STĘŻENIE MIEDZI I CYNKU W SUROWICY OSÓB W PODESZŁYM WIEKU Z NADCIŚNIENIEM TĘTNICZYM

Transkrypt

1 Nowiny Lekarskie 2013, 82, 1, 9 18 SYLWIA DZIĘGIELEWSKA-GĘSIAK, KALINA MAĆKOWIAK, EWA WYSOCKA, LECH TORLIŃSKI STĘŻENIE MIEDZI I CYNKU W SUROWICY OSÓB W PODESZŁYM WIEKU Z NADCIŚNIENIEM TĘTNICZYM SERUM COPPER AND ZINC STATUS IN ELDERLY PEOPLE WITH ARTERIAL HYPERTEION Katedra Chemii i Biochemii Klinicznej Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. Maria Iskra Streszczenie Wstęp. Zaburzenia homeostazy cynku (Zn) i miedzi (Cu) mogą być przyczyną zmian w gospodarce lipidowej i węglowodanowej organizmu, prowadzących do rozwoju miażdżycy, a także nadciśnienia tętniczego. Cel. Celem pracy była ocena relacji nadciśnienia tętniczego i stężeń Cu oraz Zn w surowicy u osób w podeszłym wieku. Metodyka. Badano 53 osoby w wieku 65 lat, które deklarowały się jako osoby zdrowe i nie stosujące specjalnej diety, suplementów, ani farmakoterapii. Na podstawie wyników testu doustnego obciążenia glukozą (OGTT), wykluczono osoby ze świeżo rozpoznaną cukrzycą. Utworzono podgrupy: osób zdrowych, Z (n = 20; mediana wieku 70 lat) oraz z nadciśnieniem tętniczym, NT (n = 33, mediana wieku 70,0 lat) w tym grupę z izolowanym, skurczowym nadciśnieniem tętniczym (INT) (n = 15, mediana wieku 69 lat). Oznaczono stężenia: glukozy na czczo (G0 ) i w 120 minucie OGTT (G120 ), cholesterolu całkowitego, cholesterolu frakcji HDL (HDL-C) oraz triacylogliceroli (TAG). Stężenie cholesterolu frakcji LDL (LDL-C) obliczono korzystając ze wzoru Friedewalda. Stężenia Zn i Cu oznaczano metodą atomowej spektrometrii absorpcyjnej (ASA). Obliczeń statystycznych dokonano programem Statistica Wyniki. W całej badanej populacji stężenie Cu było wyższe w surowicy u kobiet niż u mężczyzn (p < 0,001). U osób z grupy NT stwierdzono wyższe stężenie Cu w porównaniu z osobami zdrowymi (p = 0,02), podczas gdy w grupie INT zaobserwowano wyższe stężenia Zn w porównaniu z osobami zdrowymi (p = 0,02). Wniosek. Zmiany stężeń Cu i Zn u osób w podeszłym wieku mogą towarzyszyć rozwojowi nadciśnienia tętniczego. SŁOWA KLUCZOWE: pierwiastki śladowe, miedź, cynk, osoby w podeszłym wieku, nadciśnienie tętnicze. Abstract Introduction. Alterations in homeostasis of zinc (Zn) and copper (Cu) may lead to dyslipidemia and dysglycemia which may result in atherosclerosis and hypertension. Aim. The aim of the study was to evaluate the relationship between serum Cu and Zn concentrations and arterial hypertension in elderly patients. Methods. 53 healthy, elderly Caucasians ( 65 years old) who did not take any special diet, supplements or pharmacotherapy were enrolled to the study. They were divided into following groups: healthy (Z) (n = 20; median age 70.0 years), with arterial hypertension (NT) (n = 33, median age 70.0 years), and those with isolated systolic arterial hypertension (INT) (n = 15, median age 69 years). They were qualified for oral glucose tolerance test (OGTT), and fasting (G0') and 2-hour (G120') glycemia were determined. Subjects with type 2 diabetes mellitus was excluded from the study. Concentration of serum Cu and Zn (Atomic Absorption Spectrometry, AAS), and plasma lipids: total cholesterol (TC), high density lipoprotein cholesterol (HDL-C), triacyloglycerols (TAG) were measured in fasting samples. Low density lipoprotein cholesterol (LDL-C) was calculated using Friedewald formula. Statistica 10.0 program was used for statistical analysis. Results. Serum Cu was found higher in whole female group in comparison to whole male group (p < 0.001). Serum Cu concentration was found higher in NT group than in Z group (p = 0.02), while Zn concentration was found higher in INT subjects than in Z group (p = 0.002). Conclusion. Changes of blood copper and zinc status may refer to essential arterial hypertension among elderly people. KEY WORDS: trace elements, copper, zinc, elderly people, arterial hypertension. Wstęp Narastający problem starzenia się społeczeństw zarówno na świecie [1, 2, 3], jak i w Polsce [4] zwrócił uwagę na pacjentów w podeszłym wieku, zwłaszcza ze względu na występowanie wielochorobowości. W starzejącym się organizmie zachodzą liczne zmiany biochemiczne, funkcjonalne i strukturalne [5]. Pojawia się pytanie, czy są to zmiany związane z nieuniknionym procesem starzenia, czy z rozwijającą się patologią. Kolejnym zagadnieniem związanym ze starzeniem się organizmu jest problem dostarczania składników pokamowych, ich wchłaniania i metabolizmu. Wymagania dietetyczne ludzi w podeszłym wieku są słabo poznane, szczególnie w odniesieniu do pierwiastków śladowych i ich interakcji. Obecnie obowiązujące zalecenia żywieniowe dla seniorów są formułowane na podstawie zaleceń dla młodych dorosłych, choć istnieją doniesienia, że stężenie cynku u zdrowych osób w podeszłym wieku może być niższe ze względu na obniżanie się stężenia cynku w tkance kostnej

