NOWINY LEKARSKIE DWUMIESIĘCZNIK NAUKOWY UNIWERSYTETU MEDYCZNEGO IM. KAROLA MARCINKOWSKIEGO W POZNANIU MEDICAL NEWS

Transkrypt

1 NOWINY LEKARSKIE DWUMIESIĘCZNIK NAUKOWY UNIWERSYTETU MEDYCZNEGO IM. KAROLA MARCINKOWSKIEGO W POZNANIU MEDICAL NEWS A BIMONTHLY SCIENTIFIC JOURNAL PUBLISHED BY POZNAN UNIVERSITY OF MEDICAL SCIENCES POLAND Rok założenia Founded in (82) ISSN Indeksowane w/indexed in: Polska Bibliografia Lekarska, MNiSW Pełne teksty prac/full texts on line:

2

3 Nowiny Lekarskie 2013, 82, 1, 3 8 PAULINA CZYŻEWSKA-TORBA 1, MARIA STACHOWSKA 1,2, DOROTA TALARSKA 1, STEFAN JUSTAT 2, MARLENA SZEWCZYCZAK 1 STAN ZDROWIA DOROSŁYCH MIESZKAŃCÓW WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO, ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM OSÓB PO 60 R.Ż. THE HEALTH STATUS OF ADULT RESIDENTS OF THE WIELKOPOLSKA REGION, WITH PARTICULAR EMPHASIS ON PEOPLE OVER 60 YEARS 1 Pracownia Pielęgniarstwa Społecznego w Katedrze i Zakładzie Profilaktyki Zdrowia Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. med. Jacek Wysocki 2 Wielkopolskie Centrum Zdrowia Publicznego w Poznaniu Kierownik: dr n. biol. Maria Stachowska Streszczenie Wstęp. Na starzenie się społeczeństwa ma wpływ wiele czynników m.in.: poprawa warunków bytowych, opieki medycznej, szybki postęp medycyny, a przede wszystkim ciągle malejący przyrost naturalny. Problem ten dotyka Polskę, ale także wiele innych państw na świecie. Zmiany demograficzne są dużym wyzwaniem nie tylko dla indywidualnych jednostek, ale również dla organizatorów opieki medycznej i społecznej. Cel badań. Ukazanie aktualnej sytuacji demograficznej oraz najczęstszych przyczyn hospitalizacji seniorów na terenie województwa wielkopolskiego. Materiał i metoda. Podczas opracowywania artykułu skorzystano z Informatora Liczbowego Ochrony Zdrowia Województwa Wielkopolskiego za rok Wyniki. Ogółem w Wielkopolsce w 2011 roku hospitalizowano osób (w tym to osoby dorosłe) z tego ponad 33% ( ) to mieszkańcy powyżej 60. r.ż. Do głównych przyczyn hospitalizacji należały choroby układu krążenia i nowotwory. Wnioski. 1. Zmiany w organizacji opieki medycznej i społecznej, powinny uwzględnić wydłużanie się życia oraz wzrost liczby hospitalizacji osób w najstarszych grupach wiekowych. 2. Obserwowany wzrost zachorowalności wśród dorosłych mieszkańców Wielkopolski na choroby przewlekłe, może być powodem zwiększenia się w przyszłości wielochorobowości w okresie starości. SŁOWA KLUCZOWE: stan zdrowia, chorobowość, zachorowalność, hospitalizacja, wiek podeszły. Abstract Introduction. Living longer and aging of the society can be influenced by various factors, i.a.: better living conditions, better health care, rapid advancement in the medicine and, what is most important, constant decrease of the birthrate. This situation can be observed in Poland but also in many other countries of the world. Demographic changes are a big challenge not only for individuals but also for social and medical care suppliers. Aim. This article is to show current demographic situation as well as most frequent causes of hospitalization of senior citizens in the area of Greater Poland region. Material and method. Data information handbook issued in 2011 by Greater Poland HealthCare was used while writing this article. Results. In general, in Greater Poland in 2011 there were persons hospitalized, (including adults), out of this amount over 33% ( ) were people aged over 60. Main causes of hospitalizations were cardiovascular diseases and cancer. Conclusions. 1. While introducing changes in the organization of health and social care the following issues should be taken into consideration: people are living longer and the number of hospitalized people in the oldest age group is growing. 2. The observed increase in the incidence of chronic diseases among adult inhabitants of Greater Poland region may be the reason of the future rise in multiple morbidities in the old age. KEY WORDS: health, prevalence, morbidity, hospitalization, advanced age. Wstęp Starość jako faza życia człowieka coraz częściej staje się przedmiotem rozważań naukowych. Ciągłe pogłębianie się procesu starzenia społeczeństwa, charakteryzuje się najogólniej ujmując wzrostem udziału ludzi starszych w obrębie całej populacji. Wiele opracowań donosi, że sytuacja taka dotyczy całego świata [1, 2, 3]. Jeszcze do niedawna starość przedstawiana była przede wszystkim, jako czas niepełnosprawności, ciągłego odczuwania dolegliwości bólowych, wzrastającej zależności od otoczenia, izolacji, osamotnienia, braku uczucia życzliwości. Szybkie re- PRACE ORYGINALNE

4 4 Paulina Czyżewska-Torba i inni agowanie na zmiany w stanie zdrowia oraz podjęcie leczenia, w tym hospitalizacji przyczynia się do utrzymania dobrego zakresu funkcjonowania oraz lepszego przeżycia ostatniego okresu życia. Zgodnie z doniesieniami ONZ demograficzne starzenie się ludności, dotychczas występowało i generowało problemy wyłącznie w krajach bogatych, rozwiniętych. Współcześnie problem ten dotyczy również krajów biednych. Aktualnie 20% całej populacji na świecie stanowią ludzie, którzy osiągnęli wiek 60 lat i więcej. W roku 2000 na świecie było 600 milionów osób po 60. r.ż. Do 2050 roku szacuje się, że będzie ich aż 2 miliardy. Sytuacja ta spowoduje, że po raz pierwszy w dziejach ludzkości, liczba seniorów dorówna liczbie dzieci (w przedziale od urodzenia do 14. r.ż.) [4]. Jak podaje Synak [5] starzenie się populacji to znamienna cecha postępu cywilizacji i złożony proces demograficzny przebiegający w coraz szybszym tempie. Sytuację tę powoduje coraz mniejsza liczba narodzin oraz wydłużająca się przeciętna długość życia [6]. Zgodnie z doniesieniami ONZ w połowie XX wieku średnia długość życia wynosiła 44 lata, natomiast w połowie XXI stulecia przewiduje się, że będzie to 77 lat. Co miesiąc na Ziemi milion osób osiąga 60 lat, z czego ponad 55% to kobiety, a w grupie osób w wieku 80 lat i starszych, kobiety stanowią już 65% [4]. Na podstawie danych GUS w województwie wielkopolskim stan ludności wynosi obecnie (według faktycznego miejsca zamieszkania), osoby w wieku powyżej 60. r.ż. stanowią 18,9% [7]. Podobnie jak w całym kraju również w Wielkopolsce, obserwuje się systematyczne przesunięcia w strukturze ludności, zwłaszcza w najstarszych grupach wiekowych (Rycina 1). Związane jest to przede wszystkim ze zwiększeniem dostępności do usług medycznych i opiekuńczych oraz podniesieniem jakości świadczonych usług. Celem badania było poznanie aktualnej sytuacji demograficznej oraz najczęstszych przyczyn hospitalizacji seniorów na terenie województwa wielkopolskiego. Rycina 1. Ludność województwa Wielkopolskiego po 60. r.ż. (dane GUS) [7]. Figure 1. Population of Greater Poland region aged over 60 (GUS data) [7]. Materiał i metoda Wielkopolskie Centrum Zdrowia Publicznego (W.C.Z.P.) w 2011 roku opracowało kolejną edycję Informatora Liczbowego Ochrony Zdrowia Województwa Wielkopolskiego [7]. Pozycja ta zawiera dane dotyczące: wybranych zagadnień demograficznych, stanu zdrowotnego ludności, personelu medycznego oraz działalności stacjonarnej i ambulatoryjnej opieki zdrowotnej na terenie województwa. W niniejszej pracy wybrane dane z Informatora zostały poszerzone o dane opracowane przez Zespół Kontroli i Analiz Medycznych (dane z 2009 i 2010 roku). Źródłem informacji prezentowanych w Informatorze są materiały statystyczne jednostek składających sprawozdania z terenu województwa wielkopolskiego, które zostały zebrane w ramach programu badań statystycznych realizowanych przez Ministerstwo Zdrowia. Wpływ na prezentowane dane statystyczne w poszczególnych latach, ma przede wszystkim stopień wywiązywania się z obowiązku składania sprawozdań przez podmioty do tego zobowiązane. Dane demograficzne autorzy Informatora pozyskali z GUS. Wyniki Wybrane problemy zdrowotne mieszkańców Wielkopolski Na podstawie danych zawartych w Informatorze Liczbowym Ochrony Zdrowia Województwa Wielkopolskiego obserwuje się, wśród osób w wieku podeszłym wzrost występowania chorób przewlekłych oraz zmian w obrębie narządów zmysłów. Każdy proces chorobowy znacznie ogranicza samodzielność oraz udział seniorów w życiu społecznym, dodatkowo zwiększa koszty leczenia i opieki, dlatego istotne jest monitorowanie zaburzeń w stanie zdrowia w tej grupie osób. W województwie wielkopolskim (na podstawie sprawozdań lekarzy POZ), obserwuje się systematyczny wzrost liczby rozpoznań w grupie osób dorosłych, w tym także seniorów. Sytuacja ta dotyczy zarówno dużych miast wielkopolskich, jak i większości powiatów. W 2011 roku największą zachorowalność wśród dorosłych (od 19. r.ż.) odnotowano z powodu chorób: układu krążenia, układu mięśniowo-kostnego i tkanki łącznej oraz układu trawiennego. Uwzględniając najczęściej zgłaszane schorzenia wskaźnik zachorowalności dorosłych (na 100 tys. osób) w województwie Wielkopolskim w 2010 i 2011 roku wynosił: choroby układu krążenia: 761,9 i 1320,0 choroby układu mięśniowo-kostnego i tkanki łącznej: 351,8 i 703,1 przewlekłe choroby układu trawiennego: 213,1 i 454,8 choroby układu nerwowego: 189,7 i 383,9 cukrzyca: 174,1 i 285,5 nowotwory: 92,5 i 151,3 (Rycina 2). Dane te ukazują utrzymujące się od dłuższego czasu tendencje, czego potwierdzeniem jest następny analizowany wskaźnik epidemiologiczny. Najwyższy wskaźnik chorobowości według Informatora W.C.Z.P. za 2011 rok (wskaźnik na 100 tys. osób z 2010 r. i 2011 r.) dotyczy schorzeń: PRACE ORYGINALNE

