedostrzegalna, zupełnie odstaje od codziennych doświadczeń, a niekiedy im zaprzecza, w związku z tym dla człowieka niekompetentnego w tej kwestii osoba mózgowo umarła nie przypomina człowieka umarłego. 26 Ciało człowieka zmarłego poci się, jest ciepłe, występują niepokojące i zaskakujące odruchy. Śmierć mózgu kończy proces umierania człowieka, obumieranie pozostałych fragmentów ciała ciągnie się o wiele dłużej. 27 Wynika to z powszechnie przyjętego wniosku, że mózg jest narządem decydującym o życiu człowieka, a jego nieodwracalne zniszczenie oznacza śmierć człowieka. 28 Opracowana koncepcja została w trakcie ostatnich dziesięcioleci w rozmaitych kwestiach znowelizowana, ale niezmienne zostało główne kryterium, czyli śmierć mózgu. 29 Na gruncie polskiego prawa uznano śmierć pnia mózgu za warunek wystarczający i konieczny do stwierdzenia śmierci człowieka. Polska procedura medyczna identyfikowania śmierci mózgu opiera się na przebiegu 18 Transplantacja narządów, wyb. Philippe Wolf, Wydawnictwo Volumed, Wrocław 1993r., s P. Morciniec, Legalny kanibalizm?..., op. cit., s A. Gałęska-Śliwka, Śmierd jako problem medyczno-kryminalistyczny, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2009r., s A. Janaszczyk, K. Sobczak, Kontrowersje wokół neurologicznego kryterium śmierci mózgu, op. cit., s D. Tykwioska-Rutkowska, Transplantacja Studium z prawa administracyjnego, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2013r., s P. Morciniec, Legalny kanibalizm?..., op. cit., s Morciniec P., Etyczne granice transplantacji, Rocznik Teologii Katolickiej (Białystok) II (2003) s [online] (dostęp: styczeo 2017r.). 25 P. Morciniec, Legalny kanibalizm?..., op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s M. Skośkiewicz, Przeszczepienie narządów, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1969r., s P. Morciniec, Legalny kanibalizm?..., op. cit., s

4 dwuetapowym i raporcie harwardzkim. 30 Interpretacja obowiązującego ustawodawstwa pokazuje, że rozpoznanie śmierci pnia mózgu składa się z dwóch etapów: pojawienia się podejrzenia śmierci pnia mózgu, wykonania badań potwierdzających śmierć mózgu. 31 Na wstępnym etapie, jako założenie zezwalające na wyciągnięcie przypuszczenia śmierci mózgowej zalicza się następujące: pacjent jest w stanie śpiączki, której powód został rozpoznany, człowiek ten jest sztucznie wentylowany, wykazano strukturalne, nieodwracalne uszkodzenie mózgu. Spomiędzy ludzi, u których rozpoznaje się śmierć mózgu, trzeba wyeliminować pewne grupy, szczególnie osoby w stanie hipotermii zewnętrznej lub pod wpływem środków uspokajających i narkotycznych. 32 Zrealizowanie wcześniej wymienionych warunków uprawnia komisję do realizacji dwukrotnych badań specjalistyczno-kontrolnych w odstępie trzech godzin, mających potwierdzić śmierć pnia mózgu. Jako takie stosuje się badanie następujących odruchów: 1. brak reakcji źrenic na światło, 2. brak odruchu rogówkowego, 3. brak ruchów spontanicznych gałek ocznych oraz w próbie kalorycznej, 4. brak refleksu bólowego, 5. brak odruchów wymiotno-kaszlowych, 6. brak odruchu oczno-mózgowego. 33 Osiągnięcie twierdzących odpowiedzi na zadane pytania pozwala uznać pacjenta za zmarłego. 34 Po wykonaniu dwukrotnych badań, w konsekwencji, których zaświadczona zostanie trwała niesprawność czynności pnia mózgu. Osoba, która z upoważnienia ordynatora prowadziła postępowania lub ordynator jest zobowiązany do podpisania protokołu postępowania diagnostycznego śmierci mózgowej. 35 Protokół taki razem z wyczerpującymi materiałami źródłowymi (dokumentacja medyczna) pacjenta zostaje potem powierzony do Komisji do spraw ustalania o śmierci osobniczej. 36 Komisja wykonuje badania osoby chorej i zapoznaje się z dokumentacja medyczną a także z protokołem postępowania diagnostycznego. 