2 10 Sylwia Dzięgielewska-Gęsiak i inni i nerkach u osób po 50. roku życia. Pomimo trwających od lat badań nie ma dotychczas pewności czy jest to część normalnego, fizjologicznego procesu starzenia, czy efekt długoterminowego niewystarczającego spożycia, zwłaszcza że przyswajalność Zn z produktów spożywczych u osób dorosłych szacuje się na 20 30% [6]. Homeostaza pierwiastków śladowych (w tym Zn i Cu) może być zaburzona przez niedostateczną lub nadmierną podaż, zmniejszenie biodostępności oraz występujące choroby [7]. Rozwój zaburzeń metabolicznych, w których dyskutuje się udział biopierwiastków: cynku i miedzi może prowadzić do różnych schorzeń. Cynk jest kofaktorem dla ponad 80 enzymów i uczestniczy w aktywacji wielu z nich (rola między innymi w biosyntezie insuliny), pełni funkcje ochronne i stabilizacyjne wobec białek i enzymów, posiada właściwości antyoksydacyjne i immunomodulujące. Pierwiastek ten bierze udział w przemianach energetycznych ustroju (koenzym kinaz), a także jako modulator OUN (ośrodkowego układu nerwowego) pełni rolę w procesach poznawczych oraz wpływa na prawidłowe funkcjonowanie zmysłów smaku i węchu. Miedź bierze udział w procesach utleniania i redukcji. Wśród dobrze odżywiających się, zdrowych młodych dorosłych nie obserwuje się pierwotnych niedoborów miedzi ani cynku. Niedobory wtórne występują zazwyczaj w sytuacji niewystarczającego spożycia, zaburzeń wchłaniania, zwiększonego wydalania z organizmu lub zwiększonego zapotrzebowania [8]. Zaburzenia homeostazy cynku i miedzi mogą być przyczyną chorób sercowo-naczyniowych, zaburzeń w gospodarce lipidowej i węglowodanowej organizmu, prowadzących do powstawania zmian miażdżycowych, a także nadciśnienia tętniczego [9]. Częstość występowania nadciśnienia tętniczego w Polsce ocenia się na 42% u mężczyzn i 33% u kobiet [10], z tendencjami wzrostowymi w przypadku współistnienia otyłości brzusznej do 69,2% u mężczyzn i 49,8% u kobiet [11]. Natomiast w grupie osób 65+ odsetek osób z nadciśnieniem tętniczym sięga aż 76% [4]. Naczelną zasadą medycyny jest zapobieganie chorobie, a gdy nie da się jej uniknąć leczenie. Najczęstszą przyczyną zgonów wśród osób w podeszłym wieku są choroby układu sercowo-naczyniowego. Aby ocenić ryzyko i następowo zapobiegać chorobom układu krążenia, w tym chorobie niedokrwiennej serca stosuje się tak zwane kalkulatory ryzyka wieńcowego [12, 13, 14]. Kalkulatory te obarczone są pewnymi niedoskonałościami, zwłaszcza, u osób powyżej 70. roku życia, gdyż nie uwzględniają one tak wiekowych osób. Stąd nadal poszukuje się nowych (lepszych) możliwości oceny ryzyka sercowo-naczyniowego w najstarszych grupach osób. Uwzględnienie wspomnianych wyżej zaburzeń homeostazy pierwiastków śladowych w ocenie ryzyka sercowo-naczyniowego u pacjentów w różnych przedziałach wiekowych staje się kliniczną koniecznością. Celem pracy była ocena stężeń mikropierwiastków (cynku, Cu i miedzi, Zn) w surowicy u osób w podeszłym wieku z nadciśnieniem tętniczym. Osoby badane i metody Badania przeprowadzono zgodnie z zasadami zawartymi w Deklaracji Helsińskiej na podstawie protokołu zaakceptowanego przez Komisję Etyki Badań Naukowych przy Uniwersytecie Medycznym im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, po uzyskaniu świadomej zgody uczestników. Do badania zakwalifikowano kobiety i mężczyzn rasy kaukaskiej, w wieku 65 lat i więcej, które deklarowały się jako osoby zdrowe i nie stosujące specjalnej diety, suplementów witaminowo-mineralnych ani farmakoterapii, w tym leków OTC (Over The Counter). Przeprowadzono szczegółowe badanie kliniczne, w tym pomiar ciśnienia tętniczego sfigmomanometrem MEDEL Palm Pro (Medel, Italy) oraz pomiar procentowej zawartości tkanki tłuszczowej (%FAT) metodą bioimpedancji elektrycznej (BodyStat). Ciśnienie tętnicze skurczowe (SBP, systolic blood pressure) i rozkurczowe (DBP, diastolic blood pressure) mierzono po 15-minutowym odpoczynku, w pozycji siedzącej, dwukrotnie na lewym ramieniu (dostosowując rozmiar rękawa do obwodu ramienia). Wynik SBP i DBP przedstawiono jako średnią z dwóch pomiarów, przy czym u osób z SDP 140 mmhg i/lub DBP 90 mmhg wykonano pomiary ciśnienia tętniczego w kolejnych dniach celem weryfikacji rozpoznania nadciśnienia tętniczego. Nadciśnienie tętnicze definiowano jako: średnią z czterech pomiarów ciśnienia (wynoszącą SBP 140 mmhg lub DBP 90 mmhg) wykonywanych w odstępie co najmniej 3 dni. Kryterium wykluczenia z projektu stanowiły choroby ostre i przewlekłe, w tym: choroba niedokrwienna serca, wcześniej rozpoznane nadciśnienie tętnicze, udar mózgu, nowotwory, choroby wątroby, nerek, schorzenia endokrynologiczne, w tym cukrzyca, choroby autoimmunologiczne, a także nadużywanie alkoholu oraz nikotynizm. Ponadto dodatkowym kryterium wykluczenia była stwierdzona mikroalbuminuria jako wskaźnik albumina/kreatynina > 30 mg albuminy/1g kreatyniny w świeżej próbce moczu porannego oraz wskaźnik egfr (estimated Glomerular Filtration Rate) poniżej 60 ml/min/m 2 oparty o formułę MDRD (Modified Diet in Renal Diseases). Celem oceny stanu odżywienia badanych osób użyto krótkiej skali odżywienia MNA-SF (Mini Nutritional Assessment-Short Form) [15, 16] wszystkie zakwalifikowane do badań osoby uzyskały więcej niż 12 punktów, tj. nie były niedożywione ani zagrożone niedożywieniem. Na podstawie wywiadu i badania przedmiotowego utworzono podgrupy: osób zdrowych, bez nadciśnienia tętniczego (Z) (n = 20 i średnia 72,4 lat, w tym 12 kobiet 73,9 lat oraz 8 mężczyzn 70,0 lat) oraz ze świeżo wykrytym nadciśnieniem tętniczym (NT) (n = 33 i średnia 70,8 lat, w tym 22 kobiety 70,1 lat oraz 11 mężczyzn 72,1 lat), w tym osoby z izolowanym, skurczowym nadciśnieniem tętniczym (INT) (n = 15 i średnia