5 Stan zdrowia dorosłych mieszkańców województwa wielkopolskiego, ze szczególnym uwzględnieniem osób po 60. r.ż. 5 Rycina 2. Zachorowalność dorosłych w województwie wielkopolskim (wskaźnik na 100 tys. osób) najczęstsze przyczyny [7]. Figure 2. Morbidity in adults in Greater Poland region (ratio for 100 thousand people), most common causes [7]. układu krążenia 8226,0 i 10941,8 układu mięśniowo-kostnego i tkanki łącznej 2959,3 i 4379,4 układu trawiennego 1670,7 i 2602,8 cukrzycy 1619,0 i 2289,4 układu nerwowego 1117,1 i 1892,8 nowotwory 482,9 i 707,4. Analizując ww. wskaźniki można zaobserwować znaczący wzrost zachorowalności i chorobowości na te jednostki chorobowe wśród mieszkańców województwa wielkopolskiego. Spośród schorzeń o najwyższym wskaźniku chorobowości, największy wzrost w okresie 1 roku sprawozdawczego nastąpił w chorobach układu trawiennego, układu mięśniowo-kostnego i tkanki łącznej oraz nowotworach. Dominowały natomiast choroby układu krążenia, w tym choroby naczyń mózgowych. Rycina 3. Chorobowość osób dorosłych w województwie wielkopolskim (wskaźnik na 100 tys. osób) najczęstsze przyczyny [7]. Figure 3. Morbidity in adults in Greater Poland region (ratio for 100 thousand people), most common causes [7]. W 2011 roku występowały u 53,8% osób dorosłych (od 19. r.ż.) z województwa wielkopolskiego (Rycina 3). W grupie wiekowej 65 lat i więcej, w 2011 roku lekarze POZ stwierdzili największą zachorowalność na choroby: układu krążenia (54614 przypadków), układu mięśniowokostnego i tkanki łącznej (24295 przypadków), układu trawiennego (15715 przypadków), obwodowego układu nerwowego (13267 przypadków), cukrzycę (9864 przypadki). Odmiennie wygląda sytuacja w zakresie chorobowości. W 2011 roku w grupie wiekowej 65 lat i więcej najczęściej występowały choroby: układu krążenia osób, układu mięśniowo-kostnego i tkanki łącznej osoby, cukrzyca osób, układu trawiennego osoby, przewlekły nieżyt oskrzeli, dychawica oskrzelowa osoby. procent 50% 40% 30% 20% 10% 47,3% 48,8% 49,6% 38,7% 40,0% 41,1% 37,9% 38,5% 36,2% 37,2% 34,6% 35,7% 22,9% 22,8% 23,3% 14,8% 14,9% 15,8% 0% 2009 rok 2010 rok 2011 rok lat mężczyźni 47,3% 48,8% 49,6% lat mężczyźni 37,9% 36,2% 34,6% 80 i więcej lat mężczyźni 14,8% 14,9% 15,8% lat kobiety 38,7% 40,0% 41,1% lat kobiety 38,5% 37,2% 35,7% * rozkład % dla każdej płci przedstawiono osobno. Rycina 4. Struktura hospitalizowanych kobiet i mężczyzn po 60. r.ż. [7]*. Figure 4. Structure of hospitalized women and men aged over 60. [7]*. PRACE ORYGINALNE

6 6 Paulina Czyżewska-Torba i inni Hospitalizacje mieszkańców województwa wielkopolskiego według wybranych przyczyn W 2011 roku w województwie wielkopolskim ogólnie hospitalizowano osób (w tym osób dorosłych) z czego 33,5% ( ) to osoby powyżej 60. r.ż, w tym ok. 18,1% kobiet i 15,4% mężczyzn (Rycina 4). Zarówno w grupie kobiet, jak i mężczyzn, w wieku powyżej 60. r.ż. główną przyczyną pobytu w szpitalu były choroby układu krążenia, w tym choroby naczyń mózgowych (60 70 lat: 26161, lat: 25475, 80 lat i więcej: 16959). Odsetek kobiet w wieku powyżej lat kobiety lat kobiety 80 i więcej lat kobiety lat mężczyźni lat mężczyźni 80 i więcej lat mężczyźni ch. ukł. krążenia 19,0% ch. ukł. moczowo-pł. 9,0% ch. ukł. trawiennego 8,5% ch. ukł. oddechowego 4,4% ch. ukł. nerwowego 3,5% urazy, zatrucia 5,8% objawy, cechy 7,3% nowotory 18,6% inne 23,9% ch. ukł. krążenia 26,8% ch. ukł. moczowo-pł. 6,6% ch. ukł. trawiennego 7,9% ch. ukł. oddechowego 4,8% ch. ukł. nerwowego 3,4% urazy, zatrucia 6,2% objawy, cechy 8,1% nowotory 11,9% inne 24,3% ch. ukł. krążenia 33,9% ch. ukł. moczowo-pł. 4,6% ch. ukł. trawiennego 7,9% ch. ukł. oddechowego 6,3% ch. ukł. nerwowego 3,3% urazy, zatrucia 9,7% objawy, cechy 9,2% nowotory 6,4% inne 18,7% ch. ukł. krążenia 26,4% ch. ukł. moczowo-pł. 5,6% ch. ukł. trawiennego 8,7% ch. ukł. oddechowego 5,5% ch. ukł. nerwowego 3,5% urazy, zatrucia 5,5% objawy, cechy 7,2% nowotory 18,7% inne 18,9% ch. ukł. krążenia 30,1% ch. ukł. moczowo-pł. 6,4% ch. ukł. trawiennego 8,1% ch. ukł. oddechowego 7,2% ch. ukł. nerwowego 3,3% urazy, zatrucia 4,0% objawy, cechy 7,8% nowotory 16,4% inne 16,7% ch. ukł. krążenia 32,6% ch. ukł. moczowo-pł. 6,5% ch. ukł. trawiennego 7,5% ch. ukł. oddechowego 9,7% ch. ukł. nerwowego 2,8% urazy, zatrucia 5,3% objawy, cechy 9,7% nowotory 10,9% inne 15,0% 0% 10% 20% 30% 40% Rycina 5. Struktura przyczyn hospitalizacji w 2011 r. po 60. r.ż. mężczyźni i kobiety [7]. Figure 5. Structure of hospitalization causes in 2011 for women and men aged over 60 [7]. PRACE ORYGINALNE

7 Stan zdrowia dorosłych mieszkańców województwa wielkopolskiego, ze szczególnym uwzględnieniem osób po 60. r.ż r.ż., hospitalizowanych z ww. powodu (w stosunku do wszystkich hospitalizowanych dorosłych kobiet na schorzenia układu krążenia) wynosił: lat 22,9%, lat 28,1%, 80 lat i więcej 23,2%. W grupie dorosłych mężczyzn choroby układu krążenia również przeważają wśród przyczyn leczenia szpitalnego, ale wraz z wiekiem obserwuje się spadek liczby mężczyzn, co wpływa na pozorne obniżenie ich hospitalizacji z tego powodu: lat 28,2%, lat 22,5%, 80 lat i więcej 11,1%. Mniejszy udział pacjentów w najstarszej grupie wynika m.in. z umieralności w młodszych grupach wiekowych. Zjawisko to obserwuje się zwłaszcza wśród mężczyzn i ma wpływ na feminizację społeczeństwa w starszym wieku. Poza schorzeniami układu krążenia, chorób naczyń mózgowych, innym często występującym powodem hospitalizacji w grupie pacjentów po 60. roku życia, były nowotwory; objawy oraz nieprawidłowe wyniki badań laboratoryjnych; urazy i zatrucia; choroby układu trawiennego; choroby układu oddechowego oraz choroby układu moczowopłciowego (Rycina 5). Biorąc pod uwagę wiek i płeć, analiza przyczyn hospitalizacji wykazała, że częstość w poszczególnych grupach wiekowych z powodu chorób układu krążenia, w tym naczyń mózgowych zarówno u kobiet, jak też mężczyzn wzrasta, natomiast z powodu chorób nowotworowych maleje (zwłaszcza wśród kobiet). Innymi jednostkami chorobowymi z powodu których wzrasta hospitalizacja w najstarszych grupach wiekowych, wśród mężczyzn są schorzenia układu oddechowego oraz objawy i nie-prawidłowe wyniki badań laboratoryjnych, a u kobiet objawy oraz nieprawidłowe wyniki badań laboratoryjnych i urazy. Wraz ze starzeniem się społeczeństwa zwiększa się udział hospitalizacji osób w wieku podeszłym. Coroczne sprawozdania składane przez ambulatoryjne i stacjonarne placówki służby zdrowia, umożliwiają monitorowanie zachorowalności i chorobowości w tej grupie wiekowej. Uwzględnianie analiz statystycznych podczas planowania opieki i udzielania świadczeń zdrowotnych, gwarantuje właściwe rozdzielanie środków oraz wysoką jakość opieki medycznej, która ukierunkowana jest na pojawiające się zapotrzebowanie wśród społeczeństwa. Dyskusja Polskie prognozy demograficzne od 1967 r. jednoznacznie wskazują na postępujący proces starzenia się społeczeństwa. Liczba osób starzejących się i starych będzie nadal rosła i ich udział w populacji będzie stale wzrastał [4]. Podobne zmiany obserwuje się na terenie województwa wielkopolskiego. Jak wynika z raportu autorstwa Barcikowskiej i wsp. [8] wśród schorzeń, które najczęściej występują u osób w wieku podeszłym w Polsce, na pierwszym miejscu znajdują się choroby układu sercowo-naczyniowego. W Wielkopolsce także schorzenia układu krążenia, w tym choroby naczyń mózgowych wymieniane są jako najczęstsza przyczyna zapadalności, chorobowości i bezpośredniej hospitalizacji osób w wieku podeszłym zarówno w grupie kobiet, jak i mężczyzn. Dane o przyczynach i częstości hospitalizacji są ważnym elementem wykorzystywanym w analizie i ocenie stanu zdrowia populacji [9]. Informacje te mogą posiadać pewne ograniczenia, gdyż hospitalizacja jest uwarunkowana: ciężkością przebiegu choroby, możliwością ustalenia rozpoznania oraz zapewnienia właściwego leczenia poza szpitalem, selekcją przyjęć związaną z dostępnością łóżek szpitalnych, czy też różnymi czynnikami społeczno-ekonomicznymi. Jednak ogromną zaletą danych o hospitalizacji jest dokładność i trafność diagnozy szpitalnej przewyższająca poprawność diagnostyczną w innych rutynowych badaniach wykorzystywanych do oceny stanu zdrowia ludności [9]. Jak podaje Barcikowska i wsp. [8] osoby w wieku podeszłym w znacznie większym stopniu w porównaniu do pozostałych grup wiekowych szukają pomocy i korzystają ze świadczeń społecznych i zdrowotnych. Zgodnie z danymi Państwowego Zakładu Higieny wskaźniki hospitalizacji, w tej grupie wiekowej są 2 3-krotnie wyższe niż dla ogółu ludności [8]. Podobną sytuację ukazuje Informator Liczbowy Ochrony Zdrowia Województwa Wielkopolskiego za rok W którym liczba hospitalizacji w 2011 roku w grupie seniorów osiągnęła 33% ogółu ludności. Państwowy Zakład Higieny podaje, że główną przyczyną hospitalizacji osób dorosłych w Polsce są choroby układu krążenia, a następnie nowotwory. Od 60. roku życia w Polsce wśród przyczyn leczenia szpitalnego kobiet zaczynają dominować choroby układu krążenia. Natomiast w grupie mężczyzn są to choroby układu krążenia i nowotwory. W starszych grupach wiekowych mężczyzn, wśród przyczyn hospitalizacji zwiększa się też udział chorób układu oddechowego i trawiennego [9]. Niepełnosprawność ludzi w podeszłym wieku w znacznym stopniu stanowi konsekwencję przewlekłych procesów wielochorobowych [10]. Zarzecka-Baran i wsp. [6] podają, że starość cechuje znaczny spadek zdolności adaptacyjnych człowieka w wymiarze biologicznym i psychospołecznym, postępujące ograniczenie samodzielności życiowej oraz stopniowe nasilenie się zależności od otoczenia. Wraz z wiekiem dochodzi do obniżenia sprawności w wykonywaniu czynności życia codziennego, mobilności, funkcji poznawczych oraz sprawności emocjonalnej. Czynniki te przyczyniają się do wzrostu zależności seniorów od pomocy innych zarówno opiekunów rodzinnych, jak i profesjonalnej opieki pielęgniarskiej. Lawinowy wzrost liczby osób starszych stawia przed opieką zdrowotną nowe wyzwania, związane z zapewnieniem odpowiedniej opieki medycznej i socjalnej. Tym bardziej, że przedstawione dane w Informatorze Liczbowym Ochrony Zdrowia Województwa Wielkopolskiego ukazują tylko główną przyczynę hospitalizacji czy chorobowości, natomiast u większości osób w wieku podeszłym, dodatkowo występują inne choroby, które znacznie ograniczają ich funkcjonowanie. Wiedza o starzeniu się społeczeństwa, o problemach wieku podeszłego jest niezbędna, by móc racjonalnie zaplanować i efektywnie wykorzystać istniejące możliwości zapewnienia odpowiedniej opieki nad osobami w podeszłym wieku. Potrzeby starzejącego się społeczeństwa, to z jednej strony profilaktyka, a z drugiej odpowiednie proce- PRACE ORYGINALNE