37 Ważne jest, że kryterium śmierci mózgowej wypracowano niezależnie od jego wykorzystania do celów transplantologii, a wykorzystuje się je aktualnie w szczególności dla ustalenia czasu, w którym trzeba przerwać intensywną terapie zwłok ludzkich. Zrezygnowanie z sztucznej wentylacji zwłok pozwala uniknąć marnowania leków, sił ludzkich i sprzętu, ale w szczególności bardziej spożytkować istniejące warunki dla ratowania życia. Biologiczna śmierć mózgu bez wątpienia nie jest 30 Zob. Załącznik do Komunikatu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dn Wytyczne w sprawie kryteriów stwierdzenia trwałego i nieodwracalnego ustania funkcji pnia mózgu (śmierci mózgowej)..., w: Rozporządzenie M.Z. i O.S. w sprawie zasad i trybu ustalania kosztów pobrania, przechowywania i transportu komórek, tkanek i narządów, DZ. U. 1997, nr 132, poz A. Gałęska-Śliwka, Śmierd jako problem medyczno-kryminalistyczny, op. cit., s Pełny wykaz osób, których sytuacja wyklucza diagnostykę śmierci mózgowej wygląda następująco: osoby zatrute i pod wpływem niektórych środków farmakologicznych (narkotyki, środki nasenne i uspokajające); będące wstanie hipotermii wywołanej czynnikami zewnętrznymi; chorzy z zaburzeniami metabolicznymi i endokrynologicznymi; osoby z drgawkami i prężeniami; noworodki do 7 dnia życia. 33 T. Marcinkowski, Medycyna sądowa dla prawników, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1993r., s A. Gałęska-Śliwka, Śmierd jako problem medyczno-kryminalistyczny, op. cit., s Ibidem, s Komisja stwierdzająca zgon osoby badanej w wyniku śmierci mózgu składa się z trzech lekarzy specjalistów, w tym co najmniej jednego w dziedzinie anestezjologii i intensywnej terapii oraz jednego w dziedzinie neurologii lub neurochirurgii. Kryteria ustalania składu komisji reguluje art. 9 ust. 6 ustawy z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz. U. Nr. 169, poz. 1411). 37 W. J. Łebkowski, Śmierd mózgu [w:] Postępy Transplantologii w Polsce, pod red. Mieczysława Szosteka, Wydawnictwo Collegium Mazovia Innowacyjna Szkoła Wyższa, Siedlce 2009r., s

5 wyrazem śmierci biologicznej wszystkich organów, albowiem za pomocą wymuszonej akcji nerek i serca i sztucznej wentylacji może być utrzymywane życie wegetatywne. Dla przeznaczenia transplantologii znaczy to udostępnienie sztucznego podtrzymywania w sytuacji nadającej się do przeszczepienia organów zmarłego dawcy, bez ryzyka pobierania od dawcy żyjącego. Dla uniknięcia choćby przypuszczenia nadużyć, wystąpienie śmierci mózgowej zobowiązany jest zaświadczyć zespół medyczny, ale nie ten sam, który ma przeprowadzić transplantacje, a pełna procedura powinna być starannie udokumentowana. Kryterium śmierci mózgowej napotyka na istotne trudności i ostatecznie nie znajduje zastosowania w przypadku dawców embrionalnych i anencefalów (bezmózgowców). 38 Ustalenie śmierci w obu tych przypadkach wymaga albowiem zmiany kryteriów z uwagi na niewystarczający rozwój mózgu. Stanowisko Kościoła Stanowisko Kościoła w sprawie kryterium śmierci człowieka opiera się na poszanowaniu kompetencji medycyny, dlatego w ocenie wyznaczników śmierci mózgowej posiłkowano się pomocą ekspertów z Papieskiej Akademii Nauk, której komisja w latach 80 poświadczyła dostateczność owego kryterium. W dokumencie z 1985 roku wyraźnie sformułowano, że osobę uznaję się za zmarłą, gdy doznała nieodwracalnej utraty wszelkiej zdolności czynności ustrojów integracyjnych i koordynujących tak fizycznych jak i umysłowych. Śmierć zaś stwierdza się, gdy: nastąpiło ostatecznie zahamowanie czynności serca i oddechu lub gdy stwierdzono nieodwracalne ustanie wszelkich czynności mózgu. 39 Również wspólny pogląd obu Kościołów niemieckich zatwierdziło medyczne kryterium śmierci i uznało je za punkt zezwalający na podarowanie organów. 40 W trakcie dyskusji wprowadzono śmierć mózgu jako prawdziwe kryterium śmierci, albowiem nieodwracalne ustanie czynności oddychania i krążenia prowadzi wyjątkowo prędko do śmierci mózgowej. Jednoznaczne zadnie Kościoła w odniesieniu do wyrażenia zgody na definicje śmierci mózgowej zaświadczył papież Jan Paweł II w 2000 roku w trakcie Kongresu Światowego Towarzystwa Transplantacyjnego w Rzymie: ( ) całkowite i nieodwracalne ustanie wszelkiej aktywności mózgowe, jeśli jest rygorystycznie stosowane, nie wydaje się pozostawać w sprzeczności z istotnymi złożeniami rzetelnej antropologii. 