2. Dzieje geologiczne obszaru Polski

Transkrypt

1 2. Dzieje geologiczne obszaru Polski

2 Obecny krajobraz Polski wynika, m.in. z: przeszłości geologicznej świata, a w szczególności Europy Środkowej, oddziaływania zarówno czynników endogenicznych, jak i egzogenicznych. Polska jest obszarem, na którym graniczą wielkie jednostki (struktury), tektoniczne: prekambryjska platforma wschodnioeuropejska, struktury fałdowań paleozoicznych Europy Zachodniej i Środkowej (kaledońskich i hercyńskich), objęte fałdowaniem alpejskim strefy fałdowań alpejskich Europy Południowej.

3 Platforma wschodnioeuropejska leży w północno-wschodniej i wschodniej Europie. Jej zachodnia granica, zwana linią Teisseyre a-tornquista (TT), ciągnie się od Płw. Jutlandzkiego, przez Polskę (Kołobrzeg, Toruń, Puławy, Przemyśl), aż do Morza Czarnego. Na obszarze platformy skorupa ziemska znajduje się na głębokości ponad km, czyli około 20 km głębiej, niż na terenie struktur leżących na zachód od linii TT. W Polsce obejmuje ona północno-wschodnią część kraju i składa się z dwóch części: ze starszego fundamentu krystalicznego (jedne z najstarszych struktur geologicznych na Ziemi), z młodszej pokrywy osadowej (płytowo zalegających utworów permsko-mezozoicznych).

4 Powierzchnia fundamentu krystalicznego: najpłycej występuje w północno-wschodniej Polsce (na głębokości poniżej 500 m) pochyla się w kierunku z NE na SW występując przy granicy zachodniej (granicy TT) na głębokości już około 7 km.

5 W obrębie samej platformy wyróżnia się kilka głównych jednostek (powierzchnia fundamentu krystalicznego znajduje się na ich terenie na odmiennych wysokościach): obniżenie perybałtyckie (ciągnące się dalej na wschód, aż do J. Ładoga) będące głęboką niecką, w której zalegają osady starszego paleozoiku, mezozoiku i kenozoiku, wyniesienie mazurskie (mazursko-suwalskie), w obrębie którego strop podłoża krystalicznego znajduje się bardzo płytko (na głębokości około 250 m) i na którym zalega seria skał triasowych i/lub jurajskich, obniżenie podlaskie (synekliza podlaska), wypełnione osadami paleozoicznymi, mezozoicznymi i kenozoicznymi; krystaliczny trzon leży na głębokości ponad 1000 m, strefa zrębowa, podlasko lubelska, która jest mocno wypiętrzoną strukturą; wyróżnia się w niej dwie zasadnicze części: wyniesienie Sławatycz (strop podłoża krystalicznego znajduje się na głębokości około 400 m), obniżenie nadbużańskie ponacinane licznymi uskokami i pokryte zróżnicowanymi, proterozoiczno-paleozoiczno-mezozoicznymi skałami osadowymi.

6 Obszar fałdowań paleozoicznych powstał w wyniku ruchów górotwórczych orogenezy: kaledońskiej i hercyńskiej (waryscyjskiej), przyczyniając się do wypiętrzenia Sudetów i Gór Świętokrzyskich. Na tym terenie zalegają w sposób nieciągły skały paleozoicznomezozoiczno-kenozoiczne. W kenozoiku, w wyniku ruchów górotwórczych orogenezy alpejskiej Sudety uległy odmłodzeniu i przekształceniu w struktury zrębowe. Ponieważ miało to miejsce w strukturach dość starych uległy one mocnej denudacji.

7 W obrębie tej strefy wyróżniamy pięć mniejszych jednostek tektonicznych: blok dolnośląski położony w południowozachodniej części Polski (pomiędzy dolinami Odry i Nysy Łużyckiej), ograniczony z trzech stron uskokami; w jego obrębie wyróżniamy dwa bloki, oddzielone od siebie tzw. uskokiem brzeżnym: sudecki (Sudety Zachodnie i Środkowe), przedsudecki; blok górnośląski, na którego dnie (zbudowanym ze zmetamorfizowanych skał prekambryjskich), zalegają grube serie skał węglonośnych, przykryte permsko-mezozoicznymi skałami młodszymi, trzon krystaliczny Gór Świętokrzyskich zbudowany ze skał paleozoicznych i wulkanicznych, antyklinorium Dolnego Sanu, stanowiące kontynuację trzonu Gór Świętokrzyskich.

8 Jednostki laramijskie, leżące w obrębie platformy paleozoicznej, zostały ukształtowane na pokrywie paleozoicznej. Wyżej zalegają lekko sfałdowane serie skał mezozoicznych, pokryte utworami kenozoicznymi.