8 8 Paulina Czyżewska-Torba i inni dury diagnostyczne, lecznicze oraz stworzenie systemu opieki. Zgodnie ze wskazaniami WHO w propagowaniu promocji zdrowia wśród osób w wieku podeszłym głównymi kierunkami działań powinno stać się: przedłużenie aktywności i niezależnego samodzielnego funkcjonowania, zagwarantowanie seniorom systemu opieki wspierającego ich niezależność i zapewniającego im odpowiednią jakość życia, podejmowanie działań opóźniających rozpoczęcie udzielania świadczeń medycznych i opiekuńczych, wspieranie systemu opieki domowej oraz uśmierzanie bólu i stresu w terminalnej fazie choroby [11]. Natomiast zadaniem działań profilaktycznych jest zapobieganie chorobom i wczesne wykrywanie zaburzeń. Zjawisko starzenia się społeczeństwa oraz wzrost ludności w wieku starczym, będzie się nieustannie pogłębiać, dlatego istotne znaczenie mają działania zwiększające sprawność i wydolność osób starszych, ale także wkraczających w wiek podeszły. Piśmiennictwo 1. Kulik T.B., Janiszewska M., Piróg E. i wsp. Sytuacja zdrowotna osób starszych w Polsce i innych krajach europejskich. MONZ. 2011;17(2): Mianowany M.E., Maniecka-Bryła I., Drygas W.K. Starzenie się populacji jako ważny problem zdrowotny i społeczno-ekonomiczny. Gerontol Pol. 2004;12(4): Rószkiewicz M. Prognozy demograficzne dla polskiej populacji osób starszych. Psychogeriatr Pol. 2006;3(1): Szlązak M. Starzenie się populacji wyzwaniem dla polityki społecznej. Materiały konferencyjne. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Krakowie. Kraków Synak B. Ludzie starzy w nowej rzeczywistości. W: Synak B., redaktor. Polska starość. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego; Zarzeczna-Baran M., Bakierska M., Trzeciak B. i wsp. Jakość życia starszych mieszkańców miasta i gminy Sztum korzystających z pielęgniarskiej opieki środowiskowej. Probl Hig Epidemiol. 2008;89(4): Informator Liczbowy Ochrony Zdrowia Województwa Wielkopolskiego. Edycja Barcikowska M., Członkowska A., Derejczyk J. i wsp. Problemy zdrowia publicznego w kontekście starzenia się populacji Polski. Raport. PpiN. 2006;15(3): Wojtyniak B., Goryński P. Sytuacja zdrowotna ludności Polski. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Państwowy Zakład Higieny. Warszawa Gębska-Kuczerowska A., Miler M. Sytuacja zdrowotna ludzi powyżej 65 roku życia w Polsce. Zdr Publ. 2006; 116(1): Wizner B. Promocja zdrowia i aktywności prozdrowotnej. W: Grodzicki T., Kocemba J., Skalska A., redaktorzy. Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Gdańsk Via Medica; Adres do korespondencji: dr Maria Stachowska Katedra i Zakład Profilaktyki Zdrowotnej ul. Smoluchowskiego Poznań marias@ump.edu.pl tel.: PRACE ORYGINALNE

9 Nowiny Lekarskie 2013, 82, 1, 9 18 SYLWIA DZIĘGIELEWSKA-GĘSIAK, KALINA MAĆKOWIAK, EWA WYSOCKA, LECH TORLIŃSKI STĘŻENIE MIEDZI I CYNKU W SUROWICY OSÓB W PODESZŁYM WIEKU Z NADCIŚNIENIEM TĘTNICZYM SERUM COPPER AND ZINC STATUS IN ELDERLY PEOPLE WITH ARTERIAL HYPERTENSION Katedra Chemii i Biochemii Klinicznej Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. Maria Iskra Streszczenie Wstęp. Zaburzenia homeostazy cynku (Zn) i miedzi (Cu) mogą być przyczyną zmian w gospodarce lipidowej i węglowodanowej organizmu, prowadzących do rozwoju miażdżycy, a także nadciśnienia tętniczego. Cel. Celem pracy była ocena relacji nadciśnienia tętniczego i stężeń Cu oraz Zn w surowicy u osób w podeszłym wieku. Metodyka. Badano 53 osoby w wieku 65 lat, które deklarowały się jako osoby zdrowe i nie stosujące specjalnej diety, suplementów, ani farmakoterapii. Na podstawie wyników testu doustnego obciążenia glukozą (OGTT), wykluczono osoby ze świeżo rozpoznaną cukrzycą. Utworzono podgrupy: osób zdrowych, Z (n = 20; mediana wieku 70 lat) oraz z nadciśnieniem tętniczym, NT (n = 33, mediana wieku 70,0 lat) w tym grupę z izolowanym, skurczowym nadciśnieniem tętniczym (INT) (n = 15, mediana wieku 69 lat). Oznaczono stężenia: glukozy na czczo (G0 ) i w 120 minucie OGTT (G120 ), cholesterolu całkowitego, cholesterolu frakcji HDL (HDL-C) oraz triacylogliceroli (TAG). Stężenie cholesterolu frakcji LDL (LDL-C) obliczono korzystając ze wzoru Friedewalda. Stężenia Zn i Cu oznaczano metodą atomowej spektrometrii absorpcyjnej (ASA). Obliczeń statystycznych dokonano programem Statistica Wyniki. W całej badanej populacji stężenie Cu było wyższe w surowicy u kobiet niż u mężczyzn (p < 0,001). U osób z grupy NT stwierdzono wyższe stężenie Cu w porównaniu z osobami zdrowymi (p = 0,02), podczas gdy w grupie INT zaobserwowano wyższe stężenia Zn w porównaniu z osobami zdrowymi (p = 0,02). Wniosek. Zmiany stężeń Cu i Zn u osób w podeszłym wieku mogą towarzyszyć rozwojowi nadciśnienia tętniczego. SŁOWA KLUCZOWE: pierwiastki śladowe, miedź, cynk, osoby w podeszłym wieku, nadciśnienie tętnicze. Abstract Introduction. Alterations in homeostasis of zinc (Zn) and copper (Cu) may lead to dyslipidemia and dysglycemia which may result in atherosclerosis and hypertension. Aim. The aim of the study was to evaluate the relationship between serum Cu and Zn concentrations and arterial hypertension in elderly patients. Methods. 53 healthy, elderly Caucasians ( 65 years old) who did not take any special diet, supplements or pharmacotherapy were enrolled to the study. They were divided into following groups: healthy (Z) (n = 20; median age 70.0 years), with arterial hypertension (NT) (n = 33, median age 70.0 years), and those with isolated systolic arterial hypertension (INT) (n = 15, median age 69 years). They were qualified for oral glucose tolerance test (OGTT), and fasting (G0') and 2-hour (G120') glycemia were determined. Subjects with type 2 diabetes mellitus was excluded from the study. Concentration of serum Cu and Zn (Atomic Absorption Spectrometry, AAS), and plasma lipids: total cholesterol (TC), high density lipoprotein cholesterol (HDL-C), triacyloglycerols (TAG) were measured in fasting samples. Low density lipoprotein cholesterol (LDL-C) was calculated using Friedewald formula. Statistica 10.0 program was used for statistical analysis. Results. Serum Cu was found higher in whole female group in comparison to whole male group (p < 0.001). Serum Cu concentration was found higher in NT group than in Z group (p = 0.02), while Zn concentration was found higher in INT subjects than in Z group (p = 0.002). Conclusion. Changes of blood copper and zinc status may refer to essential arterial hypertension among elderly people. KEY WORDS: trace elements, copper, zinc, elderly people, arterial hypertension. Wstęp Narastający problem starzenia się społeczeństw zarówno na świecie [1, 2, 3], jak i w Polsce [4] zwrócił uwagę na pacjentów w podeszłym wieku, zwłaszcza ze względu na występowanie wielochorobowości. W starzejącym się organizmie zachodzą liczne zmiany biochemiczne, funkcjonalne i strukturalne [5]. Pojawia się pytanie, czy są to zmiany związane z nieuniknionym procesem starzenia, czy z rozwijającą się patologią. Kolejnym zagadnieniem związanym ze starzeniem się organizmu jest problem dostarczania składników pokamowych, ich wchłaniania i metabolizmu. Wymagania dietetyczne ludzi w podeszłym wieku są słabo poznane, szczególnie w odniesieniu do pierwiastków śladowych i ich interakcji. Obecnie obowiązujące zalecenia żywieniowe dla seniorów są formułowane na podstawie zaleceń dla młodych dorosłych, choć istnieją doniesienia, że stężenie cynku u zdrowych osób w podeszłym wieku może być niższe ze względu na obniżanie się stężenia cynku w tkance kostnej PRACE ORYGINALNE

