Panel Ekspertów WSPÓŁDZIAŁANIE LAS I GOSPODARKA LEŚNA JAKO MIĘDZYSEKTOROWE INSTRUMENTY ROZWOJU Termin: 26 maja 2015 r. SESJA 1

Transkrypt

1 Panel Ekspertów WSPÓŁDZIAŁANIE LAS I GOSPODARKA LEŚNA JAKO MIĘDZYSEKTOROWE INSTRUMENTY ROZWOJU Termin: 26 maja 2015 r. SESJA 1 POWIĄZANIA EKONOMICZNE LEŚNICTWA Z GOSPODARKĄ NARODOWĄ Dr hab. Lech PŁOTKOWSKI, prof. SGGW, Wydział Leśny, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 1. Wstęp Analiza funkcjonowania i rozwoju gospodarstwa leśnego, jako sfery produkcji materialnej, wymaga zapoznania się z podstawowymi kategoriami ekonomicznymi dotyczącymi udziału tego sektora w tworzeniu produktu społecznego (globalnego) i dochodu narodowego. Te ostatnie kategorie są powszechnie stosowane zarówno w analizach teoretycznych, jak i badaniach empirycznych (Zienkowski 2001). Obejmują one z jednej strony strumienie dóbr i usług wytwarzanych w ciągu roku, z drugiej zaś towarzyszące temu strumienie różnego rodzaju dochodów pieniężnych. Zagadnienia te stanowią przedmiot tzw. rachunków narodowych (Główny Urząd Statystyczny 2012). Stosowany obecnie w Unii Europejskiej (i w naszym kraju) System Rachunków Narodowych i Regionalnych stanowi uporządkowany zbiór rachunków makroekonomicznych prezentowanych w formie bilansów i tabel opracowanych według zasad i reguł statystycznych. Dane z zakresu leśnictwa powinny być dostarczane do rachunków narodowych zgodnie z pojęciami, definicjami, klasyfikacjami i zasadami rachunkowości ustalonymi w formie porozumień wewnątrzunijnych (Eurostat 1999).

2 W ciągu ostatnich trzydziestu lat wprowadzono liczne zmiany w systemie rachunków narodowych, mające na celu lepsze opisanie zależności pomiędzy gospodarką i stanem zasobów naturalnych. Opracowano wiele alternatywnych systemów, znanych pod nazwą zielone rachunki lub rachunki środowiskowe i próbujących naprawić braki systemu rachunków narodowych w zakresie identyfikacji i pomiaru zjawisk związanych ze stanem środowiska naturalnego (Haener, Adamowicz 2000). Stąd też system rachunków narodowych prawdopodobnie nigdy nie będzie produktem ukończonym. Dotyczy to także leśnych rachunków narodowych (Sekot 2009, Sekot, Mayer 2004). 2. Leśnictwo w kategoriach ogólnoekonomicznych Gospodarstwo leśne prowadzi działalność w sferze produkcji materialnej wnosząc tym samym wkład do wytwarzanego produktu globalnego. Wartość produkcji globalnej leśnictwa stanowi jeden ze strumieni wytwarzanych dóbr i usług tworzących ten produkt. Strukturę tego strumienia określają zarówno możliwości produkcyjne leśnictwa, w tym zwłaszcza stan lasów, jak i rynek, czyli zapotrzebowanie gospodarki narodowej na produkty i usługi leśnictwa oraz poziom bezpośredniego spożycia przez ludność tych produktów i wreszcie strukturę tę określają wewnętrzne potrzeby gospodarstwa leśnego (Klocek, Płotkowski 2011). Udział leśnictwa w wartości produktu globalnego w ogóle jest niewielki. Ostatnio (2013 r.) ukształtował się na poziomie 0,22% i wykazuje tendencję spadkową, co jest prawidłowością występującą we wszystkich krajach rozwiniętych. Jest regułą, że względny wkład leśnictwa do wartości tego produktu rośnie w okresach załamywania się produkcji przemysłowej. Wartość i struktura produkcji globalnej leśnictwa w naszym kraju w latach przedstawiała się następująco (GUS Leśnictwo 2014): 2