3 Stężenie miedzi i cynku w surowicy osób w podeszłym wieku z nadciśnieniem tętniczym 11 70,8 lat, w tym 8 kobiet 69,6 lat oraz 7 mężczyzn 72,1 lat). Po uwzględnieniu przeciwwskazań do testu doustnego obciążenia glukozą (oral glucose tolerance test OGTT), przeprowadzono obciążenie doustne 75,0 g glukozy zgodnie z zaleceniami WHO [17], a osoby ze świeżo wykrytą cukrzycą typu 2 wykluczono z dalszych badań. Rano, na czczo oznaczono w osoczu stężenia: glukozy (G0 ) oraz stężenia: cholesterolu całkowitego (T-C), cholesterolu frakcji HDL (HDL-C) i triacylogliceroli (TAG) metodą enzymatyczną, wykorzystując zestaw odczynników biomerieux i spektrofotometr UV-160A Shimadzu, po czym wyliczono stężenie cholesterolu frakcji LDL (LDL-C) wg wzoru Friedewalda. W 120 minucie OGTT ponownie zmierzono stężenie glukozy (G120 ). Oznaczenie wartości hemoglobiny glikowanej (HbA1c) wykonano przy użyciu wysokosprawnej chromatografii cieczowej HPLC (BioRad, Heidelberg, Germany), uwzględniając dokładność metody 0,05% ze współczynnikiem zmienności międzyseryjnym 2,35% oraz wewnątrzseryjnym 2,66%. Próbki surowicy zamrażano (-20 ºC) do czasu oznaczenia stężenia cynku (Cu) i miedzi (Zn). Stężenie Zn i Cu w surowicy oznaczono metodą atomowej spektrometrii absorpcyjnej (ASA) (Carl Zeiss, Jena, Niemcy) z deuterową korekcją tła. Oznaczenia wykonano zgodnie z ogólnie przyjętymi zaleceniami: przy długości fali dla Zn = 213,9 nm, dla Cu = 324,8 nm. Dokładność metody oznaczono względem materiału certyfikowanego Human Multi-Sera Level2 firmy Randox (Randox, Wielka Brytania) i wyniosła ona dla Zn i Cu odpowiednio: 92,5% i 93,0%. Obliczono również stosunek Cu/Zn. Analizę statystyczną przeprowadzono przy użyciu programu Statistica Porównania pomiędzy dwoma grupami badanymi przeprowadzono przy użyciu testu U Manna-Whitneya, między wieloma grupami testem Kruskala-Wallisa, natomiast korelacje pomiędzy zmiennymi testem Spearmana, przy poziomie istotności statystycznej p < 0,05. Wyniki przedstawiono w postaci mediany i zakresu międzykwartylowego (w nawiasie okrągłym) oraz średniej (w nawiasie kwadratowym). Wyniki Kliniczną i laboratoryjną charakterystykę badanych grup, wraz z porównaniem pomiędzy grupami, zamieszczono w tabelach 1 4. Kobiety i mężczyźni, w całej badanej populacji (n = 53), różnili się jedynie wynikami pomiarów antropometrycznych (wzrostem, masą ciała, obwodem talii, zawartością tkanki tłuszczowej) oraz stężeniem HDL-C i Cu adekwatnie do płci (Tabela 1). U osób z nadciśnieniem tętniczym stwierdzono wyższe stężenie Cu, LDL-C oraz wyższe wartości parametrów antropometrycznych (masy ciała, BMI, obwodu talii) w porównaniu z osobami zdrowymi (Tabela 2). Podgrupa osób z INT różniła się wyższym stężeniem Zn i glukozy na czczo oraz wyższymi wartościami parametrów antropometrycznych (masą ciała, BMI obwodem talii) w porównaniu z grupą Z (Tabela 2). Porównując zdrowe kobiety z kobietami z nadciśnieniem tętniczym, w podgrupie kobiet z INT stwierdzono wyższe stężenie Zn i wyższy wskaźnik BMI w porównaniu z kobietami Z (Tabela 3). Nie obserwowano różnic w stężeniu mikropierwiastków pomiędzy grupami mężczyzn zdrowych i z nadciśnieniem tętniczym, w tym z INT (Tabela 4). Porównanie stężenia Cu między czterema grupami: kobiety zdrowe (KZ), kobiety z nadciśnieniem tętniczym (KNT), mężczyźni zdrowi (MZ), mężczyźni z nadciśnieniem tętniczym (MNT) (Rycina 1), testem Kruskala-Wallisa i post hoc testem Dunna, ujawniło: najniższe stężenia Cu w grupie MZ, a najwyższe w grupie KNT. Dla stężenia Zn w powyższych grupach nie zaobserwowano istotnych statystycznie różnic. W przedstawianych grupach, tj. wszyscy (n = 53), kobiety (K), mężczyźni (M), osoby z NT, osoby z INT dla badanych mikropierwiastków obliczono korelacje (przy poziomie istotności p < 0,05). W całej grupie 53 badanych pomiędzy: Cu&wzrost (R = -0,44), Cu&BMI (R = 0,31), Cu&SBP (R = 0,28), Cu&DBP (R = 0,34), Cu&T-C (R = 0,31), Cu&HDL-C (R = 0,29) oraz Zn&BMI (R = 0,28). W grupie mężczyzn pomiędzy: Cu&BMI (R = 0,49), a w grupie kobiet pomiędzy: Cu&DBP (R = 0,49), Zn&BMI (R = 0,42). W grupie kobiet Z nie obserwowano korelacji pomiędzy badanymi parametrami, natomiast w grupie kobiet z NT obserwowano następujące korelacje pomiędzy: Cu&DBP (R = 0,45), Zn&BMI (R = 0,57), Zn&T-C (R=-0,47), Zn&LDL-C(R=-0,46), a w grupie kobiet z INT obserwowano dodatnią korelację dla Zn&FAT (R = 0,76). W grupie mężczyzn Z zaobserwowano dodatnią korelację dla Cu& BMI (R = 0,49), w grupie mężczyzn z NT korelacje: Zn&SBP (R = -0,68), Zn&HbA1c (R = 0,76), Cu/Zn&masa ciała (R = 0,87), Cu/Zn&BMI (R = 0,63), Cu/Zn&FAT (R = 0,77), Cu/Zn&HbA1c (R = -0,77), a w grupie mężczyzn z INT następujące korelacje: Cu&wiek (R = 0,78), Cu/Zn&masa ciała (R = 0,94), Cu/Zn&BMI (R = 0,89); Cu/Zn&DBP (R = -0,85), Cu/Zn&HbA1c (R = -0,87).