10 10 Sylwia Dzięgielewska-Gęsiak i inni i nerkach u osób po 50. roku życia. Pomimo trwających od lat badań nie ma dotychczas pewności czy jest to część normalnego, fizjologicznego procesu starzenia, czy efekt długoterminowego niewystarczającego spożycia, zwłaszcza że przyswajalność Zn z produktów spożywczych u osób dorosłych szacuje się na 20 30% [6]. Homeostaza pierwiastków śladowych (w tym Zn i Cu) może być zaburzona przez niedostateczną lub nadmierną podaż, zmniejszenie biodostępności oraz występujące choroby [7]. Rozwój zaburzeń metabolicznych, w których dyskutuje się udział biopierwiastków: cynku i miedzi może prowadzić do różnych schorzeń. Cynk jest kofaktorem dla ponad 80 enzymów i uczestniczy w aktywacji wielu z nich (rola między innymi w biosyntezie insuliny), pełni funkcje ochronne i stabilizacyjne wobec białek i enzymów, posiada właściwości antyoksydacyjne i immunomodulujące. Pierwiastek ten bierze udział w przemianach energetycznych ustroju (koenzym kinaz), a także jako modulator OUN (ośrodkowego układu nerwowego) pełni rolę w procesach poznawczych oraz wpływa na prawidłowe funkcjonowanie zmysłów smaku i węchu. Miedź bierze udział w procesach utleniania i redukcji. Wśród dobrze odżywiających się, zdrowych młodych dorosłych nie obserwuje się pierwotnych niedoborów miedzi ani cynku. Niedobory wtórne występują zazwyczaj w sytuacji niewystarczającego spożycia, zaburzeń wchłaniania, zwiększonego wydalania z organizmu lub zwiększonego zapotrzebowania [8]. Zaburzenia homeostazy cynku i miedzi mogą być przyczyną chorób sercowo-naczyniowych, zaburzeń w gospodarce lipidowej i węglowodanowej organizmu, prowadzących do powstawania zmian miażdżycowych, a także nadciśnienia tętniczego [9]. Częstość występowania nadciśnienia tętniczego w Polsce ocenia się na 42% u mężczyzn i 33% u kobiet [10], z tendencjami wzrostowymi w przypadku współistnienia otyłości brzusznej do 69,2% u mężczyzn i 49,8% u kobiet [11]. Natomiast w grupie osób 65+ odsetek osób z nadciśnieniem tętniczym sięga aż 76% [4]. Naczelną zasadą medycyny jest zapobieganie chorobie, a gdy nie da się jej uniknąć leczenie. Najczęstszą przyczyną zgonów wśród osób w podeszłym wieku są choroby układu sercowo-naczyniowego. Aby ocenić ryzyko i następowo zapobiegać chorobom układu krążenia, w tym chorobie niedokrwiennej serca stosuje się tak zwane kalkulatory ryzyka wieńcowego [12, 13, 14]. Kalkulatory te obarczone są pewnymi niedoskonałościami, zwłaszcza, u osób powyżej 70. roku życia, gdyż nie uwzględniają one tak wiekowych osób. Stąd nadal poszukuje się nowych (lepszych) możliwości oceny ryzyka sercowo-naczyniowego w najstarszych grupach osób. Uwzględnienie wspomnianych wyżej zaburzeń homeostazy pierwiastków śladowych w ocenie ryzyka sercowo-naczyniowego u pacjentów w różnych przedziałach wiekowych staje się kliniczną koniecznością. Celem pracy była ocena stężeń mikropierwiastków (cynku, Cu i miedzi, Zn) w surowicy u osób w podeszłym wieku z nadciśnieniem tętniczym. Osoby badane i metody Badania przeprowadzono zgodnie z zasadami zawartymi w Deklaracji Helsińskiej na podstawie protokołu zaakceptowanego przez Komisję Etyki Badań Naukowych przy Uniwersytecie Medycznym im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, po uzyskaniu świadomej zgody uczestników. Do badania zakwalifikowano kobiety i mężczyzn rasy kaukaskiej, w wieku 65 lat i więcej, które deklarowały się jako osoby zdrowe i nie stosujące specjalnej diety, suplementów witaminowo-mineralnych ani farmakoterapii, w tym leków OTC (Over The Counter). Przeprowadzono szczegółowe badanie kliniczne, w tym pomiar ciśnienia tętniczego sfigmomanometrem MEDEL Palm Pro (Medel, Italy) oraz pomiar procentowej zawartości tkanki tłuszczowej (%FAT) metodą bioimpedancji elektrycznej (BodyStat). Ciśnienie tętnicze skurczowe (SBP, systolic blood pressure) i rozkurczowe (DBP, diastolic blood pressure) mierzono po 15-minutowym odpoczynku, w pozycji siedzącej, dwukrotnie na lewym ramieniu (dostosowując rozmiar rękawa do obwodu ramienia). Wynik SBP i DBP przedstawiono jako średnią z dwóch pomiarów, przy czym u osób z SDP 140 mmhg i/lub DBP 90 mmhg wykonano pomiary ciśnienia tętniczego w kolejnych dniach celem weryfikacji rozpoznania nadciśnienia tętniczego. Nadciśnienie tętnicze definiowano jako: średnią z czterech pomiarów ciśnienia (wynoszącą SBP 140 mmhg lub DBP 90 mmhg) wykonywanych w odstępie co najmniej 3 dni. Kryterium wykluczenia z projektu stanowiły choroby ostre i przewlekłe, w tym: choroba niedokrwienna serca, wcześniej rozpoznane nadciśnienie tętnicze, udar mózgu, nowotwory, choroby wątroby, nerek, schorzenia endokrynologiczne, w tym cukrzyca, choroby autoimmunologiczne, a także nadużywanie alkoholu oraz nikotynizm. Ponadto dodatkowym kryterium wykluczenia była stwierdzona mikroalbuminuria jako wskaźnik albumina/kreatynina > 30 mg albuminy/1g kreatyniny w świeżej próbce moczu porannego oraz wskaźnik egfr (estimated Glomerular Filtration Rate) poniżej 60 ml/min/m 2 oparty o formułę MDRD (Modified Diet in Renal Diseases). Celem oceny stanu odżywienia badanych osób użyto krótkiej skali odżywienia MNA-SF (Mini Nutritional Assessment-Short Form) [15, 16] wszystkie zakwalifikowane do badań osoby uzyskały więcej niż 12 punktów, tj. nie były niedożywione ani zagrożone niedożywieniem. Na podstawie wywiadu i badania przedmiotowego utworzono podgrupy: osób zdrowych, bez nadciśnienia tętniczego (Z) (n = 20 i średnia 72,4 lat, w tym 12 kobiet 73,9 lat oraz 8 mężczyzn 70,0 lat) oraz ze świeżo wykrytym nadciśnieniem tętniczym (NT) (n = 33 i średnia 70,8 lat, w tym 22 kobiety 70,1 lat oraz 11 mężczyzn 72,1 lat), w tym osoby z izolowanym, skurczowym nadciśnieniem tętniczym (INT) (n = 15 i średnia PRACE ORYGINALNE

11 Stężenie miedzi i cynku w surowicy osób w podeszłym wieku z nadciśnieniem tętniczym 11 70,8 lat, w tym 8 kobiet 69,6 lat oraz 7 mężczyzn 72,1 lat). Po uwzględnieniu przeciwwskazań do testu doustnego obciążenia glukozą (oral glucose tolerance test OGTT), przeprowadzono obciążenie doustne 75,0 g glukozy zgodnie z zaleceniami WHO [17], a osoby ze świeżo wykrytą cukrzycą typu 2 wykluczono z dalszych badań. Rano, na czczo oznaczono w osoczu stężenia: glukozy (G0 ) oraz stężenia: cholesterolu całkowitego (T-C), cholesterolu frakcji HDL (HDL-C) i triacylogliceroli (TAG) metodą enzymatyczną, wykorzystując zestaw odczynników biomerieux i spektrofotometr UV-160A Shimadzu, po czym wyliczono stężenie cholesterolu frakcji LDL (LDL-C) wg wzoru Friedewalda. W 120 minucie OGTT ponownie zmierzono stężenie glukozy (G120 ). Oznaczenie wartości hemoglobiny glikowanej (HbA1c) wykonano przy użyciu wysokosprawnej chromatografii cieczowej HPLC (BioRad, Heidelberg, Germany), uwzględniając dokładność metody 0,05% ze współczynnikiem zmienności międzyseryjnym 2,35% oraz wewnątrzseryjnym 2,66%. Próbki surowicy zamrażano (-20 ºC) do czasu oznaczenia stężenia cynku (Cu) i miedzi (Zn). Stężenie Zn i Cu w surowicy oznaczono metodą atomowej spektrometrii absorpcyjnej (ASA) (Carl Zeiss, Jena, Niemcy) z deuterową korekcją tła. Oznaczenia wykonano zgodnie z ogólnie przyjętymi zaleceniami: przy długości fali dla Zn = 213,9 nm, dla Cu = 324,8 nm. Dokładność metody oznaczono względem materiału certyfikowanego Human Multi-Sera Level2 firmy Randox (Randox, Wielka Brytania) i wyniosła ona dla Zn i Cu odpowiednio: 92,5% i 93,0%. Obliczono również stosunek Cu/Zn. Analizę statystyczną przeprowadzono przy użyciu programu Statistica Porównania pomiędzy dwoma grupami badanymi przeprowadzono przy użyciu testu U Manna-Whitneya, między wieloma grupami testem Kruskala-Wallisa, natomiast korelacje pomiędzy zmiennymi testem Spearmana, przy poziomie istotności statystycznej p < 0,05. Wyniki przedstawiono w postaci mediany i zakresu międzykwartylowego (w nawiasie okrągłym) oraz średniej (w nawiasie kwadratowym). Wyniki Kliniczną i laboratoryjną charakterystykę badanych grup, wraz z porównaniem pomiędzy grupami, zamieszczono w tabelach 1 4. Kobiety i mężczyźni, w całej badanej populacji (n = 53), różnili się jedynie wynikami pomiarów antropometrycznych (wzrostem, masą ciała, obwodem talii, zawartością tkanki tłuszczowej) oraz stężeniem HDL-C i Cu adekwatnie do płci (Tabela 1). U osób z nadciśnieniem tętniczym stwierdzono wyższe stężenie Cu, LDL-C oraz wyższe wartości parametrów antropometrycznych (masy ciała, BMI, obwodu talii) w porównaniu z osobami zdrowymi (Tabela 2). Podgrupa osób z INT różniła się wyższym stężeniem Zn i glukozy na czczo oraz wyższymi wartościami parametrów antropometrycznych (masą ciała, BMI obwodem talii) w porównaniu z grupą Z (Tabela 2). Porównując zdrowe kobiety z kobietami z nadciśnieniem tętniczym, w podgrupie kobiet z INT stwierdzono wyższe stężenie Zn i wyższy wskaźnik BMI w porównaniu z kobietami Z (Tabela 3). Nie obserwowano różnic w stężeniu mikropierwiastków pomiędzy grupami mężczyzn zdrowych i z nadciśnieniem tętniczym, w tym z INT (Tabela 4). Porównanie stężenia Cu między czterema grupami: kobiety zdrowe (KZ), kobiety z nadciśnieniem tętniczym (KNT), mężczyźni zdrowi (MZ), mężczyźni z nadciśnieniem tętniczym (MNT) (Rycina 1), testem Kruskala-Wallisa i post hoc testem Dunna, ujawniło: najniższe stężenia Cu w grupie MZ, a najwyższe w grupie KNT. Dla stężenia Zn w powyższych grupach nie zaobserwowano istotnych statystycznie różnic. W przedstawianych grupach, tj. wszyscy (n = 53), kobiety (K), mężczyźni (M), osoby z NT, osoby z INT dla badanych mikropierwiastków obliczono korelacje (przy poziomie istotności p < 0,05). W całej grupie 53 badanych pomiędzy: Cu&wzrost (R = -0,44), Cu&BMI (R = 0,31), Cu&SBP (R = 0,28), Cu&DBP (R = 0,34), Cu&T-C (R = 0,31), Cu&HDL-C (R = 0,29) oraz Zn&BMI (R = 0,28). W grupie mężczyzn pomiędzy: Cu&BMI (R = 0,49), a w grupie kobiet pomiędzy: Cu&DBP (R = 0,49), Zn&BMI (R = 0,42). W grupie kobiet Z nie obserwowano korelacji pomiędzy badanymi parametrami, natomiast w grupie kobiet z NT obserwowano następujące korelacje pomiędzy: Cu&DBP (R = 0,45), Zn&BMI (R = 0,57), Zn&T-C (R=-0,47), Zn&LDL-C(R=-0,46), a w grupie kobiet z INT obserwowano dodatnią korelację dla Zn&FAT (R = 0,76). W grupie mężczyzn Z zaobserwowano dodatnią korelację dla Cu& BMI (R = 0,49), w grupie mężczyzn z NT korelacje: Zn&SBP (R = -0,68), Zn&HbA1c (R = 0,76), Cu/Zn&masa ciała (R = 0,87), Cu/Zn&BMI (R = 0,63), Cu/Zn&FAT (R = 0,77), Cu/Zn&HbA1c (R = -0,77), a w grupie mężczyzn z INT następujące korelacje: Cu&wiek (R = 0,78), Cu/Zn&masa ciała (R = 0,94), Cu/Zn&BMI (R = 0,89); Cu/Zn&DBP (R = -0,85), Cu/Zn&HbA1c (R = -0,87). PRACE ORYGINALNE