41 III. Śmierć w świetle religii Buddyści wieżą w powtórne narodziny. Własna wiarę podtrzymują na wiecznej naturze człowieka. Społeczeństwo umiera i ponownie się rodzi. Proces ten trwa do czasu kiedy człowiek nie zdobędzie nirwany, czyli sytuacja, w której zostaną odrzucone wszystkie pragnienia, w tym również pragnienie egzystencji. W religii chrześcijańskiej występuje szatan, który powoduje śmierć, analogicznie w buddyzmie jest postać Mary. Fundamentalna prawda odnosząca się do śmierci w tej religii brzmi: Pogódź się ze śmiercią jako głównym znakiem nietrwałości wszelkich nadziei, jakie są 38 P. Morciniec P., Legalny kanibalizm?..., op. cit., s Papieska Akademia Nauk, Deklaracja o sztucznym przedłużaniu życia i dokładnym ustaleniu momentu śmierci, Rzym 1985, w: K. Szczygieł(red.), W trosce ożycie, Tarnów 1998r., s P. Morciniec P., Legalny kanibalizm?..., op. cit., s A. Gałęska-Śliwka A., Śmierd jako problem medyczno-kryminalistyczny, op. cit., s

6 dostępne człowiekowi; jeśli się jej nie obawiasz, ani do niej nie tęsknisz, jesteś na drodze do przekroczenia granicy życia i śmierci i zdobycia tego, co jest wieczne. 42 W hinduizmie zbieżnie jak w buddyzmie, rządzi przeświadczenie o ponownych narodzinach. Pewne mity wyrażają nawet, że niewykluczone jest zupełne uniknięcie śmierci, chyba, że zostaną zastosowane odpowiednie środki religijne i magiczne. Kult odnośnie śmierci ma także swój ciemny wymiar, głównie bramińskiej wersji hinduizmu. Powiększa się tam światopogląd o masowych męczarniach w piekłach, które muszą dźwigać grzesznicy, zamiarem odpokutowania swoich ziemskich win. 43 W islamie śmierć analogicznie jak życie identyfikowana jest z pewnego rodzaju próbą, na którą Bóg wystawia człowieka. Jest nieodwołalnym rozdzieleniem się duszy od ciała i wyczekiwaniem na życie wieczne. Wielokrotnie niepoprawnie sądzi się, że śmierć samobójcza jest czynnością akceptowaną przez Allaha, gdy wtenczas w Koranie można odczytać: Nie zabijajcie się! Zaprawdę, Bóg jest dla was litościwy!. Samobójcy, nawet Ci, którzy popełniają dżihad, dopuszczają się grzechu, za który będą ukarani w czasie Sądu Ostatecznego. 44 W chińskich wierzeniach konstruowanych przez konfucjanizm i taoizm, napotykamy się z określeniem drogi wyjaśniającej, jako zasada panująca wszechświatem. W tradycji chińskiej zbyt wczesna śmierć wytwarza zło, albowiem uaktywnia ducha demonów. Wypływa to z przeświadczenia, że pełne człowieczeństwo i mądrość zdobywamy z biegiem lat. Chińczycy uważają, że śmierć skutkuje rozłączeniem się ciała od duszy, a życie po śmierci przedstawia ziemskie zasługi. 45 Zwyczaj żydowski charakteryzuje śmierć, jako odcinek na szlaku do świata, który ledwo, co powstanie. Przewiduje ewentualność zmartwychwstania i powiązania się duszy z odrodzonymi ciałami po to, aby egzystować wiecznie. 46 Zgodnie z nauką Starego Testamentu to, co zachodzi o śmierci, jest drugoplanowe niż to, co zachodzi w życiu doczesnym. Natychmiastowa śmierć może przyczynić się do zerwania kontaktu, który wiąże człowieka z Bogiem. Tymczasem w Nowym Testamencie śmierć osiąga wizerunek niebezpiecznej i wrogiej siły. Tworzy zaprzeczenie wszystkiego, co żywe. Łączy się z demoralizacją człowieka i z straceniem wiary w sens egzystencji. Pokazuje czytelnie na nieuniknioność wydarzeń ostatecznych. Śmierć zdobywa w Biblii znaczenia ponadbiologicznego. Łączy się z rozmyśleniami nad znaczeniem istnienia. Pokazuje, że egzystencja jest tylko przedsionkiem do wieczności. Śmierć staje się następstwem grzechu, jest jego nieuchronną konsekwencją. 47 Chrześcijaństwo bazuje na teorii zmartwychwstania i życia wiecznego. Dzień Sądu Ostatecznego w pierwszej kolejności zaczyna nowy rozdział w życiu, a po drugie nakłada na wszystkich wierzących bezustanne odnotowywanie swoich postępowań. Znane są oznaczenia piekła i nieba. Piekło to obszar wiecznego cierpienia i potępienia, natomiast niebo jest dla osób, które zapracowały swoim 42 Ibidem, s Tajemnice śmierci w religiach świata, [online] (dostęp: maj 2017r.). 44 A. Gałęska-Śliwka, Śmierd jako problem medyczno-kryminalistyczny, op. cit., s Ibidem, s Tajemnice śmierci w religiach świata, op. cit. 47 A. Gałęska-Śliwka, Śmierd jako problem medyczno-kryminalistyczny, op. cit., s