9 W skład tej struktury, licząc kolejno od granicy TT, wchodzą: niecka brzeżna (synklinorium brzeżne) która wypełniona jest skałami kredy i paleogenu; w obrębie tej jednostki wyróżniamykolejno od północy: nieckę pomorską, nieckę warszawską, nieckę lubelską; wał środkowopolski (antyklinorium środkowopolskie) dość wąska i bardzo długa struktura, zbudowana ze skał permsko-mezozoicznych; przebiega on w kierunku południowo- -wschodnim od Danii, aż do Kotliny Sandomierskiej; w jego obrębie wyróżniamy kolejno od północy: wał pomorski, wał kujawski (z neogeńskimi złożami soli kamiennej w postaci wysadów solnych), wał południowopolski;

10 W skład tej struktury, licząc kolejno od granicy TT, wchodzą: niecka szczecińsko-łódzko-miechowska (synklinorium szczecińsko-łódzko-miechowskie), która ze względu na specyficzne przewężenia i trzy rozszerzenia dzieli się na podstruktury: nieckę szczecińską (zdominowaną przez skały kredowe), nieckę mogielińsko-łódzką (z licznymi wysadami solnymi), nieckę miechowską, monoklina przedsudecka i śląsko-krakowska, wchodzące w skład jednolitej struktury zbudowanej ze skał permsko-kredowych; w skałach monokliny przedsudeckiej powstały złoża miedzi i węglowodorów, w strukturach monokliny śląsko-krakowskiej m.in. rudy cynku i ołowiu, a także srebro i żelazo.

11 Najsilniejszy wpływ na obraz Europy wywarła orogeneza alpejska. W Polsce, w wyniku silnych ruchów górotwórczych, trwających od kredy do neogenu powstały Karpaty, na ich przedpolu w Kotlinie Sandomierskiej i Kotlinie Oświęcimskiej utworzone zostało w paleogenie zapadlisko przedkarpackie, gdzie w miocenie (w płytkim morzu i w warunkachklimatu ciepłego), powstały: sól kamiennaoraz złożasiarki.

12 Fałdowanie Karpat przyczyniło się do powstania dwóch głównych jednostek geologicznych: Karpat Wewnętrznych obejmujących Tatry, Podhale i Pieniny, zbudowanych ze sfałdowanych i przemieszczonych serii mezozoicznych skał osadowych (wapieni, margli, łupków, dolomitów i piaskowców), magmowych (granitoidów bardziej odpornych na erozję) i metamorficznych (gnejsów i łupków krystalicznych także bardzo odpornych na niszczenie), pomiędzy którymi w obniżeniach znajdują się skały fliszu karpackiego, Karpat Zewnętrznych okalających Karpaty Wewnętrze i leżących na terenie Pogórza Karpackiego i Beskidów (zbudowanych z osadów fliszu karpackiego w obrębie płaszczowin).

13 EON ERA OKRES EPOKA POCZĄTEK OKRESU (W MLN LAT) kenozoiczna fanerozoik mezozoiczna paleozoiczna kryptozoik prekambr czwartorzęd holocen 0,0117 plejstocen 2,59 neogen pliocen 5,3 miocen 23 oligocen 34 paleogen eocen 56 paleocen 66 kreda 145 jura 201 trias 252 perm 299 karbon 359 dewon 419 sylur 443 ordowik 485 kambr 541 proterozoiczna 2500 archaiczna 4000 azoik hadejska 4600

14 Skomplikowana i różnorodna budowa geologiczna warunkuje obecność na terenie naszego kraju różnych surowców mineralnych: energetycznych, metalicznych, chemicznych i skalnych, szczególnie na terenie fałdowań paleozoicznych.

15 Rodzaj surowca węgiel kamienny węgiel brunatny ropa naftowa torf gaz ziemny Czas powstania karbon neogen neogen perm holocen neogen paleozoik Przykłady występowania Wyżyna Śląska, Sudety: rejon Wałbrzycha, Wyżyna Lubelska, Polesie Lubelskie okolice Bełchatowa, Konina i Bogatyni Pogórze Karpackie okolice Kamienia Pomorskiego, szelf bałtycki (na północ od Rozewia) Pobrzeże Szczecińskie, Pojezierze Pomorskie, Niz. Południowopodlaska Pogórze Karpackie Poj. Wielkopolskie, Nizina Wielkopolska

16 Rodzaj surowca rudy cynku i ołowiu rudy miedzi i srebra Czas powstania trias perm Przykłady występowania okolice Olkusza i Tarnowskich Gór okolice Legnicy, Lubina, Polkowic

17 Rodzaj surowca sól kamienna siarka rodzima Czas powstania Neogen / miocen perm neogen Przykłady występowania okolice Bochni i Wieliczki okolice Inowrocławia, Wapna i Kłodawy okolice Tarnobrzega

18 Rodzaj surowca Czas powstania Przykłady występowania gips neogen Niecka Nidziańska karbon Wyżyna Krakowsko- Częstochowska Wyżyna Kieleckowapienie Sandomierska, Wyżyna jura Lubelska, okolice Opola, Wyżyna Krakowsko- Częstochowska dolomity trias Wyżyna Śląska granity karbon Przedgórze Sudeckie marmury paleozoik Sudety piaskowc e porfiry, melafiry, diabazy piaski i żwiry kreda paleozoik, neogen plejstocen, holocen Beskidy, Sudety, Roztocze Sudety, Wyżyna Krakowsko- Częstochowska powszechnie w całej Polsce

19 Materiały pomocnicze do nauki Opracowane w celach edukacyjnych (niekomercyjnych) Opracowanie i redakcja: Sławomir Dmowski Kontakt: kontakt@norwid24.waw.pl WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE - KOPIOWANIE ZABRONIONE -