12 12 Sylwia Dzięgielewska-Gęsiak i inni Tabela 1. Charakterystyka badanej populacji z uwzględnieniem płci i porównanie pomiędzy kobietami (K) i mężczyznami (M) testem U Manna-Whitneya z podaniem wartości p. Wyniki podane jako mediana, (zakres międzykwartylowy) oraz [średnia] Table 1. The characteristics of the study population with respect to the gender and the comparison between females (K) and males (M) using Mann-Whitney U test, with p value given. Results are expressed as median, (interquartile range) and [mean values] Parametr Wszyscy (n = 53) Kobiety (n = 34 ) Mężczyźni (n = 19) p Wiek [lata] 70,0; (67,0-74,0); [71,3] 70,0; (66,0-74,0); [71,4] Wzrost [cm] 160,0; (152,0-168,0); [160,1] 156,0; (150,0-160,0); [155,0] Masa ciała [kg] 73,0; (68,0-80,0); [74,1] 70,2; (60,0-76,0); [70,2] BMI [kg/m2] 28,4; (26,0-30,6); [28,8] 29,0; (26,5-30,8); [29,0] Talia [cm] 943,0; (86,0-101,0); [94,6] FAT [%] 43,6; (29,5-48,4); [38,0] 46,8; (41,1-49,5); [43,2] SBP [mmhg] 140,0; (130,0-150,0); [141,9] 70,0; (67,0-75,0); [71,3] 170,0; (168,0-175,0); [170,3] 78,0; (73,0-94,0); [82,1] 26,4; (25,0-29,7); [28,3] NS p = 0, p = 0, ,0; (83,0-95,0); [90,4] 98,0; (89,0-110,0); [99,4] p = 0, ,0; (130,0-150,0); [143,2] DBP [mmhg] 80,0; (75,0-90,0); [83,7] 85,0; (75,0-90,0); [83,8] G0' [mg/dl] G120' [mg/dl] 104,9; (97,4-114,3); [104,6] 126,0; (101,6-144,0); [125,3] 106,2; (97,4-114,4); [105,6] 122,5; (100,0-149,0); [122,0] 26,7; (18,8-42,0); [27,6] 140,0; (135,0-145,0); [139,7] 80,0; (80,0-85,0); [83,4] 103,2; (94,4-111,4); [102,6] 128,0; (113,4-145,0); [132,3] HbA1c 5,9; (5,6-6,4); [6,0] 6,0; (5,5-6,4); [6,0] 5,9; (5,8-6,5); [6,1] NS T-C [mg/dl] TAG [mg/dl] 202,0; (180,0-231,0); [207,0] 93,3; (70,0-158,0); [120,6] 210,0; (186,0-236,0); [211,2] HDL-C [mg/dl] 64,0; (49,6-68,6); [60,3] 65,6; (54,4-70,1); [64,2] LDL-C [mg/dl] 117,0; (101,4-144,7); [122,6] 185,0; (173,0-213,0); [194,4] 87,8; (70,0-161,0); [126,2] 92,2; (70,0-120,0); [105,3] NS 119,9; (102,8-144,8); [121,8] Cu [μmol/l] 15,3; (13,6-16,7); [15,1] 16,1; (14,4-17,0); [15,7] Zn [μmol/l] 13,6; (12,7-15,3); [14,1] 13,7; (12,7-15,9); [14,4] 57,2; (45,1-65,0); [56,0] 112,5; (94,7-131,9); [117,3] 13,7; (12,2-14,9); [13,6] 13,6; (12,8-14,9); [13,9] NS p= 0,0002 NS NS NS NS NS p < 0,03 NS p < 0,001 NS PRACE ORYGINALNE

13 Stężenie miedzi i cynku w surowicy osób w podeszłym wieku z nadciśnieniem tętniczym 13 Tabela 2. Charakterystyka badanej populacji z uwzględnieniem występowania nadciśnienia tętniczego (NT), w tym izolowanego nadciśnienia skurczowego (INT), porównanie testem U Manna-Whitneya z podaniem wartości p Table 2. The characteristics of the study population with respect to the hypertension and the comparison between healthy group and arterial hypertension (NT) including isolated, systolic hypertension (INT) using Mann-Whitney U test, with p value given Parametr Zdrowi (n = 20) Grupa NT (n = 33) Grupa INT (n = 15) p Wiek [lata] 70,0; (67,0-74,5); [72,4] 70,0; (67,0-75,0); [70,8] 69,0; (67,0-75,0); [70,8] NS Wzrost [cm] 162,0; (156,0-170,0); [162,2] 158,0; (150,0-165,0); [158,7] Masa ciała [kg] 71,0; (60,0-74,0); [68,4] 76,0; (68,0-86,7); [78,0] 163,0; (155,0-169,0); [161,6] 80,0; (70,5-94,0); [82,8] BMI [kg/m 2 ] 26,0; (24,0-27,6); [25,8] 29,8; (27,6-33,0); [30,6] 30,3; (26,5-37,1); [31,7] Talia [cm] 89,5; (781,0-94,0); [89,6] 94,0; (88,0-105,0); [96,1] 96,0; (91,0-110,0); [98,7] NS *p < 0,05 **p = 0,007 *p < 0,00005 **p = 0,0002 *p = 0,03 **p = 0,02 FAT [%] 43,5; (13,7-49,2); [35,4] 43,6; (33,5-48,4); [39,7] 41,6; (26,5-46,0); [36,3] NS SBP [mmhg] 129,0; (120,0-135,0); [126,9] 145,0; (140,0-160,0); [151,1] 140,0; (140,0-150,0); [145,0] *p = 0, **p = 0,0000. DBP [mmhg] 80,0; (72,5-82,5); [77,8] 90,0; (85,0-90,0); [87,3] 80,0; (70,0-80,0); [77,3] *p = 0,0006 G0' [mg/dl] 103,5; (95,7-107,7); [102,4] 108,0; (97,5-115,2); [105,8] 114,3; (103,0-121,0); [111,8] **p = 0,008 G120' [mg/dl] 109,6; (86,0-138,5); [113,8] 129,0; (102,6-155,0); [132,8] 133,0; (124,0-163,0); [134,5] NS HbA1c 5,8; (5,5-6,2); [6,0] 6,1; (5,6-6,4); [6,0] 6,2; (5,9-6,5); [6,2] NS T-C [mg/dl] 190,5; (169,5-222,5); [194,5] 210,0; (185,0-236,0); [211,7] TAG [mg/dl] 85,2; (70,0-157,0); [112,4] 92,2; (70,0-138,0); [122,5] 202,0; (180,0-230,0); [206,0] 114,0; (70,0-160,0); [131,4] NS NS HDL-C [mg/dl] 65,4; (56,1-69,5); [64,2] 63,5; (49,9-66,5); [59,5] 56,4; (45,1-65,8); [56,0] NS LDL-C [mg/dl] 103,0; (79,9-133,8); [107,8] 120,2; (110,9-144,7); [127,6] 116,8; (107,6-147,2); [123,2] *p = 0,03 Cu [μmol/l] 14,3; (12,0-15,7); [13,9] 15,6; (14,0-16,8); [15,5] 14,1; (13,6-16,6); [14,7] *p = 0,02 Zn [μmol/l] 13,3; (12,7-14,1); [13,6] 14,3; (12,8-16,1); [14,6] 14,9; (13,4-15,9); [14,9] **p = 0,02 Cu/Zn 1,04 (0,89-1,24); [1,05] 1,02; (0,94-1,22); [1,08] 0,99; (0,93-1,08); [0,99] NS * różnice pomiędzy zdrowymi osobami, a osobami z nadciśnieniem tętniczym, ** różnice pomiędzy osobami zdrowymi, a osobami z izolowanym, skurczowym nadciśnieniem tętniczym. Wyniki podane jako mediana, (zakres międzykwartylowy) oraz [średnia]. * differences between healthy persons and arterial hypertension subjects, ** differences between healthy persons and isolated, systolic arterial hypertension subjects Results are expressed as median, (interquartile range) and [mean values] PRACE ORYGINALNE