3 Produkcja globalna leśnictwa Rok 2005 Rok 2008 Rok 2010 Rok ,8 mln zł 8 481,7 mln zł 8 929,0 mln zł ,4 mln zł 745 zł/ha 909 zł/ha 979 zł/ha zł/ha W tym: Sektor publiczny: 4 632,3 mln zł 5 603,6 mln zł 5 925,2 mln zł 7 065,6 mln zł Sektor prywatny: 1 634,5 mln zł 2 878,1 mln zł 3 584,0 mln zł 4 359,8 mln zł Zużycie pośrednie (koszty materialne) 3 546,0 mln zł 4 515,7 mln zł 4 754,0 mln zł 6 062,4 mln zł 394 zł/ha 497 zł/ha 521 zł/ha 661 zł/ha W tym: Sektor publiczny 2 981,2 mln zł 3 303,7 mln zł 3 584,0 mln zł 4 502,1 mln zł Sektor prywatny 564,8 mln zł 1 212, mln zł 1 170,0 mln zł 1 560,3 mln zł Produkcja (wartość) dodana 2 720,8 mln zł 3 746,3 mln zł 4 175,4 mln zł 5 363,0 mln zł 298 zł/ha 412 zł/ha 458 zł/ha 584 zł/ha W tym: Sektor publiczny 1 651,1 mln zł 1 892,9 mln zł 2 341,2 mln zł 3 219,8 mln zł Sektor prywatny 1 069,7 mln zł 1 853,4 mln zł 1 833,8 mln zł 2 090,3 mln zł Z danych tych wynika, że w ostatnich latach (dotyczy to także roku 2014) nominalna wartość produkcji globalnej leśnictwa ciągle rośnie (w roku 2012 nastąpił nieznaczny spadek), co jest rezultatem dobrej sytuacji na rynku przede wszystkim surowca drzewnego. Wartość produkcji globalnej, wynosząca w roku 2005 blisko 6,3 mld zł, wzrosła do wysokości prawie 8,5 mld zł w roku 2008, co oznacza wzrost o ponad 35%. W roku 2010 jest to już wartość wynosząca ponad 8,9 mld zł, a w roku 2013 wartość produktu globalnego leśnictwa sięga kwoty przekraczającej 11,4 mld zł, co oznacza wzrost o 28% w stosunku do roku Analizując przedstawione wyżej dane warto jeszcze zwrócić uwagę na wartość produkcji globalnej odniesionej do jednostki powierzchni leśnej, tj. 1 ha. Wartość ta rośnie w tym samym czasie od kwoty 745 zł/ha w roku 2005 do kwoty 909 zł/ha w roku 2008, a następnie 997 zł/ha w roku 2010 ale już w roku 2013 rośnie do kwoty zł/ha. Następuje także ciągły wzrost wolumenu produkcji. Jednocześnie obserwuje się względny wzrost udziału sektora prywatnego w tworzeniu produktu globalnego leśnictwa od 30% w roku 2005 do 38% w roku Głównymi odbiorcami produktów gospodarki leśnej pozostaje ciągle przemysł drzewny oraz celulozowo-papierniczy. W roku 2013 struktura produkcji globalnej(ceny bieżące) w sektorze leśnictwa przedstawiała się następująco(gus, Rocznik Statystyczny Leśnictwo 2014): 3

4 I. PRODUKCJA GLOBALNA tys. zł, II. ZUŻYCIE POŚREDNIE tys. zł w tym: zużycie materiałów tys. zł usługi obce tys. zł podróże służbowe tys. zł energia tys. zł III. WARTOŚĆ DODANA brutto tys. zł w tym: koszty związane z zatrudnieniem tys. zł w tym: wynagrodzenia brutto tys. zł ubezpieczenia społeczne tys. zł inne koszty pracownicze tys. zł Nadwyżka operacyjna brutto tys. zł Podana w zestawieniu wartość ,4 mln zł produkcji globalnej stanowi sumę: wartości pozyskanego drewna, użytków ubocznych, zwierzyny łownej oraz pozostałej produkcji i usług, tj. wartość robot budowlano-montażowych, wartość usług transportowospedycyjnych i innych usług zrealizowanych przez zakłady Lasów Państwowych, przedsiębiorstw naprawy taboru leśnego, także usługi w zakresie pozyskania i zrywki drewna oraz hodowli i ochrony lasu, wykonane przez firmy (osoby) prywatne, spółki i inne podmioty gospodarcze, a także wartość produkcji przedsiębiorstwa o znanej nazwie Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej. Produkcję globalną leśnictwa stanowi wartość produkcji i wartość usług podmiotów prowadzących działalność gospodarczą w zakresie leśnictwa, która w Polskiej Klasyfikacji Działalności oznaczona jest jak niżej: 4