4 12 Sylwia Dzięgielewska-Gęsiak i inni Tabela 1. Charakterystyka badanej populacji z uwzględnieniem płci i porównanie pomiędzy kobietami (K) i mężczyznami (M) testem U Manna-Whitneya z podaniem wartości p. Wyniki podane jako mediana, (zakres międzykwartylowy) oraz [średnia] Table 1. The characteristics of the study population with respect to the gender and the comparison between females (K) and males (M) using Mann-Whitney U test, with p value given. Results are expressed as median, (interquartile range) and [mean values] Parametr Wszyscy (n = 53) Kobiety (n = 34 ) Mężczyźni (n = 19) p Wiek [lata] 70,0; (67,0-74,0); [71,3] 70,0; (66,0-74,0); [71,4] Wzrost [cm] 160,0; (152,0-168,0); [160,1] 156,0; (150,0-160,0); [155,0] Masa ciała [kg] 73,0; (68,0-80,0); [74,1] 70,2; (60,0-76,0); [70,2] BMI [kg/m2] 28,4; (26,0-30,6); [28,8] 29,0; (26,5-30,8); [29,0] Talia [cm] 943,0; (86,0-101,0); [94,6] FAT [%] 43,6; (29,5-48,4); [38,0] 46,8; (41,1-49,5); [43,2] SBP [mmhg] 140,0; (130,0-150,0); [141,9] 70,0; (67,0-75,0); [71,3] 170,0; (168,0-175,0); [170,3] 78,0; (73,0-94,0); [82,1] 26,4; (25,0-29,7); [28,3] p = 0, p = 0, ,0; (83,0-95,0); [90,4] 98,0; (89,0-110,0); [99,4] p = 0, ,0; (130,0-150,0); [143,2] DBP [mmhg] 80,0; (75,0-90,0); [83,7] 85,0; (75,0-90,0); [83,8] G0' [mg/dl] G120' [mg/dl] 104,9; (97,4-114,3); [104,6] 126,0; (101,6-144,0); [125,3] 106,2; (97,4-114,4); [105,6] 122,5; (100,0-149,0); [122,0] 26,7; (18,8-42,0); [27,6] 140,0; (135,0-145,0); [139,7] 80,0; (80,0-85,0); [83,4] 103,2; (94,4-111,4); [102,6] 128,0; (113,4-145,0); [132,3] HbA1c 5,9; (5,6-6,4); [6,0] 6,0; (5,5-6,4); [6,0] 5,9; (5,8-6,5); [6,1] T-C [mg/dl] TAG [mg/dl] 202,0; (180,0-231,0); [207,0] 93,3; (70,0-158,0); [120,6] 210,0; (186,0-236,0); [211,2] HDL-C [mg/dl] 64,0; (49,6-68,6); [60,3] 65,6; (54,4-70,1); [64,2] LDL-C [mg/dl] 117,0; (101,4-144,7); [122,6] 185,0; (173,0-213,0); [194,4] 87,8; (70,0-161,0); [126,2] 92,2; (70,0-120,0); [105,3] 119,9; (102,8-144,8); [121,8] Cu [μmol/l] 15,3; (13,6-16,7); [15,1] 16,1; (14,4-17,0); [15,7] Zn [μmol/l] 13,6; (12,7-15,3); [14,1] 13,7; (12,7-15,9); [14,4] 57,2; (45,1-65,0); [56,0] 112,5; (94,7-131,9); [117,3] 13,7; (12,2-14,9); [13,6] 13,6; (12,8-14,9); [13,9] p= 0,0002 p < 0,03 p < 0,001

5 Stężenie miedzi i cynku w surowicy osób w podeszłym wieku z nadciśnieniem tętniczym 13 Tabela 2. Charakterystyka badanej populacji z uwzględnieniem występowania nadciśnienia tętniczego (NT), w tym izolowanego nadciśnienia skurczowego (INT), porównanie testem U Manna-Whitneya z podaniem wartości p Table 2. The characteristics of the study population with respect to the hypertension and the comparison between healthy group and arterial hypertension (NT) including isolated, systolic hypertension (INT) using Mann-Whitney U test, with p value given Parametr Zdrowi (n = 20) Grupa NT (n = 33) Grupa INT (n = 15) p Wiek [lata] 70,0; (67,0-74,5); [72,4] 70,0; (67,0-75,0); [70,8] 69,0; (67,0-75,0); [70,8] Wzrost [cm] 162,0; (156,0-170,0); [162,2] 158,0; (150,0-165,0); [158,7] Masa ciała [kg] 71,0; (60,0-74,0); [68,4] 76,0; (68,0-86,7); [78,0] 163,0; (155,0-169,0); [161,6] 80,0; (70,5-94,0); [82,8] BMI [kg/m 2 ] 26,0; (24,0-27,6); [25,8] 29,8; (27,6-33,0); [30,6] 30,3; (26,5-37,1); [31,7] Talia [cm] 89,5; (781,0-94,0); [89,6] 94,0; (88,0-105,0); [96,1] 96,0; (91,0-110,0); [98,7] *p < 0,05 **p = 0,007 *p < 0,00005 **p = 0,0002 *p = 0,03 **p = 0,02 FAT [%] 43,5; (13,7-49,2); [35,4] 43,6; (33,5-48,4); [39,7] 41,6; (26,5-46,0); [36,3] SBP [mmhg] 129,0; (120,0-135,0); [126,9] 145,0; (140,0-160,0); [151,1] 140,0; (140,0-150,0); [145,0] *p = 0, **p = 0,0000. DBP [mmhg] 80,0; (72,5-82,5); [77,8] 90,0; (85,0-90,0); [87,3] 80,0; (70,0-80,0); [77,3] *p = 0,0006 G0' [mg/dl] 103,5; (95,7-107,7); [102,4] 108,0; (97,5-115,2); [105,8] 114,3; (103,0-121,0); [111,8] **p = 0,008 G120' [mg/dl] 109,6; (86,0-138,5); [113,8] 129,0; (102,6-155,0); [132,8] 133,0; (124,0-163,0); [134,5] HbA1c 5,8; (5,5-6,2); [6,0] 6,1; (5,6-6,4); [6,0] 6,2; (5,9-6,5); [6,2] T-C [mg/dl] 190,5; (169,5-222,5); [194,5] 210,0; (185,0-236,0); [211,7] TAG [mg/dl] 85,2; (70,0-157,0); [112,4] 92,2; (70,0-138,0); [122,5] 202,0; (180,0-230,0); [206,0] 114,0; (70,0-160,0); [131,4] HDL-C [mg/dl] 65,4; (56,1-69,5); [64,2] 63,5; (49,9-66,5); [59,5] 56,4; (45,1-65,8); [56,0] LDL-C [mg/dl] 103,0; (79,9-133,8); [107,8] 120,2; (110,9-144,7); [127,6] 116,8; (107,6-147,2); [123,2] *p = 0,03 Cu [μmol/l] 14,3; (12,0-15,7); [13,9] 15,6; (14,0-16,8); [15,5] 14,1; (13,6-16,6); [14,7] *p = 0,02 Zn [μmol/l] 13,3; (12,7-14,1); [13,6] 14,3; (12,8-16,1); [14,6] 14,9; (13,4-15,9); [14,9] **p = 0,02 Cu/Zn 1,04 (0,89-1,24); [1,05] 1,02; (0,94-1,22); [1,08] 0,99; (0,93-1,08); [0,99] * różnice pomiędzy zdrowymi osobami, a osobami z nadciśnieniem tętniczym, ** różnice pomiędzy osobami zdrowymi, a osobami z izolowanym, skurczowym nadciśnieniem tętniczym. Wyniki podane jako mediana, (zakres międzykwartylowy) oraz [średnia]. * differences between healthy persons and arterial hypertension subjects, ** differences between healthy persons and isolated, systolic arterial hypertension subjects Results are expressed as median, (interquartile range) and [mean values]