14 14 Sylwia Dzięgielewska-Gęsiak i inni Tabela 3. Charakterystyka badanych kobiet z uwzględnieniem występowania nadciśnienia tętniczego (NT), w tym izolowanego skurczowego nadciśnienia tętniczego (INT), porównanie testem U Manna-Whitneya z podaniem wartości p Table 3. The characteristics of the studied female population with respect to the arterial hypertension and the comparison between healthy group and arterial hypertension (NT) including isolated, systolic hypertension (INT) using Mann-Whitney U test, with p value given Parametr Zdrowe kobiety (n = 12) Kobiety z NT (n = 22) Kobiety z INT (n = 8) p Wiek [lata] 72,0; (67,5-75,5); [73,9] 69,5; (66,0-74,0); [70,1] 68,5; (66,5-72,0); [69,6] NS Wzrost [cm] 158,0; (148,0-162,0); [155,4] 155,0; (150,0-160,0); [154,8] 156,0; (151,0-160,5); [156,2] NS Masa ciała [kg] 68,4; (58,0-72,0); [65,5] 70,5; (65,0-83,0); [72,8] 72,8; (69,0-80,2); [73,7] NS BMI [kg/m 2 ] 26,6; (24,9-28,4); [26,8] 30,0; (28,5-31,0); [30,3] 30,2; (28,2-30,9); [30,2] *p = 0,006 **p = 0,04 Talia [cm] 84,0; (79,5-92,5); [86,8] 91,5; (86,0-98,0); [92,4] 93,0; (87,0-99,5); [93,5] NS FAT [%] 48,4; (39,0-55,1); [43,0] 45,4; (41,1-49,4); [43,4] 44,1; (37,2-47,4); [39,4] NS SBP [mmhg] 126,5; (120,0-120,0); [124,8] 150,0; (140,0-160,0); [153,2] 147,5; (140,0-157,0); [148,8] *p = 0, **p < 0,00002 DBP [mmhg] 75,0; (70,0-82,5); [75,8] 90,0; (80,0-90,0); [88,2] 80,0; (72,5-80,0); [76,2] *p = 0,0007 G0' [mg/dl] 106,2; (100,2-111,1); [105,0] 106,0; (97,4-116,0); [106,0] 119,1; (103,8-121,5); [114,4] NS G120' [mg/dl] 101,8; (81,3-138,5); [109,2] 125,0; (101,9-155,0); [128,9] 136,5; (114,0-166,5); [136,7] NS HbA1c 5,9; (5,5-6,2); [5,9] 6,1; (5,6-6,4); [5,9] 6,3; (6,2-6,4); [6,2] NS T-C [mg/dl] 202,0; (172,5-232,0); [201,9] 219,5; (197,0-236,0); [216,3] 220,0; (205,5-240,0); [220,0] NS TAG [mg/dl] 87,6; (71,4-163,5); [116,7] 87,8; (70,0-161,0); [131,4] 158,6; (70,0-205,0); [126,0] NS HDL-C [mg/dl] 67,5; (60,8-72,2); [67,5] 64,2; (51,2-70,1); [62,4] 50,5; (47,2-67,3); [57,3] NS LDL-C [mg/dl] 109,4; (76,6-142,6); [111,1] 129,5; (107,9-144,8); [127,5] 133,6; (112,2-149,4); [131,0] NS Cu [μmol/l] 15,9; (13,8-16,1); [14,9] 16,7; (15,0-17,3); [16,1] 15,1; (13,0-16,7); [14,8] NS Zn [μmol/l] 13,5; (12,5-14,1); [13,5] 14,6; (12,8-16,7); [14,8] 15,4; (14,0-16,5); [15,3] **p = 0,04 Cu/Zn 1,05 (0,98-1,27); [1,13] 1,06; (0,93-1,28); [1,11] 0,98; (0,84-1,10); [0,97] NS * różnice pomiędzy zdrowymi kobietami, a kobietami z nadciśnieniem tętniczym, ** różnice pomiędzy kobietami zdrowymi, a kobietami z izolowanym, skurczowym nadciśnieniem tętniczym. Wyniki podane jako mediana, (zakres międzykwartylowego) oraz [średnia]. * differences between healthy women and arterial hypertension women, ** differences between healthy women and isolated, systolic arterial hypertension women PRACE ORYGINALNE

15 Stężenie miedzi i cynku w surowicy osób w podeszłym wieku z nadciśnieniem tętniczym 15 Tabela 4. Charakterystyka badanych mężczyzn z uwzględnieniem występowania nadciśnienia tętniczego (NT), w tym izolowanego skurczowego nadciśnienia tętniczego (INT), porównanie testem U Manna-Whitneya z podaniem wartości p Table 4. The characteristics of the studied male population with respect to the hypertension and the comparison between the healthy males, arterial hypertension (NT) including isolated systolic hypertension (INT) males using Mann-Whitney U test, with p value given Parametr Zdrowi mężczyźni (n = 8) Mężczyźni z NT (n = 11) Mężczyźni z INT (n = 7) p Wiek [lata] 69,5; (67,0-73,0); [70,0] 71,0; (68,0-78,0); [72,1] 71,0; (67,0-75,0); [72,1] NS Wzrost [cm] 175,0; (169,0-176,0); [172,8] 169,5; (164,5-171,5); [168,1] 169,0; (164,0-172,0); [167,7] Masa ciała [kg] 74,0; (70,0-78,0); [72,8] 90,4; (77,5-101,0); [90,2] 94,0; (80,0-101,0); [93,2] BMI [kg/m 2 ] 25,1; (23,4-26,0); [24,4] 29,3; (26,4-37,1); [31,2] 34,9; (26,4-39,5); [33,3] NS *p = 0,04 **p = 0,007 *p = 0,002 **p = 0,001 Talia [cm] 92,5; (86,5-100,5); [94,0] 106,0; (94,0-112,0); [103,4] 108,0; (94,0-113,0); [104,7] NS FAT [%] 26,7; (4,6-42,0); [23,7] 28,0; (21,2-42,6); [31,0] 29,5; (22,8-43,6); [32,8] NS SBP [mmhg] 132,5; (125,0-135,0); [130,0] 140,0; (140,0-160,0); [146,8] 140,0; (140,0-140,0); [140,7] *p = 0,00003 **p = 0,0003 DBP [mmhg] 80,0; (80,0-82,0); [80,6] 85,0; (80,0-100,0); [85,4] 80,0; (70,0-85,0); [78,6] NS G0' [mg/dl] 99,5; (94,2-103,0); [98,5] 109,0; (99,0-115,0); [105,6] G120' [mg/dl] 119,2; (98,2-136,5); [120,8] 138,0; (124,0-163,5); [140,7] 109,0; (103,2-115,0); [108,7] 133,0; (124,0-139,0); [132,0] NS NS HbA1c 5,8; (5,7-6,5); [6,0] 6,1; (5,9-6,4); [6,1] 6,1; (5,9-6,5); [6,1] NS T-C [mg/dl] 179,0; (157,5-212,0); [183,4] 191,0; (178,0-213,0); [202,4] 183,0; (178,0-202,0); [190,0] NS TAG [mg/dl] 79,2; (70,0-142,0); [106,2] 95,3; (73,6-120,0); [104,7] 114,0; (70,0-120,0); [100,2] NS HDL-C [mg/dl] 57,8; (50,5-67,0); [59,3] 57,2; (45,1-65,0); [53,6] 57,2; (45,1-65,8); [55,4] NS LDL-C [mg/dl] 101,1; (88,8-122,3); [102,8] 116,8; (110,9-131,9); [127,8] 112,5; (94,6-119,1); [114,3] NS Cu [μmol/l] 12,0; (11,2-14,5); [12,4] 13,8; (13,5-15,5); [14,4] 14,2; (13,6-15,5); [14,6] NS Zn [μmol/l] 13,5; (12,8-14,5); [13,7] 14,0; (12,8-14,9); [14,0] 14,9; (13,1-15,4); [14,5] NS Cu/Zn 0,94 (0,73-1,08); [0,92] 1,00; (0,95-1,08); [1,04] 1,00; (0,95-1,08); [1,01] NS * różnice pomiędzy zdrowymi mężczyznami a mężczyznami z nadciśnieniem tętniczym, ** różnice pomiędzy mężczyznami zdrowymi a mężczyznami z izolowanym, skurczowym nadciśnieniem tętniczym. Wyniki podane jako mediana (zakres międzykwartylowego) oraz [średnia]. * differences between healthy males and arterial hypertension males, ** differences between healthy males and isolated, systolic arterial hypertension males Results are expressed as median (interquartile range) and [mean values] PRACE ORYGINALNE

16 16 Sylwia Dzięgielewska-Gęsiak i inni 20 Porównanie stężenia Cu testem Kruskal-Wallis'a p<0, Cu [umol/l] KZ KNT MZ MNT Median 25%-75% Min-Max Test Dunna p= KZ KNT MZ MNT KZ 0, , , KNT 0, , , MZ 0, , , MNT 1, , , Rycina 1. Porównanie stężenia miedzi (Cu) w grupach: zdrowych kobiet (KZ), kobiet z nadciśnieniem tętniczym (KNT), mężczyzn zdrowych (MZ) i mężczyzn z nadciśnieniem tętniczym (MNT) testem Kruskal-Wallisa (wykres) i post hoc testem Dunna (tabela). Figure 1. Comparison of serum copper in the groups of: healthy females (KZ), females with arterial hypertension (KNT), healthy males (MZ) and males with arterial hypertension (MNT) using Kruskal-Wallis test (figure) and post hoc analysis with Dunn test (table). Dyskusja Zawartość pierwiastków śladowych w organizmie jest wynikiem dynamicznej równowagi pomiędzy zapotrzebowaniem organizmu, ilością dostarczaną do organizmu oraz zdolnością do ich eliminacji [7, 9]. Jedną z metod oceny zawartości pierwiastków śladowych w organizmie jest określenie ich stężenia w pełnej krwi, osoczu, surowicy, moczu lub we włosach. Zdaniem niektórych autorów oznaczanie pierwiastków we krwi i moczu może nie odpowiadać ich zawartości w całym organizmie, ze względu na działanie mechanizmów homeostatycznych, wyrównujących ewentualne niedobory [18]. Żaden z obecnie stosowanych sposobów nie jest idealny, jednakże pomimo licznych ograniczeń oznaczanie stężenia Zn i Cu w surowicy krwi jest jednym z najczęściej stosowanych [19, 20]. Prawidłowe stężenie miedzi w surowicy krwi wynosi: 12,6 25,2 μmol/l (z tego 96% Cu związane jest z ceruloplazminą) i jest zależne od płci większe u kobiet [21]. Nasze badania wykazały odmienności stężenia miedzi w zależności od płci u badanych osób w podeszłym wieku. Prawidłowe stężenie cynku w surowicy wynosi od 11,7 21,3 µmol/l, co stanowi około 1% całkowitej zawartości w organizmie. Stężenie cynku w surowicy podlega dobowym zmianom (najwyższe rano, najniższe wieczorem), malejąc u ludzi starszych [21]. Stąd w niniejszej pracy oceniano stężenia mikropierwiastków w surowicy pobranej w godzinach porannych celem uniknięcia niedoszacowania stężeń i omyłkowego rozpoznawania niedoborów mikropierwiastków. Zmiany w stężeniach pierwiastków oraz ich wzajemnych zależności mogą być jedną z przyczyn rozwoju nadciśnienia tętniczego. Zaburzenia homeostazy Zn i Cu mogą towarzyszyć chorobom sercowo-naczyniowym. W badaniach Mc Kenzie wykazano większą ilość Zn we włosach u ludzi z podwyższonym ciśnieniem krwi, a Tanga wykazał podwyższoną zawartość Zn, Fe i Cr oraz obniżenie proporcji Cu/Zn u osób z nadciśnieniem tętniczym i chorobą niedokrwienną serca w porównaniu z grupą kontrolną [22, 23 za 7]. Badania Goch A. i Goch J.H. sugerują, że do czynników patogenetycznych nadciśnienia tętniczego mogą należeć również metale toksyczne, takie jak: ołów Pb, kadm Cd, aluminium Al, i rtęć Hg, a obserwowane niedobory pierwiastków antyoksydacyjnych mogą wskazywać na potrzebę suplementacji cynku Zn i selenu Se u chorych na nadciśnienie tętnicze [7]. W naszych badaniach osób w podeszłym wieku, zaobserwowano istotne statystycznie wyższe stężenia miedzi w grupie NT w porównaniu z grupą Z. W badanej populacji osób w podeszłym wieku osoby z INT miały wyższe (ale w granicach wartości referencyjnych) stężenia cynku, który u kobiet dodatnio korelował z procentową zawartością tkanki tłuszczowej, co mogłoby tłumaczyć ochronną rolę tego pierwiastka u osób zdrowych i jego większe zużycie w procesach katabolicznych w porównaniu z osobami chorującymi na nadciśnienie tętnicze. PRACE ORYGINALNE