5 DZIAŁ GRUPA KLASA PODKLASA NAZWA GRUPOWANIA SEKCJA A ROLNICTWO, LEŚNICTWO, ŁOWIECTWO I RYBACTWO 01 UPRAWY ROLNE, CHÓW I HODOWLA ZWIERZĄT, ŁOWIECTWO, WŁĄCZAJĄC DZIAŁALNOŚĆ USŁUGOWĄ.. 02 LEŚNICTWO I POZYSKIWANIE DREWNA Z Gospodarka leśna i pozostała działalność leśna, z wyłączeniem pozyskiwania produktów leśnych Z Pozyskiwanie drewna Z Pozyskiwanie dziko rosnących produktów leśnych, z wyłączeniem drewna Z Działalność usługowa związana z leśnictwem Leśnictwo jest formą działalności produkcyjnej o stosunkowo niskiej materiałochłonności. Jak wynika z przytoczonych danych, udział kosztów materialnych (produktów innych branż) w wartości produkcji globalnej sięga tylko 6,6%. Znaczne jest natomiast zapotrzebowanie leśnictwa na usługi, które w przedstawionym zestawieniu wynosi 35,2% wartości produkcji globalnej, przy czym w sektorze leśnictwa publicznego udział ten jest znacznie wyższy i wynosi ponad 42 %. Materiałochłonność produkcji w całej gospodarce jest znacznie wyższa w porównaniu z leśnictwem, gdyż przekracza 50%. Z prezentowanych wyżej danych statystycznych wnika ponadto, że wartość produkcji dodanej (nowo wytworzonej) w leśnictwie polskim w roku 2013 przekroczyła kwotę 5,54 mld zł, podczas gdy w roku 2005 była to kwota 2,7 mld zł. Oznacza to, że leśnictwo w ciągu 8 lat podwoiło wartość produkcji dodanej. 2. Bilans przepływów międzygałęziowych Wzajemne uwarunkowanie między leśnictwem i otoczeniem gospodarczym znajdują wyraz w bilansie tzw. przepływów międzysekcyjnych (międzygałęziowych). Bilans ten odzwierciedla strumień dóbr oraz usług przepływających z leśnictwa do innych sektorów gospodarki i instytucji życia publicznego i odwrotnie z innych sektorów do leśnictwa.. Jest to metoda, która opisuje jak przedsiębiorcy kupują i sprzedają między sobą wytworzone 5