6 14 Sylwia Dzięgielewska-Gęsiak i inni Tabela 3. Charakterystyka badanych kobiet z uwzględnieniem występowania nadciśnienia tętniczego (NT), w tym izolowanego skurczowego nadciśnienia tętniczego (INT), porównanie testem U Manna-Whitneya z podaniem wartości p Table 3. The characteristics of the studied female population with respect to the arterial hypertension and the comparison between healthy group and arterial hypertension (NT) including isolated, systolic hypertension (INT) using Mann-Whitney U test, with p value given Parametr Zdrowe kobiety (n = 12) Kobiety z NT (n = 22) Kobiety z INT (n = 8) p Wiek [lata] 72,0; (67,5-75,5); [73,9] 69,5; (66,0-74,0); [70,1] 68,5; (66,5-72,0); [69,6] Wzrost [cm] 158,0; (148,0-162,0); [155,4] 155,0; (150,0-160,0); [154,8] 156,0; (151,0-160,5); [156,2] Masa ciała [kg] 68,4; (58,0-72,0); [65,5] 70,5; (65,0-83,0); [72,8] 72,8; (69,0-80,2); [73,7] BMI [kg/m 2 ] 26,6; (24,9-28,4); [26,8] 30,0; (28,5-31,0); [30,3] 30,2; (28,2-30,9); [30,2] *p = 0,006 **p = 0,04 Talia [cm] 84,0; (79,5-92,5); [86,8] 91,5; (86,0-98,0); [92,4] 93,0; (87,0-99,5); [93,5] FAT [%] 48,4; (39,0-55,1); [43,0] 45,4; (41,1-49,4); [43,4] 44,1; (37,2-47,4); [39,4] SBP [mmhg] 126,5; (120,0-120,0); [124,8] 150,0; (140,0-160,0); [153,2] 147,5; (140,0-157,0); [148,8] *p = 0, **p < 0,00002 DBP [mmhg] 75,0; (70,0-82,5); [75,8] 90,0; (80,0-90,0); [88,2] 80,0; (72,5-80,0); [76,2] *p = 0,0007 G0' [mg/dl] 106,2; (100,2-111,1); [105,0] 106,0; (97,4-116,0); [106,0] 119,1; (103,8-121,5); [114,4] G120' [mg/dl] 101,8; (81,3-138,5); [109,2] 125,0; (101,9-155,0); [128,9] 136,5; (114,0-166,5); [136,7] HbA1c 5,9; (5,5-6,2); [5,9] 6,1; (5,6-6,4); [5,9] 6,3; (6,2-6,4); [6,2] T-C [mg/dl] 202,0; (172,5-232,0); [201,9] 219,5; (197,0-236,0); [216,3] 220,0; (205,5-240,0); [220,0] TAG [mg/dl] 87,6; (71,4-163,5); [116,7] 87,8; (70,0-161,0); [131,4] 158,6; (70,0-205,0); [126,0] HDL-C [mg/dl] 67,5; (60,8-72,2); [67,5] 64,2; (51,2-70,1); [62,4] 50,5; (47,2-67,3); [57,3] LDL-C [mg/dl] 109,4; (76,6-142,6); [111,1] 129,5; (107,9-144,8); [127,5] 133,6; (112,2-149,4); [131,0] Cu [μmol/l] 15,9; (13,8-16,1); [14,9] 16,7; (15,0-17,3); [16,1] 15,1; (13,0-16,7); [14,8] Zn [μmol/l] 13,5; (12,5-14,1); [13,5] 14,6; (12,8-16,7); [14,8] 15,4; (14,0-16,5); [15,3] **p = 0,04 Cu/Zn 1,05 (0,98-1,27); [1,13] 1,06; (0,93-1,28); [1,11] 0,98; (0,84-1,10); [0,97] * różnice pomiędzy zdrowymi kobietami, a kobietami z nadciśnieniem tętniczym, ** różnice pomiędzy kobietami zdrowymi, a kobietami z izolowanym, skurczowym nadciśnieniem tętniczym. Wyniki podane jako mediana, (zakres międzykwartylowego) oraz [średnia]. * differences between healthy women and arterial hypertension women, ** differences between healthy women and isolated, systolic arterial hypertension women

7 Stężenie miedzi i cynku w surowicy osób w podeszłym wieku z nadciśnieniem tętniczym 15 Tabela 4. Charakterystyka badanych mężczyzn z uwzględnieniem występowania nadciśnienia tętniczego (NT), w tym izolowanego skurczowego nadciśnienia tętniczego (INT), porównanie testem U Manna-Whitneya z podaniem wartości p Table 4. The characteristics of the studied male population with respect to the hypertension and the comparison between the healthy males, arterial hypertension (NT) including isolated systolic hypertension (INT) males using Mann-Whitney U test, with p value given Parametr Zdrowi mężczyźni (n = 8) Mężczyźni z NT (n = 11) Mężczyźni z INT (n = 7) p Wiek [lata] 69,5; (67,0-73,0); [70,0] 71,0; (68,0-78,0); [72,1] 71,0; (67,0-75,0); [72,1] Wzrost [cm] 175,0; (169,0-176,0); [172,8] 169,5; (164,5-171,5); [168,1] 169,0; (164,0-172,0); [167,7] Masa ciała [kg] 74,0; (70,0-78,0); [72,8] 90,4; (77,5-101,0); [90,2] 94,0; (80,0-101,0); [93,2] BMI [kg/m 2 ] 25,1; (23,4-26,0); [24,4] 29,3; (26,4-37,1); [31,2] 34,9; (26,4-39,5); [33,3] *p = 0,04 **p = 0,007 *p = 0,002 **p = 0,001 Talia [cm] 92,5; (86,5-100,5); [94,0] 106,0; (94,0-112,0); [103,4] 108,0; (94,0-113,0); [104,7] FAT [%] 26,7; (4,6-42,0); [23,7] 28,0; (21,2-42,6); [31,0] 29,5; (22,8-43,6); [32,8] SBP [mmhg] 132,5; (125,0-135,0); [130,0] 140,0; (140,0-160,0); [146,8] 140,0; (140,0-140,0); [140,7] *p = 0,00003 **p = 0,0003 DBP [mmhg] 