17 Stężenie miedzi i cynku w surowicy osób w podeszłym wieku z nadciśnieniem tętniczym 17 Afridi H.I. i wsp. badali stężenie cynku i metali śladowych we włosach stwierdzając niedobory cynku u osób palących z nadciśnieniem tętniczym [24]. W naszej pracy badano stężenie Cu i Zn w surowicy osób niepalących i nie nadużywających alkoholu. Pierwiastki śladowe Zn i Cu budzą zainteresowanie ze względu na doniesienia o ich wpływie na choroby sercowo-naczyniowe oraz profil lipidowy [25, 26]. Badania te sugerują, że zwiększenie proporcji Cu do Zn w diecie powoduje hipercholesterolemię, prowadzącą do miażdżycy. Hipercholesterolemia spowodowana niedoborami Zn lub niedoborami Zn wraz ze zwiększonym spożyciem Cu była obserwowana na modelu zwierzęcym [27]. Zdaniem naukowców podwyższenie ilorazu Cu/Zn niekorzystnie rokuje w chorobach układu krążenia: w tych populacjach, w których diecie stwierdza się wyższy wskaźnik Cu/Zn obserwuje się większą zapadalność na chorobę niedokrwienną serca [8, 19]. Jednakże w badaniach Neggers i wsp. nie znaleziono istotnych statystycznie zależności pomiędzy stężeniem Cu i Zn we krwi badanych Afroamerykanów a parametrami profilu lipidowego. Biorąc pod uwagę związek spożycia Zn i Cu w diecie, znaleziono słabą, lecz istotną statystycznie korelację pomiędzy spożyciem cynku w diecie a stosunkiem T-C/HDL-C w grupie mężczyzn. W grupie badanych kobiet, te z nich, które spożywały suplementy cynku lub preparaty wielowitaminowe zawierające cynk, miały wyższe stężenie cholesterolu frakcji HDL niż kobiety nie stosujące suplementacji [19]. Nasze badania wykazały ujemne korelacje cynku w stosunku do cholesterolu całkowitego i cholesterolu we frakcji LDL u kobiet z INT, co może wskazywać na pojawianie się patologii przy zmniejszaniu się stężenia Zn w surowicy. U mężczyzn z NT obserwowano ujemną korelację dla stężenia cynku i SBP, co może potwierdzać ochronną rolę cynku. Liczne zmiany strukturalno-czynnościowe występujące w miarę starzenia się organizmu w przewodzie pokarmowym mogą decydować o prawidłowym przebiegu procesów związanych z pobieraniem, trawieniem i wchłanianiem składników pokarmowych. U osób w podeszłym wieku obserwuje się często obniżenie tolerancji glukozy, ograniczenie wydzielania insuliny oraz zakłócenia w obrębie zmysłów smaku i węchu (osłabienie czucia smaku i węchu) [28]. Sugerowane jest istnienie zależności przyczynowoskutkowej pomiędzy cukrzycą a zaburzeniami homeostazy cynku, w związku z udziałem Zn w biosyntezie insuliny. W naszych badaniach wykluczono osoby z cukrzycą oraz z nieprawidłową tolerancją glukozy, jednakże u mężczyzn w podeszłym wieku z NT obserwowano ujemną korelację proporcji Cu/Zn i HbA1c. Dalszych badań wymaga oznaczanie przydatności stężenia pierwiastków śladowych cynku i miedzi jako biomarkerów ryzyka wystąpienia nadciśnienia tętniczego u osób w podeszłym wieku (65+). Ograniczenia pracy: Autorzy pracy zdają sobie sprawę z niewielkiej liczebności ocenianych grup, co wynika z założeń pracy: grupa osób w podeszłym wieku bez współistniejących chorób, nie stosująca leków i suplementów oraz grupa osób w podeszłym wieku ze świeżo wykrytym nadciśnieniem tętniczym, bez powikłań, nie stosująca leków. W badanej grupie osób w podeszłym wieku nie oceniano ilości spożywanych biopierwiastków, natomiast dieta badanych osób nie podlegała ograniczeniom kalorycznym i, jak wskazano w metodyce, badane osoby nie spożywały dodatkowych suplementów witaminowomineralnych. Wnioski 1. Wyższe stężenia miedzi wśród osób w podeszłym wieku z nadciśnieniem tętniczym w porównaniu z osobami zdrowymi w podeszłym wieku (bez innych patologii) sugerują związek tego mikropierwiastka z rozwojem nadciśnienia tętniczego. 2. W badanej populacji seniorów wyższe stężenia cynku mogą towarzyszyć rozwojowi izolowanego skurczowego nadciśnienie tętniczego. Piśmiennictwo 1. Swedish National Institute of Public Health, 29/2006, Healthy Ageing - A Challenge for Europe. Huskvarna: NRS Tryckeri AB, Giampaolo Lanzieri, Population and social conditions. The greying of the baby boomers, A century-long view of ageing in European populations. Eurostat, Statistics in focus 23/2011, ISSN , Catalogue number: KS-SF EN-N, European Union, Hamada K., Kato H. Ageing and the labor marcet in Japan: Problems and Policies, Edward Elgar Publishing; Zdrojewski T., Więcek A., Grodzicki T. i wsp. Rozpowszechnienie, świadomość i skuteczność leczenia nadciśnienia tętniczego u osób powyżej 65 roku życia w Polsce. W: Mossakowska M., Więcek A., Błędowski P., redaktorzy. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. Poznań Termedia; s Beers M.H. The Merck Manual of Geriatrics, Merck & Co. Inc., 2000, Bunker V.W., Hinks L.J., Lawson M.S. et al. Assessment of zinc and copper status of healthy elderly people using metabolic balance studies and measurement of leucocyte. Am J Clin Nutr. 1984; 40: Goch A., Goch J.H.: Zawartość makro- i mikroelementów we włosach osób z nadciśnieniem tętniczym. Nadciśn Tętn. 2004; 8(3): Gertig H., Przysławski J.: Bromatologia zarys nauki o żywności i żywieniu. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2006: National Institutes of Health. Office of Dietary Supplements ( ) sheets/zinc-health Proffesional/ 10. Tykarski A., Posadzy-Małaszyńska A., Wyrzykowski B. i wsp. Rozpowszechnienie nadciśnienia tętniczego oraz skuteczność jego leczenia u dorosłych mieszkańców naszego PRACE ORYGINALNE

18 18 Sylwia Dzięgielewska-Gęsiak i inni kraju. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol. Pol. 2005; 63: , l. 11. Wyrzykowski B., Zdrojewski T., Sygnowska E. i wsp. Epidemiologia zespołu metabolicznego w Polsce. Wyniki programu WOBASZ Kardiol. Pol. 2005; 63, 6 (supl. 4). 12. Wilson P., D Agostino R., Levy D. et al. Prediction of Coronary Heart Disease Using Risk Factor Categories. Circulation. 1998;97: Perk J., De Backer G., Gohlke H. et al. European Guidelines on cardiovascular disease prevention in clinical practice (version 2012), The Fifth Joint Task Force of the European Society of Cardiology and Other Societies on Cardiovascular Disease Prevention in Clinical Practice Dveloped with the special contribution of the European Association. EHJ 2012:33; , doi: /eurheartj/ehs D'Agostino R.B. Sr, Vasan R.S., Pencina M.J. et al. General cardiovascular risk profile for use in primary care: the Framingham Heart Study. Circulation. 2008; Feb 12, 117(6); Gulgoz Y., Vellas B., Garry P. Assesing the nutritional status of the elderly: the Mini Nutritional Assesment as part of the geriatric evaluation. Nutr. Rev. 1996;54(Suppl 2): Kaiser M.J., Bauer J.M., Ramsch C. et al. MNA-International Group. Validation of the Mini Nutritional Assessment shortform (MNA-SF): a practical tool for identification of nutritional status. Nutr Health Aging. 2009;Nov, 13(9): World Health Organization. Definition, Diagnosis and Classification of Diabetes Mellitus and its Complications. Raport of a WHO Consultation. Part 1: Diagnosis and Classification of Diabetes Mellitus. Geneva: WHO Department of Noncommunicable Disease Surveillance, 1999, 1-59, Rambouskova J., Kraskova A., Slavikova M. et al. Trace elements in the blood of instituionalized elderly in the Czech Republic. Arch Gerontol Geriatr. 2013;Mar; 56 (2): doi: /j.archger Epub 2012 Dec Neggers Y.H., Bindon J.R., Dressler W.W. The relationship between zinc and copper status and lipid levels in African- Americans. Biol Trace Elem Res. 2001;79,1-13. doi: BTER:79:1: Bonasaccorsi G.., Lorini C., Bani Assad G.. et al. Serum trace elements and risk of malnutrition in instutionalised elderly. Eur J Clin Nutr. 2012; Dec 12 doi: /ejcn Hasik J., Gawęcki J. Żywienie człowieka zdrowego i chorego. Warszawa: PWN, 2000, Mc Kenzie JM. Zinc and copper status of Polynesian residents in the Tokelau Islands. Am J Clin Nutr. 1978; 31: Tang Y.R.: Zhang S.Q. Xiong Y. et al. Studies of five microelement contents in human serum, hair, and fingernails correlated with aged hypertension and coronary heart disease. Biol Trace Elem Res. 2003; 92: Afridi H.I., Brabazon D., Kazi T.G.. et al. Evaluation of essential trace and toxic elements in scalp hairsamples of smokers and alcohol user hypertensive patients. Biol Trace Elem Res Dec, 143(3), doi: / s Epub 2011 Feb Lind P.M., Olsén L., Lind L. Elevated circulating levels of copper and nickel are found in elderly subjects with left ventricular hypertrophy. Ecotoxicol Environ Saf Dec;86: doi: /j.ecoenv Epub 2012 Oct Malavolta M., Giacconi R., Piacenza F. et al. Plasma copper/ zinc ratio: an inflammatory/ nutritonal biomarker as predictor of all cause mortality in elderly population. Biogerontology. 2010;Jun, 11 (3), doi: /s Muhammad S.A., Bilbis L.S., Saidu Y. et al. Effect of antioxidant mineral elements supplementation in the treatment of hypertension in albino rats. Oxid Med Cell Longev. 2012; 2012: doi: /2012/ Epub 2012 Jul 17. Adres do korespondencji: dr n. med. Sylwia Dzięgielewska-Gęsiak Katedra Chemii i Biochemii Klinicznej ul. Grunwaldzka Poznań syladzie@hotmail.com tel.: Fax: PRACE ORYGINALNE