6 produkty, przy czym sprzedaż jednej produkcji (zwanej output) stanowi podstawowy nakład (input) dla innej produkcji. Przedstawiając te wymiany między sekcjami gospodarki narodowej za pomocą tablicy o podwójnym wejściu (input output) można stworzyć makietę nowoczesnej gospodarki, pokazującą wewnętrzne zależności techniczno-ekonomiczne między różnymi sekcjami gospodarki narodowej. Obydwa procesy ilustruje schemat powiązań leśnictwa z innymi sektorami gospodarki, zawierający dane dla roku 2010 (załącznik 1). Najnowsze dane dotyczące całego kraju zawiera publikacja Głównego Urzędu Statystycznego pt. Bilans przepływów międzygałęziowych w bieżących cenach bazowych w 2010 r. Dla wygody prezentacji dokonano pewnej modyfikacji, łącząc w jednej kolumnie te działy wynikające z Polskiej Klasyfikacji Działalności, których udział w zasilaniu leśnictwa jest niewielki (wręcz symboliczny) lub niedający się ująć w przyjętej w tym bilansie skali wartości. Z przytoczonych danych (patrz załącznik 1) wynika, że z produktów i usług gospodarki leśnej korzystają wszystkie gałęzie gospodarki narodowej. Wytworzenie przez sektor leśnictwa w roku 2010 produkcji globalnej o wartości 8,1 mld zł (w cenach bazowych) stworzyło zapotrzebowanie na produkty innych branż i gałęzi gospodarki o wartości przekraczającej 3,9 mld zł, co stanowiło 48,3%. Wskaźnik ten jest nieco niższy niż przeciętnie w kraju. Uwagę zwraca duża, w porównaniu z innymi działami, zdolność leśnictwa do samoreprodukcji. Charakteryzuje ją wskaźnik wartości produktów i usług samego sektora leśnictwa niezbędny do wytworzenia produkcji globalnej. Z przytoczonych dany wynika, że aktualnie wskaźnik ten wynosi 25,5%. Tym niemniej materiałochłonność produkcji w całej gospodarce jest w porównaniu z leśnictwem znacznie wyższa. Z danych bilansu przepływów międzygałęziowych wynika, że sektor leśnictwa dostarczył podmiotom gospodarczym produkty i usługi o łącznej wartości 6,8 mld zł. Zakłady przemysłu drzewnego nabyły bezpośrednio w sektorze leśnym produkty o wartości blisko 2,8 mld zł, tj. 41% wartości wszystkich produktów leśnictwa podlegających dalszemu przetwarzaniu. Handel hurtowy i detaliczny nabył produkty (głównie drewno) o wartości blisko 342 mln zł, zaś meblarski za 232 mln zł, a bezpośrednio na budowy skierowano drewno o wartości prawie 171 mln zł. Sektor produkujący energię elektryczną i wodę nabył produkty z sektora leśnego o wartości 195 mln zł. Dysponując bilansem przepływów międzygałęziowych można bez większych trudności ustalić współczynniki techniczno-finansowe charakteryzujące na przykład jaka wartość produkcji działu i musi być zaangażowana w wytworzenie produkcji o wartości np. 1 tys. zł w dziale j, czy wskaźnik informujący o ile wzrośnie produkcja finalna w 6

7 dziale i jeżeli produkcja globalna w dziale j wzrośnie o 1 tys. zł, a ponadto wskaźnik charakteryzujący o ile należy zwiększyć produkcję globalną w dziale i aby produkcja finalna (końcowa) w dziale j wzrosła o 1 tys. zł. Wykorzystując zależności ustalone w wymienionym opracowaniu Głównego Urzędu Statystycznego dokonano oceny łańcucha produktów leśno-drzewnych w roku Uzyskane wyniki obliczeń i szacunków przedstawia rys. 1. Punktem wyjścia jest znajomość wartości produkcji globalnej leśnictwa w roku Wartość ta wyniosła ponad 8,1 mld zł. W tej kwocie mieszczą się zakupy surowca drzewnego dokonane bezpośrednio przez podmioty gospodarcze z sektora przemysłu drzewnego o wartości 2,8 mld zł co stanowiło blisko 15% ogólnego popytu tego sektora na produkty i usługi innych branż i dziedzin życia gospodarczego. W rezultacie przemysł drzewny wytworzył produkcję globalną o wartości blisko 26,9 mld zł. Aby wytworzyć produkt gotowy korzystał z usług handlu i transport wydając łącznie na ten cel blisko 5,1 mld zł. Przemysł celulozowo-papierniczy nabył produkty leśnictwa za kwotę prawie 614 mln zł o wartości, co stanowiło zaledwie 3,1% ogólnego popytu tego sektora na produkty innych gałęzi. W sumie przemysł ten wytworzył produkcję globalną o wartości 26,6 mld zł. mld zł. Przemysł celulozowo-papierniczy nabywając surowiec drzewny o wartości około 672 mln zł był w stanie wytworzyć produkcję o łącznej wartości ponad 50 mld zł. Wymagało to jednak korzystania z usług transportu o wartości przekraczającej 2,2 mld zł, o także innych usług związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą o wartości prawie 4,5 mld zł. Warto jeszcze wspomnieć o sektorze meblarskim, który nabył bezpośrednio w sektorze leśnym produkty o wartości jedynie około 228 mln zł, co stanowiło 1,1% ogólnego popytu tego sektora na dobra materialne i usługi innych sektorów dając produkcję globalną o wartości ponad 28 mld zł. Przemysły te mają również udział w działalności sektorów, z których usług korzystają w ramach własnej działalności. Należy też pamiętać, że na każdym odcinku tych powiązań w wyniku pobieranych przez organy państwa lub samorządy lokalne różnego rodzaju opłat i podatków, społeczeństwo partycypuje w powstałych korzyściach. 7