80,0; (80,0-82,0); [80,6] 85,0; (80,0-100,0); [85,4] 80,0; (70,0-85,0); [78,6] G0' [mg/dl] 99,5; (94,2-103,0); [98,5] 109,0; (99,0-115,0); [105,6] G120' [mg/dl] 119,2; (98,2-136,5); [120,8] 138,0; (124,0-163,5); [140,7] 109,0; (103,2-115,0); [108,7] 133,0; (124,0-139,0); [132,0] HbA1c 5,8; (5,7-6,5); [6,0] 6,1; (5,9-6,4); [6,1] 6,1; (5,9-6,5); [6,1] T-C [mg/dl] 179,0; (157,5-212,0); [183,4] 191,0; (178,0-213,0); [202,4] 183,0; (178,0-202,0); [190,0] TAG [mg/dl] 79,2; (70,0-142,0); [106,2] 95,3; (73,6-120,0); [104,7] 114,0; (70,0-120,0); [100,2] HDL-C [mg/dl] 57,8; (50,5-67,0); [59,3] 57,2; (45,1-65,0); [53,6] 57,2; (45,1-65,8); [55,4] LDL-C [mg/dl] 101,1; (88,8-122,3); [102,8] 116,8; (110,9-131,9); [127,8] 112,5; (94,6-119,1); [114,3] Cu [μmol/l] 12,0; (11,2-14,5); [12,4] 13,8; (13,5-15,5); [14,4] 14,2; (13,6-15,5); [14,6] Zn [μmol/l] 13,5; (12,8-14,5); [13,7] 14,0; (12,8-14,9); [14,0] 14,9; (13,1-15,4); [14,5] Cu/Zn 0,94 (0,73-1,08); [0,92] 1,00; (0,95-1,08); [1,04] 1,00; (0,95-1,08); [1,01] * różnice pomiędzy zdrowymi mężczyznami a mężczyznami z nadciśnieniem tętniczym, ** różnice pomiędzy mężczyznami zdrowymi a mężczyznami z izolowanym, skurczowym nadciśnieniem tętniczym. Wyniki podane jako mediana (zakres międzykwartylowego) oraz [średnia]. * differences between healthy males and arterial hypertension males, ** differences between healthy males and isolated, systolic arterial hypertension males Results are expressed as median (interquartile range) and [mean values]

8 16 Sylwia Dzięgielewska-Gęsiak i inni 20 Porównanie stężenia Cu testem Kruskal-Wallis'a p<0, Cu [umol/l] KZ KNT MZ MNT Median 25%-75% Min-Max Test Dunna p= KZ KNT MZ MNT KZ 0, , , KNT 0, , , MZ 0, , , MNT 1, , , Rycina 1. Porównanie stężenia miedzi (Cu) w grupach: zdrowych kobiet (KZ), kobiet z nadciśnieniem tętniczym (KNT), mężczyzn zdrowych (MZ) i mężczyzn z nadciśnieniem tętniczym (MNT) testem Kruskal-Wallisa (wykres) i post hoc testem Dunna (tabela). Figure 1. Comparison of serum copper in the groups of: healthy females (KZ), females with arterial hypertension (KNT), healthy males (MZ) and males with arterial hypertension (MNT) using Kruskal-Wallis test (figure) and post hoc analysis with Dunn test (table). Dyskusja Zawartość pierwiastków śladowych w organizmie jest wynikiem dynamicznej równowagi pomiędzy zapotrzebowaniem organizmu, ilością dostarczaną do organizmu oraz zdolnością do ich eliminacji [7, 9]. Jedną z metod oceny zawartości pierwiastków śladowych w organizmie jest określenie ich stężenia w pełnej krwi, osoczu, surowicy, moczu lub we włosach. Zdaniem niektórych autorów oznaczanie pierwiastków we krwi i moczu może nie odpowiadać ich zawartości w całym organizmie, ze względu na działanie mechanizmów homeostatycznych, wyrównujących ewentualne niedobory [18]. Żaden z obecnie stosowanych sposobów nie jest idealny, jednakże pomimo licznych ograniczeń oznaczanie stężenia Zn i Cu w surowicy krwi jest jednym z najczęściej stosowanych [19, 20]. Prawidłowe stężenie miedzi w surowicy krwi wynosi: 12,6 25,2 μmol/l (z tego 96% Cu związane jest z ceruloplazminą) i jest zależne od płci większe u kobiet [21]. Nasze badania wykazały odmienności stężenia miedzi w zależności od płci u badanych osób w podeszłym wieku. Prawidłowe stężenie cynku w surowicy wynosi od 11,7 21,3 µmol/l, co stanowi około 1% całkowitej zawartości w organizmie. Stężenie cynku w surowicy podlega dobowym zmianom (najwyższe rano, najniższe wieczorem), malejąc u ludzi starszych [21]. Stąd w niniejszej pracy oceniano stężenia mikropierwiastków w surowicy pobranej w godzinach porannych celem uniknięcia niedoszacowania stężeń i omyłkowego rozpoznawania niedoborów mikropierwiastków. Zmiany w stężeniach pierwiastków oraz ich wzajemnych zależności mogą być jedną z przyczyn rozwoju nadciśnienia tętniczego. Zaburzenia homeostazy Zn i Cu mogą towarzyszyć chorobom sercowo-naczyniowym. W badaniach Mc Kenzie wykazano większą ilość Zn we włosach u ludzi z podwyższonym ciśnieniem krwi, a Tanga wykazał podwyższoną zawartość Zn, Fe i Cr oraz obniżenie proporcji Cu/Zn u osób z nadciśnieniem tętniczym i chorobą niedokrwienną serca w porównaniu z grupą kontrolną [22, 23 za 7]. Badania Goch A. i Goch J.H. sugerują, że do czynników patogenetycznych nadciśnienia tętniczego mogą należeć również metale toksyczne, takie jak: ołów Pb, kadm Cd, aluminium Al, i rtęć Hg, a obserwowane niedobory pierwiastków antyoksydacyjnych mogą wskazywać na potrzebę suplementacji cynku Zn i selenu Se u chorych na nadciśnienie tętnicze [7]. W naszych badaniach osób w podeszłym wieku, zaobserwowano istotne statystycznie wyższe stężenia miedzi w grupie NT w porównaniu z grupą Z. W badanej populacji osób w podeszłym wieku osoby z INT miały wyższe (ale w granicach wartości referencyjnych) stężenia cynku, który u kobiet dodatnio korelował z procentową zawartością tkanki tłuszczowej, co mogłoby tłumaczyć ochronną rolę tego pierwiastka u osób zdrowych i jego większe zużycie w procesach katabolicznych w porównaniu z osobami chorującymi na nadciśnienie tętnicze.