7 życiem ziemskim. Jednym z najważniejszych dogmatów wiary jest występowanie jakiegoś rodzaju egzystencji po śmierci. 48 IV. Podsumowanie Zbiorowe zaakceptowanie kryterium śmierci mózgowej nie jest jednoznaczne ze zbliżającym się końcem dyskusji na owy temat. Jeśli dawstwo narządów odbywa się według norm prawnych i etycznych, stanowi bez dwóch zdań zrozumiały przejaw umiłowania bliźniego, który zajmuje miejsce wśród czynności nie tylko dozwolonych, lecz wręcz zasługujących i zalecanych. Wyłącznie w okolicznościach, kiedy pobierania dokonuje się w sytuacjach nielegalnych, komercyjnych, konspiracyjnych lub zgodnie z regułami totalitarnymi, jak przykładowo skazani na karę śmierci w Chinach są przymusowymi dawcami narządów. Bibliografia Literatura 1. Duda J., Transplantacja w prawie polskim Aspekty cywilnoprawne, Wydawnictwo Zakamycze, Kraków 1998r. 2. Duda J., Transplantacja w prawie polskim Aspekty karnoprawne, Wydawnictwo Zakamycze, Kraków 2004r. 3. Gałęska-Śliwka A., Śmierć jako problem medyczno-kryminalistyczny, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2009r. 4. Guzik-Makaruk E. M., Transplantacja organów, tkanek i komórek w ujęciu prawnym i kryminologicznym, Wydawnictwo Temida 2, Białystok 2008r. 5. Iwańczuk W., Śmierć mózgu, Wydawnictwo Cornetis, Wrocław 2010r. 6. Jaroszek J., Przeszczepy w świetle prawa w Polsce, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1988r. 7. Łebkowski W. J., Śmierć mózgu [w:] Postępy Transplantologii w Polsce, pod red. Mieczysława Szosteka, Wydawnictwo Collegium Mazovia Innowacyjna Szkoła Wyższa, Siedlce 2009r. 8. Marcinkowski T., Medycyna sądowa dla prawników, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1993r. 9. Morciniec P., Legalny kanibalizm? Transplantacja organów pojedynczych a problem ustalenia kryterium śmierci [w:] Śmierć i wiara w życie pośmiertne w świetle nauk przyrodniczych i humanistycznych, pod red. Mariana Machinka, Wydawnictwo Hosianum, Olsztyn 2003r. 10. Papieska Akademia Nauk, Deklaracja o sztucznym przedłużaniu życia i dokładnym ustaleniu momentu śmierci, Rzym 1985 [w:] K. Szczygieł(red.), W trosce ożycie, Tarnów 1998r. 11. Skośkiewicz M., Przeszczepienie narządów, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1969r. 12. Szosteka, Wydawnictwo Collegium Mazovia Innowacyjna Szkoła Wyższa, Siedlce 2009r. 48 Ibidem, s

8 13. Szymczak M. (red.), Słownik Języka Polskiego PWN, t. 3 R-Ż, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1981r. 14. Transplantacja narządów, wyb. Philippe Wolf, Wydawnictwo Volumed, Wrocław 1993r. 15. Tykwińska-Rutkowska D., Transplantacja Studium z prawa administracyjnego, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2013r. Akty prawne 1. Ustawa z dnia 26 października 1995 r., o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów, (Dz.U., nr 138, poz. 682 z późn. zm.). Inne źródła 1. Janaszczyk A., Sobczak K., Kontrowersje wokół neurologicznego kryterium śmierci mózgu, Forum Medycyny Rodzinnej, 2012, tom 6, nr Jasiński A., Lipiński D., Słomski R., Szalata M., Transplantacja narządów- wyzwanie dla biotechnologii [w:] Prace Przeglądowe, Poznań Morciniec P., Etyczne granice transplantacji, Rocznik Teologii Katolickiej (Białystok) II(2003) s Pytania i odpowiedzi, 5. Tajemnice śmierci w religiach świata, [online] 6. Tokarczyk R., Zarys regulacji transplantacji organów ludzkich (An Outline of Regulations Concerning Human Organ Transplantation), Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2000, nr 1. egulacji%20transplantacji%20organ%c3%b3w%20ludzkich_15-31.p. 269