8 Ryc. 1. Schemat powiązań sektora leśnego z otoczeniem gospodarczym według cen bazowych dla roku

9 3. Zakończenie Z przeprowadzonych ocen i analiz wynika, że w grupie produktów i usług wytwarzanych w gospodarstwie leśnym drewno użytkowe ciągle zajmuje dominującą pozycję. Innymi słowy: podstawowym czynnikiem wpływającym na rzeczywiste ekonomiczne znaczenie leśnictwa w gospodarce narodowej, a zwłaszcza na obszarach wiejskich, jest poziom pozyskania surowca drzewnego Ściślej, o ekonomicznym znaczeniu leśnictwa decyduje przede wszystkim poziom pozyskania drewna okrągłego, co powiązane jest z przemysłem tartacznym i przemysłem drzewnym przetwórczym, a także celulozowopapierniczym usytuowanym głównie w miastach. Przemysły te, w powiązaniu z gospodarką leśną, odgrywają duże znaczenie dla stabilizacji ekonomicznej terenów wiejskich, zatrudnienia i sytuacji socjalnej. Znaczna część nakładów ponoszonych w gospodarstwie leśnym przeznaczana jest na produkcję drewna będącego surowcem do przerobu przemysłowego. Zważywszy na powyższe Narodowy Program Leśny powinien stwarzać warunki umożliwiające stały wzrost wartości produkcji dodanej wytwarzanej w całym sektorze leśnictwa. Jest to podstawowy warunek wzrostu udziału leśnictwa w rozwoju kraju. Narzędzia zapewniające realizację tego celu powinny być sformułowane w polityce leśnej państwa. Warto przy tym dodać, że także edukacja ekologiczna i pogłębianie wiedzy o roli, jaką w życiu ludzkim pełnią lasy może zwiększyć wartość ekonomiczną, czyli gotowość ludzi do poświęcenia innych dóbr na rzecz zachowania lasów. Nie budzi wątpliwości fakt, że zasoby leśne spełniają ważną rolę - i to w coraz większym zakresie - w zaspokajaniu potrzeb materialnych człowieka, a jednocześnie mamy do czynienia z coraz lepszym rozpoznaniem środowiskotwórczej roli tych zasobów, co sprawia, że oprócz wartości rynkowej, mają one wartość samą w sobie. Stąd konieczność ciągłej oceny ogólnospołecznych skutków realizacji określonej koncepcji gospodarki leśnej, w tym zwłaszcza użytkowania zasobów leśnych przy jednoczesnym zapewnieniu właściwego rozwoju samego lasu. Literatura: 1.EUROSTAT (1999): Summary of the May 1999 Meeting of the Eurostat Task Force on Forest Accounting on the Valuation of non-esa/sna Functions of Forests. Luxemburg 3. Główny Urząd Statystyczny (2015): Rocznik statystyczny Leśnictwo 20014,War2szawa 4. Główny Urząd Statystyczny (2012): Rachunki narodowe według sektorów i podsektorów instytucjonalnych Warszawa 5. Hultkrantz L. (1992. Haener M.K., Adamowicz W.L. (2000): Regional forest resource accounting: a northen Alberta case study. Canadian Journal of Forest Resources nr 30 9

10 6. Klocek A., Płotkowski L. (2011): Produkcja drewna w rachunku wyników gospodarstwa leśnego. Polskie Towarzystwo Leśne, Sękocin Stary 2): National accounting of timber and forest resources in Sweden. Environmental and Resource Economics nr 2 7. Sekot W.,Mayer Ch. 2004: Forstwirtschaftliche Gesamtrechnung in Osterreich. Statistische Nachrichten nr Sekot W. 2009: Forestry In the context of National Accounting European background and Austria Experiences. Reviewter Konferenzbetreig. W : Kant S., Tzscupke W., Peyron J., Jobstl H.: Managerial Economics and Accounting in an Evolving Paradigm of Forest Management. Schriftenreihe der Hochschule für Forstwirtschaft Rottenburg, Band Zienkowski L. 2001: Co to jest PKB? Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 10