19 Nowiny Lekarskie 2013, 82, 1, ROMA KRZYMIŃSKA-SIEMASZKO 1, NATASZA CZEPULIS 2, AGATA RZEPNICKA 3, LECHOSŁAW B. DWO- RAK 3,4, KATARZYNA WIECZOROWSKA-TOBIS 1 OCENA RYZYKA SARKOPENII U STARSZYCH KOBIET ASSESSMENT OF RISK OF SARCOPENIA IN OLDER WOMEN 1 Katedra Geriatrii i Gerontologii Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. n. med. Katarzyna Wieczorowska-Tobis 2 Katedra Patofizjologii Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. med. Andrzej Bręborowicz 3 Katedra Biomechaniki Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. Lechosław Dworak 4 Klinika Reumatologii i Rehabilitacji Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. n. med. Włodzimierz Samborski Streszczenie Wstęp. Starzenie się organizmu ludzkiego wiąże się ze zmianami w składzie ciała, dotyczą one m.in. jego komponentu mięśniowego, który poddaje się szczegółowej ocenie w celu rozpoznania sarkopenii, tj. związanego z wiekiem spadku siły i masy mięśniowej. Cel pracy. Ponieważ dane dotyczące częstości występowania sarkopenii w Polsce są ubogie oraz jak dotąd nie wyliczono polskich punktów odcięcia dla wskaźników niskiej masy mięśniowej niezbędnych w wiarygodnej procedurze identyfikacyjnej chorych, podjęto się próby uzupełnienia tych braków. Materiał i metody. Oceną ryzyka sarkopenii objęto 100 przypadkowych starszych kobiet, u których poziom masy mięśniowej oraz beztłuszczowej masy ciała określono za pomocą metody bioimpedancji elektrycznej (analizator InBody 170). Sarkopenię rozpoznano u kobiet, które obok niskiej masy mięśniowej, miały niską siłę mięśniową lub prezentowały niską sprawność fizyczną. Punkty odcięcia wyliczono dla wskaźników ALM (Appendicular Lean Mass index), MMI (Muscle Mass Index) i SMI (Skeletal Muscle Index), w oparciu o wyniki badania składu ciała 300 przypadkowych młodych kobiet. Wyniki. W oparciu o wskaźnik ALM sarkopenię zidentyfikowano u 11,0% osób. Użycie indeksu MMI wiązało się z najniższą częstością jej występowania u 5,0% badanych, z kolei wykorzystanie wskaźnika SMI z najwyższą: u 46,0% kobiet. Dla wskaźników niskiej masy mięśniowej wyliczono następujące punkty odcięcia: dla ALM 5,44 kg/m 2, dla MMI 7,12 kg/m 2, dla SMI: 37,12% (I klasa sarkopenii) i 33,87% (II klasa sarkopenii). Wnioski. 1. Częstość występowania sarkopenii różniła się w zależności od przyjętego wskaźnika niskiej masy mięśniowej. 2. Zaprezentowane dla płci żeńskiej punkty odcięcia rekomenduje się do badań nad sarkopenią w Polsce. SŁOWA KLUCZOWE: sarkopenia, masa mięśniowa, siła mięśniowa, punkty odcięcia. Abstract Introduction. The aging of the human body is associated with changes in body composition, they concern i.a. the muscle component, which is subjected to a detailed assessment in order to identify sarcopenia, i.e. age-related decline in muscle mass and strength. Aim. Due to the fact that the data on the prevalence of sarcopenia in Poland is poor and Polish cut-off points for indexes of low muscle mass have not yet been calculated, which are absolutely necessary for reliable procedure of patients identification, an attempt to complete the missing data was made. Material and methods. The assessment of risk of sarcopenia included 100 random older women whose levels of muscle mass and lean body mass were evaluated by bioimpedance analysis (analyzer InBody 170). Sarcopenia was diagnosed in women who apart from low muscle mass had low muscle strength or presented low performance. Cut-off points were calculated for ALM index (Appendicular Lean Mass index), MMI index (Muscle Mass Index) and SMI index (Skeletal Muscle Index) based on the results of body composition analysis in 300 random young women. Results. Based on ALM index sarcopenia was identified in 11,0%. Using the MMI index was associated with its lowest frequency - in 5.0%, while the use of the SMI index with its highest frequency in 46.0%. The following cut-off points were calculated for indexes of low muscle mass: for ALM 5.44 kg/m 2, for MMI 7.12 kg/m 2, for SMI: 37.12% (class I sarcopenia) and 33.87% (class II sarcopenia). Conclusions. 1. The prevalence of sarcopenia varied depending on the assumed indexes of low muscle mass. 2. The calculated for females cut-off points are recommended for research on sarcopenia in Poland. KEY WORDS: sarcopenia, muscle mass, muscle strength, cut-off points. PRACE ORYGINALNE

20 20 Roma Krzymińska-Siemaszko i inni Wstęp Starzenie się organizmu ludzkiego wiąże się ze zmianami w składzie ciała, dotyczą one między innymi jego komponentu mięśniowego, który poddaje się szczegółowej ocenie w celu rozpoznania sarkopenii, tj. związanego z wiekiem spadku siły i masy mięśniowej [1]. Ze względu na krótszą średnią długość życia mężczyzn oraz zdecydowany wzrost częstości występowania sarkopenii po 80. roku życia przewiduje się, że będzie ona większym problemem zdrowotnym kobiet niż mężczyzn [2]. Pomimo tego, że związana z wiekiem utrata masy i siły mięśniowej jest dobrze udokumentowana, wciąż wiele pytań pozostaje bez odpowiedzi, a wśród nich to, jaką rolę w tym procesie odgrywa płeć i czy jest ona czynnikiem ryzyka rozwoju sarkopenii. W wielu badaniach wykazano, że w trakcie procesu starzenia, mężczyźni i kobiety przedstawiają różne trajektorie spadku masy mięśniowej [2, 3]. U płci męskiej masa mięśniowa przeciętnie jest wyższa i maleje stopniowo, podczas gdy u płci żeńskiej, w okresie okołomenopauzalnym obserwuje się jej nagłe pogorszenie [2, 4, 5]. Spadkowi masy mięśniowej towarzyszy spadek siły, jednakże ani u kobiet, ani u mężczyzn nie jest to zależność liniowa [6, 7]. Uznaje się również, że tempo utraty siły mięśniowej jest podobne u obu płci [8]. Jednakże ze względu na wyjściowo wyższą siłę mięśniową u młodych mężczyzn, także w starości prezentują oni jej wyższy poziom [8, 9, 10]. Cel pracy Dane dotyczące częstości występowania sarkopenii w naszym kraju są bardzo ubogie. Dotychczas zaprezentowano jedynie wyniki badania pilotażowego dokonanego na grupie 30 mieszkańców jednego z poznańskich DPS-ów [11]. Pokazały one, że wśród osób instytucjonalizowanych występuje co najmniej u co piątej osoby bardzo niska masa mięśniowa, z towarzyszącą jej utratą siły. W badaniu tym dokonano klasyfikacji osób z niską masą mięśniową w oparciu o francuskie punkty odcięcia wobec braku polskich wartości granicznych co wiązało się z niedoszacowaniem częstości występowania sarkopenii w badanej populacji [12]. W związku z powyższym podjęto się nie tylko kontynuacji badań oceniających ryzyko występowania sarkopenii w polskiej populacji, ale również próby wyliczenia polskich punktów odcięcia dla wskaźników niskiej masy mięśniowej (wyniki wstępne [13]). Na łamach niniejszego artykułu dokonano analizy częstości występowania sarkopenii w grupie 100 starszych kobiet (w wieku 60 lat lub więcej) oraz wyliczono dla płci żeńskiej punkty odcięcia dla wybranych wskaźników niskiej masy mięśniowej, wykorzystywanych w diagnostyce sarkopenii, w oparciu o wyniki uzyskane od 300 młodych kobiet (w wieku lat). Materiał i metody Aktualne rekomendowane przez Europejską Grupę Roboczą ds. Sarkopenii u Osób Starszych (z ang. EWGSOP The European Working Group on Sarcopenia in Older People), podejście do rozpoznawania sarkopenii, wymaga zdefiniowania poziomu masy mięśniowej oraz jej siły [14]. Sarkopenię rozpoznaje się u osób, które obok niskiej masy mięśniowej (ocenionej przez wybrany wskaźnik niskiej masy mięśniowej) mają niską siłę mięśniową (ocenioną m.in. siłą uścisku dłoni za pomocą dynamometru ręcznego) lub niską sprawność fizyczną (ocenioną m.in. testem funkcjonalnym Wstań i idź ). Szczegółowy opis różnych podejść do niskiej masy mięśniowej scharakteryzowano w ramach wcześniejszych publikacji [13, 15]. 1. Kobiety w wieku lat Analizie wzrostu (przenośny wzrostomierz, Tanita, Polska) oraz składu ciała metodą bioimpedancji elektrycznej (segmentalny analizator InBody 170, Biospace, Korea S) poddano 300 kobiet, uczennic poznańskich szkół ponadgimnazjalnych i studentek poznańskich uczelni wyższych, w wieku lat, deklarujących brak obecności procesów chorobowych i niepobierających leków na stałe. Do dalszych analiz wykorzystano masę mięśni szkieletowych, beztłuszczową masę kończyn, całkowitą masę ciała oraz wzrost badanych i na tej podstawie wyliczono dla płci żeńskiej punkty odcięcia dla następujących wskaźników niskiej masy mięśniowej: wskaźnika ALM (z ang. Appendicular Lean Mass index) stosunek sumy beztłuszczowej masy kończyn do kwadratu wysokości ciała [beztłuszczowa masa ciała kończyn/wysokość ciała 2 jednostka: kg/m 2 ] wskaźnika MMI (z ang. Muscle Mass Index) stosunek całkowitej masy mięśni szkieletowych do kwadratu wysokości ciała [masa mięśniowa/wysokość ciała 2 jednostka: kg/m 2 ] wskaźnika SMI (z ang. Skeletal Muscle Index) stosunek całkowitej masy mięśni szkieletowych do masy ciała, wyrażony w procentach [masa mięśniowa/masa ciała x 100% jednostka: %]. Punkty odcięcia dla wskaźników ALM i MMI wyliczono zgodnie z podejściem Baumgartnera i wsp. [16], przyjmując, iż uzyskane przez osoby starsze wyniki poniżej dwóch odchyleń standardowych (-2 SD) w stosunku do średniej uzyskanej przez młodą populację, świadczyć będą o niskiej masie mięśniowej charakterystycznej dla chorych z sarkopenią. Z kolei dla wskaźnika SMI punkty odcięcia sformułowano zgodnie z podejściem Janssena i wsp. [17], którzy zaproponowali, iż osoby starsze ze wskaźnikiem SMI poniżej jednego odchylenia standardowego (-1 SD) w stosunku do średniej uzyskanej w młodej grupie będą identyfikowane jako osoby z umiarkowaną postacią sarkopenii (I klasa sarkopenii), zaś te z wynikiem poniżej dwóch odchyleń standardowych (-2 SD) z jej ciężką postacią (II klasa sarkopenii). PRACE ORYGINALNE