9 Stężenie miedzi i cynku w surowicy osób w podeszłym wieku z nadciśnieniem tętniczym 17 Afridi H.I. i wsp. badali stężenie cynku i metali śladowych we włosach stwierdzając niedobory cynku u osób palących z nadciśnieniem tętniczym [24]. W naszej pracy badano stężenie Cu i Zn w surowicy osób niepalących i nie nadużywających alkoholu. Pierwiastki śladowe Zn i Cu budzą zainteresowanie ze względu na doniesienia o ich wpływie na choroby sercowo-naczyniowe oraz profil lipidowy [25, 26]. Badania te sugerują, że zwiększenie proporcji Cu do Zn w diecie powoduje hipercholesterolemię, prowadzącą do miażdżycy. Hipercholesterolemia spowodowana niedoborami Zn lub niedoborami Zn wraz ze zwiększonym spożyciem Cu była obserwowana na modelu zwierzęcym [27]. Zdaniem naukowców podwyższenie ilorazu Cu/Zn niekorzystnie rokuje w chorobach układu krążenia: w tych populacjach, w których diecie stwierdza się wyższy wskaźnik Cu/Zn obserwuje się większą zapadalność na chorobę niedokrwienną serca [8, 19]. Jednakże w badaniach Neggers i wsp. nie znaleziono istotnych statystycznie zależności pomiędzy stężeniem Cu i Zn we krwi badanych Afroamerykanów a parametrami profilu lipidowego. Biorąc pod uwagę związek spożycia Zn i Cu w diecie, znaleziono słabą, lecz istotną statystycznie korelację pomiędzy spożyciem cynku w diecie a stosunkiem T-C/HDL-C w grupie mężczyzn. W grupie badanych kobiet, te z nich, które spożywały suplementy cynku lub preparaty wielowitaminowe zawierające cynk, miały wyższe stężenie cholesterolu frakcji HDL niż kobiety nie stosujące suplementacji [19]. Nasze badania wykazały ujemne korelacje cynku w stosunku do cholesterolu całkowitego i cholesterolu we frakcji LDL u kobiet z INT, co może wskazywać na pojawianie się patologii przy zmniejszaniu się stężenia Zn w surowicy. U mężczyzn z NT obserwowano ujemną korelację dla stężenia cynku i SBP, co może potwierdzać ochronną rolę cynku. Liczne zmiany strukturalno-czynnościowe występujące w miarę starzenia się organizmu w przewodzie pokarmowym mogą decydować o prawidłowym przebiegu procesów związanych z pobieraniem, trawieniem i wchłanianiem składników pokarmowych. U osób w podeszłym wieku obserwuje się często obniżenie tolerancji glukozy, ograniczenie wydzielania insuliny oraz zakłócenia w obrębie zmysłów smaku i węchu (osłabienie czucia smaku i węchu) [28]. Sugerowane jest istnienie zależności przyczynowoskutkowej pomiędzy cukrzycą a zaburzeniami homeostazy cynku, w związku z udziałem Zn w biosyntezie insuliny. W naszych badaniach wykluczono osoby z cukrzycą oraz z nieprawidłową tolerancją glukozy, jednakże u mężczyzn w podeszłym wieku z NT obserwowano ujemną korelację proporcji Cu/Zn i HbA1c. Dalszych badań wymaga oznaczanie przydatności stężenia pierwiastków śladowych cynku i miedzi jako biomarkerów ryzyka wystąpienia nadciśnienia tętniczego u osób w podeszłym wieku (65+). Ograniczenia pracy: Autorzy pracy zdają sobie sprawę z niewielkiej liczebności ocenianych grup, co wynika z założeń pracy: grupa osób w podeszłym wieku bez współistniejących chorób, nie stosująca leków i suplementów oraz grupa osób w podeszłym wieku ze świeżo wykrytym nadciśnieniem tętniczym, bez powikłań, nie stosująca leków. W badanej grupie osób w podeszłym wieku nie oceniano ilości spożywanych biopierwiastków, natomiast dieta badanych osób nie podlegała ograniczeniom kalorycznym i, jak wskazano w metodyce, badane osoby nie spożywały dodatkowych suplementów witaminowomineralnych. Wnioski 1. Wyższe stężenia miedzi wśród osób w podeszłym wieku z nadciśnieniem tętniczym w porównaniu z osobami zdrowymi w podeszłym wieku (bez innych patologii) sugerują związek tego mikropierwiastka z rozwojem nadciśnienia tętniczego. 2. W badanej populacji seniorów wyższe stężenia cynku mogą towarzyszyć rozwojowi izolowanego skurczowego nadciśnienie tętniczego. Piśmiennictwo 1. Swedish National Institute of Public Health, 29/2006, Healthy Ageing - A Challenge for Europe. Huskvarna: NRS Tryckeri AB, Giampaolo Lanzieri, Population and social conditions. The greying of the baby boomers, A century-long view of ageing in European populations. Eurostat, Statistics in focus 23/2011, ISSN , Catalogue number: KS-SF EN-N, European Union, Hamada K., Kato H. Ageing and the labor marcet in Japan: Problems and Policies, Edward Elgar Publishing; Zdrojewski T., Więcek A., Grodzicki T. i wsp. Rozpowszechnienie, świadomość i skuteczność leczenia nadciśnienia tętniczego u osób powyżej 65 roku życia w Polsce. W: Mossakowska M., Więcek A., Błędowski P., redaktorzy. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. Poznań Termedia; s Beers M.H. The Merck Manual of Geriatrics, Merck & Co. Inc., 2000, Bunker V.W., Hinks L.J., Lawson M.S. et al. Assessment of zinc and copper status of healthy elderly people using metabolic balance studies and measurement of leucocyte. Am J Clin Nutr. 1984; 40: Goch A., Goch J.H.: Zawartość makro- i mikroelementów we włosach osób z nadciśnieniem tętniczym. Nadciśn Tętn. 2004; 8(3): Gertig H., Przysławski J.: Bromatologia zarys nauki o żywności i żywieniu. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2006: National Institutes of Health. Office of Dietary Supplements ( ) sheets/zinc-health Proffesional/ 10. Tykarski A., Posadzy-Małaszyńska A., Wyrzykowski B. i wsp. Rozpowszechnienie nadciśnienia tętniczego oraz skuteczność jego leczenia u dorosłych mieszkańców naszego

10 18 Sylwia Dzięgielewska-Gęsiak i inni kraju. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol. Pol. 2005; 63: , l. 11. Wyrzykowski B., Zdrojewski T., Sygnowska E. i wsp. Epidemiologia zespołu metabolicznego w Polsce. Wyniki programu WOBASZ Kardiol. Pol. 2005; 63, 6 (supl. 4). 12. Wilson P., D Agostino R., Levy D. et al. Prediction of Coronary Heart Disease Using Risk Factor Categories. Circulation. 1998;97: Perk J., De Backer G., Gohlke H. et al. European Guidelines on cardiovascular disease prevention in clinical practice (version 2012), The Fifth Joint Task Force of the European Society of Cardiology and Other Societies on Cardiovascular Disease Prevention in Clinical Practice Dveloped with the special contribution of the European Association. EHJ 2012:33; , doi: /eurheartj/ehs D'Agostino R.B. Sr, Vasan R.S., Pencina M.J. et al. General cardiovascular risk profile for use in primary care: the Framingham Heart Study. Circulation. 2008; Feb 12, 117(6); Gulgoz Y., Vellas B., Garry P. Assesing the nutritional status of the elderly: the Mini Nutritional Assesment as part of the geriatric evaluation. Nutr. Rev. 1996;54(Suppl 2): Kaiser M.J., Bauer J.M., Ramsch C. et al. MNA-International Group. Validation of the Mini Nutritional Assessment shortform (MNA-SF): a practical tool for identification of nutritional status. Nutr Health Aging. 2009;Nov, 13(9): World Health Organization. Definition, Diagnosis and Classification of Diabetes Mellitus and its Complications. Raport of a WHO Consultation. Part 1: Diagnosis and Classification of Diabetes Mellitus. Geneva: WHO Department of Noncommunicable Disease Surveillance, 1999, 1-59, Rambouskova J., Kraskova A., Slavikova M. et al. Trace elements in the blood of instituionalized elderly in the Czech Republic. Arch Gerontol Geriatr. 2013;Mar; 56 (2): doi: /j.archger Epub 2012 Dec Neggers Y.H., Bindon J.R., Dressler W.W. The relationship between zinc and copper status and lipid levels in African- Americans. Biol Trace Elem Res. 2001;79,1-13. doi: BTER:79:1: Bonasaccorsi G.., Lorini C., Bani Assad G.. et al. Serum trace elements and risk of malnutrition in instutionalised elderly. Eur J Clin Nutr. 2012; Dec 12 doi: /ejcn Hasik J., Gawęcki J. Żywienie człowieka zdrowego i chorego. Warszawa: PWN, 2000, Mc Kenzie JM. Zinc and copper status of Polynesian residents in the Tokelau Islands. Am J Clin Nutr. 1978; 31: Tang Y.R.: Zhang S.Q. Xiong Y. et al. Studies of five microelement contents in human serum, hair, and fingernails correlated with aged hypertension and coronary heart disease. Biol Trace Elem Res. 2003; 92: Afridi H.I., Brabazon D., Kazi T.G.. et al. Evaluation of essential trace and toxic elements in scalp hairsamples of smokers and alcohol user hypertensive patients. Biol Trace Elem Res Dec, 143(3), doi: / s Epub 2011 Feb Lind P.M., Olsén L., Lind L. Elevated circulating levels of copper and nickel are found in elderly subjects with left ventricular hypertrophy. Ecotoxicol Environ Saf Dec;86: doi: /j.ecoenv Epub 2012 Oct Malavolta M., Giacconi R., Piacenza F. et al. Plasma copper/ zinc ratio: an inflammatory/ nutritonal biomarker as predictor of all cause mortality in elderly population. Biogerontology. 2010;Jun, 11 (3), doi: /s Muhammad S.A., Bilbis L.S., Saidu Y. et al. Effect of antioxidant mineral elements supplementation in the treatment of hypertension in albino rats. Oxid Med Cell Longev. 2012; 2012: doi: /2012/ Epub 2012 Jul 17. Adres do korespondencji: dr n. med. Sylwia Dzięgielewska-Gęsiak Katedra Chemii i Biochemii Klinicznej ul. Grunwaldzka Poznań syladzie@hotmail.com tel.: Fax: