Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego

Transkrypt

1

2 Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego Inetta Jędrasik-Jankowska Zamów książkę w księgarni internetowej SERIA AKADEMICKA 7. WYDANIE WARSZAWA 2016

3 Stan prawny na 9 listopada 2015 r., z uwzględnieniem zmian wynikających z ustawy z 15 maja 2015 r. o zmianie ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1066), które wejdą w życie 1 stycznia 2016 r. Wydawca Agata Jędrasik Wydawca Redaktor prowadzący Agnieszka Redaktor prowadzący Dymkowska Opracowanie redakcyjne Opracowanie redakcyjne Joanna Tyszkiewicz-Żak Łamanie Łamanie Marpres Projekt gra czny okładki i stron tytułowych Fotografia na okładce Tadeusz Wrzesiński (Studio MTJ Wrzesińscy) Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na P L K I B K Copyright by Wolters Kluwer SA, 2016 ISBN: Copyright by 7. Wolters wydanie Kluwer SA, 2013 ISBN: Wydane przez: Wolters Kluwer SA Wydane przez: Wolters Kluwer SA Dział Praw Autorskich Warszawa, ul. Przyokopowa 33 Dział Praw Autorskich tel ksiazki@wolterskluwer.pl Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel , fax ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa księgarnia internetowa

4 Spis treści Wykaz skrótów Część pierwsza CZĘŚĆ OGÓLNA Rozdział I. Geneza i rozwój idei zabezpieczenia społecznego Preindustrialne formy zabezpieczenia społecznego Idea zabezpieczenia społecznego i klasyczne metody jej realizacji Ubezpieczenie społeczne a ubezpieczenie zdrowotne Ubezpieczenie społeczne a ubezpieczenie gospodarcze Rozdział II. Polski system ubezpieczenia społecznego Organizacja i zarządzanie systemem ubezpieczenia społecznego Finansowanie ubezpieczenia społecznego Finansowanie świadczeń w latach Finansowanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego po reformie z 1999 r Fundusz Ubezpieczeń Społecznych Otwarte fundusze emerytalne Repartycyjna i kapitałowa metoda finansowania świadczeń Ogólna charakterystyka i zasady działania systemu ubezpieczenia społecznego w Polsce Rozdział III. Składka na ubezpieczenie społeczne Istota i rola składki Zasady opłacania składki Podział składki na ubezpieczenie społeczne Podział składki emerytalnej Płatnik składek Podstawa wymiaru składek Mechanizmy prawne ułatwiające zapłatę składki Skutki nieterminowego opłacania składek Odsetki za zwłokę Dodatkowa opłata Odpowiedzialność karna płatnika składek Odpowiedzialność osób trzecich za zaległości z tytułu składek Istota i zakres odpowiedzialności osób trzecich Zakres pojęcia osoba trzecia... 57

5 6 Spis treści 5. Zabezpieczenie rzeczowe wierzytelności z tytułu składek Przedawnienie należności z tytułu składek Konto indywidualne Subkonto Rozdział IV. Obowiązek ubezpieczenia społecznego Zasady podlegania ubezpieczeniu społecznemu Zakres obowiązku ubezpieczenia społecznego Ustawowe tytuły obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego Katalog tytułów Pozostawanie w stosunku pracy Osoba uznana za pracownika Istota konstrukcji uznania za pracownika Geneza wprowadzenia do ustawy systemowej art. 8 ust. 2a Praca na rzecz pracodawcy jako przesłanka uznania za pracownika Rola konstrukcji prawnej wynikającej z art. 8 ust. 2a ustawy systemowej Realizacja obowiązku ubezpieczenia społecznego osoby uznanej za pracownika Wykonywanie pracy nakładczej Członkostwo w rolniczej spółdzielni produkcyjnej i spółdzielni kółek rolniczych Wykonywanie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia Prowadzenie pozarolniczej działalności Współpraca przy wykonywaniu umowy agencyjnej, zlecenia lub pozarolniczej działalności Pozostawanie w Służbie Celnej Wykonywanie mandatu posła lub senatora Pobieranie stypendium Pobieranie świadczeń z funduszy publicznych Wykonywanie pracy na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania Tytuły niezwiązane z osiąganiem przychodu Odbywanie zastępczej służby wojskowej Członkostwo w radzie nadzorczej Obowiązek ubezpieczenia emerytalnego i rentowego emerytów i rencistów Zbieg obowiązku ubezpieczenia Zbieg tytułów w zakresie ubezpieczenia powszechnego Zbieg obowiązku ubezpieczenia powszechnego z obowiązkiem ubezpieczenia rolniczego Zbieg obowiązku ubezpieczenia społecznego i podlegania zaopatrzeniu społecznemu Dobrowolne przystąpienie do ubezpieczenia Konstrukcja dobrowolnego ubezpieczenia społecznego Dobrowolne ubezpieczenie emerytalne i rentowe... 97

6 Spis treści Dobrowolne ubezpieczenie chorobowe Zasady podlegania obowiązkowi ubezpieczenia społecznego przez pracowników migrujących Rozdział V. Przedmiot ochrony ubezpieczeniowej Zdarzenia losowe biotyczne Pojęcie zdarzenia (ryzyka) ubezpieczeniowego Prawna klasyfikacja zdarzeń losowych biotycznych Prawna kwalifikacja zdarzeń losowych a zakres ochrony ubezpieczeniowej Wyodrębnienie ochrony wypadku w drodze do pracy lub z pracy Kształtowanie się ochrony ubezpieczeniowej drogi do pracy lub z pracy Pojęcie wypadku w drodze do pracy lub z pracy Definicja wypadku w drodze do pracy lub z pracy Dom jako drugi biegun drogi do pracy lub z pracy Droga do pracy lub z pracy w znaczeniu prawnym (droga chroniona) Przerwy w odbywaniu drogi do pracy lub z pracy Wypadek w drodze w czasie przerwy w pracy Wina ubezpieczonego a zajście zdarzenia losowego Skutki prawne winy poszkodowanego Rozdział VI. Warunki nabycia prawa do świadczeń Istota i rola warunków Czas zajścia zdarzenia ubezpieczeniowego Staż ubezpieczeniowy Pojęcie stażu ubezpieczeniowego Struktura stażu ubezpieczeniowego Staż do nabycia prawa i staż do wymiaru świadczenia Kryteria różnicowania stażu ubezpieczeniowego Przeliczniki stażu ubezpieczeniowego Warunek gęstości zatrudnienia Zasady uwzględniania w stażu okresów zagranicznych Rozdział VII. Wymiar świadczeń z ubezpieczenia społecznego Założenia ogólne Wymiar rent i emerytur w systemie zdefiniowanego świadczenia Formuła wymiaru świadczeń Kwota stała i kwota bazowa Kwota indywidualna świadczenia Zależność od stażu ubezpieczeniowego Zależność od podstawy wymiaru Zmiana wysokości świadczenia Przeliczenie podstawy wymiaru świadczenia Wyliczenie podstawy na nowo Poszerzenie katalogów okresów składkowych i nieskładkowych Zwiększenie świadczenia z tytułu aktywności zawodowej po przejściu na emeryturę lub rentę

7 8 Spis treści 3. Wymiar emerytury w systemie zdefiniowanej składki Założenia ogólne Formuła wymiaru emerytury repartycyjnej Podstawa obliczenia emerytury repartycyjnej Suma składek Kapitał początkowy Średnie dalsze trwanie życia Wzrost emerytury repartycyjnej z tytułu dalszego zatrudnienia Wymiar okresowej emerytury kapitałowej Ustalanie kwoty okresowej emerytury kapitałowej Podwyższanie kwoty okresowej emerytury kapitałowej Dodatki do rent i emerytur Waloryzacja świadczeń Rola waloryzacji Sposoby i rodzaje waloryzacji Waloryzacja w polskim systemie prawa emerytalnego Charakter prawny waloryzacji Wymiar świadczeń z uwzględnieniem okresów zagranicznych Rozdział VIII. Świadczenie nienależne Konstrukcja pojęcia świadczenia nienależnego Zakres obowiązku zwrotu świadczenia pobranego nienależnie Świadczenie nienależnie pobrane przez osobę inną niż emeryt lub rencista Rozdział IX. Realizacja prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego Ogólne zasady ustalania i wypłaty świadczeń Zawieszenie i inne przyczyny wstrzymania wypłaty świadczenia Zawieszenie prawa do świadczeń Zawieszenie prawa jako konstrukcja prawna Zawieszenie prawa z mocy ustawy Zawieszenie prawa na wniosek Inne przyczyny wstrzymania wypłaty świadczenia Ustanie prawa do świadczeń Nieprzedłożenie dowodów stwierdzających dalsze istnienie prawa do świadczenia Niepoddanie się badaniom lekarskim Nieistnienie prawa Niemożność doręczenia świadczenia Potrącenia i egzekucja ze świadczeń ubezpieczeniowych Przedawnienie prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego Zbieg prawa do świadczeń Rozdział X. Dochodzenie świadczeń z ubezpieczenia społecznego przed sądem

8 Spis treści 9 Część druga UBEZPIECZENIE CHOROBOWE Rozdział XI. Ogólna charakterystyka ubezpieczenia chorobowego Rozdział XII. Ryzyko w ubezpieczeniu chorobowym Niezdolność do pracy z powodu choroby Choroba w znaczeniu biologicznym Choroba w znaczeniu prawnym Treść ryzyka niezdolności do pracy z powodu choroby Stwierdzanie zajścia ryzyka niezdolności do pracy z powodu choroby Sytuacje zrównane z niezdolnością do pracy z powodu choroby Zmniejszona sprawność do pracy Przerwa w pracy w związku z urodzeniem dziecka (urlop macierzyński) Konieczność opieki nad dzieckiem lub innym chorym członkiem rodziny Rozdział XIII. Świadczenia z ubezpieczenia chorobowego Zasiłek chorobowy Świadczenie rehabilitacyjne Zasiłek wyrównawczy Zasiłek macierzyński Zasiłek opiekuńczy Rozdział XIV. Warunki nabycia prawa i wymiar świadczeń Warunki nabycia prawa do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego Zajście ryzyka niezdolności do pracy w czasie trwania ubezpieczenia Okres wyczekiwania Wymiar świadczeń z ubezpieczenia chorobowego Kryteria ustalania wysokości świadczeń chorobowych Zasady ustalania podstawy wymiaru zasiłku chorobowego i macierzyńskiego dla pracowników Ustalanie podstawy wymiaru zasiłku chorobowego i macierzyńskiego dla osób niebędących pracownikami Rozdział XV. Okres pobierania świadczeń Okres pobierania zasiłku chorobowego Rola okresu zasiłkowego Długość okresu zasiłkowego Struktura okresu zasiłkowego Zasady liczenia okresu zasiłkowego Rozdział XVI. Pozbawienie prawa do zasiłku chorobowego Utrata a brak prawa do zasiłku chorobowego Okoliczności pozbawiające prawa do zasiłku chorobowego Spowodowanie niezdolności do pracy w wyniku umyślnego przestępstwa lub wykroczenia Spowodowanie niezdolności do pracy nadużyciem alkoholu

9 10 Spis treści 2.3. Wykonywanie pracy zarobkowej w czasie zwolnienia lekarskiego Wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego w sposób niezgodny z celem Sfałszowanie zaświadczenia lekarskiego Niepodjęcie pracy zaproponowanej nosicielowi choroby zakaźnej Rozdział XVII. Prawo do zasiłku chorobowego po ustaniu ubezpieczenia chorobowego Kontynuacja niezdolności do pracy po ustaniu ubezpieczenia Powstanie niezdolności do pracy po ustaniu ubezpieczenia Rozdział XVIII. Realizacja prawa do zasiłku chorobowego Ujawnienie a doręczenie zaświadczenia lekarskiego Postępowanie w sprawie wypłaty zasiłków Wstrzymanie wypłaty zasiłku chorobowego Nienależna wypłata zasiłku chorobowego Przedawnienie roszczenia o zasiłek Część trzecia UBEZPIECZENIE RENTOWE Rozdział XIX. Zakres przedmiotowy ubezpieczenia rentowego Rozdział XX. Ryzyko w ubezpieczeniu rentowym Ryzyko niezdolności do pracy Nazwa ryzyka Konstrukcja ryzyka rentowej niezdolności do pracy Treść ryzyka rentowej niezdolności do pracy Tryb stwierdzania zajścia ryzyka Niezdolność do samodzielnej egzystencji Ryzyko utraty żywiciela Założenia konstrukcyjne ryzyka Ustawowa treść ryzyka utraty żywiciela Rozdział XXI. Świadczenia z ubezpieczenia rentowego Renta z tytułu niezdolności do pracy Rodzaje rent z tytułu niezdolności do pracy Warunki nabycia prawa do renty Czas zajścia ryzyka rentowej niezdolności do pracy Warunek stażu ubezpieczeniowego Warunek gęstości ubezpieczenia Wymiar renty z tytułu niezdolności do pracy Formuła wymiaru Wymiar renty w razie ponownej niezdolności Zamiana renty na emeryturę Zbieg prawa do renty z zarobkiem Renta szkoleniowa Renta rodzinna

10 Spis treści Wtórny charakter prawa do renty rodzinnej Warunki nabycia prawa do renty rodzinnej Wymiar renty rodzinnej Zasiłek pogrzebowy Rozdział XXII. Świadczenia przyznawane w szczególnym trybie Rola szczególnego trybu przyznawania świadczeń Świadczenia w drodze wyjątku Świadczenia przyznawane na specjalnych warunkach Część czwarta UBEZPIECZENIE WYPADKOWE Rozdział XXIII. Założenia konstrukcyjne ubezpieczenia wypadkowego Geneza i rola ubezpieczenia od wypadków przy pracy Kształtowanie się ubezpieczenia od wypadków przy pracy w Polsce Pojęcia prawne ubezpieczenia wypadkowego Zakres ochrony udzielanej przez ubezpieczenie wypadkowe Składka na ubezpieczenie wypadkowe Rozdział XXIV. Wypadek przy pracy jako pojęcie prawne Miejsce pojęcia wypadek przy pracy w katalogu pojęć prawnych Przedmiot definicji wypadku przy pracy Powiązania między elementami definicji Rozdział XXV. Elementy pojęcia wypadku przy pracy Nagłe zdarzenie Przyczyna zewnętrzna Zewnętrzność przyczyny urazu lub śmierci a zewnętrzność przyczyny zdarzenia Pojmowanie przyczyny zewnętrznej w orzecznictwie Sądu Najwyższego Wykonywanie pracy Skutek w postaci urazu lub śmierci Powiązania między elementami pojęcia wypadku przy pracy Charakter związku z pracą Wyłączenie (zerwanie) związku z pracą Przerwy w świadczeniu pracy Stan nietrzeźwości a zerwanie związku z pracą Stwierdzanie zajścia wypadku przy pracy Wypadek przy pracy osób ubezpieczonych na podstawie innego tytułu niż stosunek pracy Katalog chronionych czynności Ustalanie zajścia wypadku przy wykonywaniu innej ubezpieczonej czynności Rozdział XXVI. Inne kwalifikacje prawne szkód na osobie doznanych w związku z pracą

11 12 Spis treści 1. Choroba zawodowa Choroba zawodowa jako pojęcie prawne Wykaz chorób zawodowych Stwierdzanie choroby zawodowej Wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy Rozdział XXVII. Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego Zasady udzielania świadczeń wypadkowych Okoliczności wyłączające prawo do świadczeń Wina umyślna lub rażące niedbalstwo poszkodowanego Stan nietrzeźwości lub odurzenia poszkodowanego Zakres świadczeń Świadczenia z tytułu skutków wypadku przy pracy w zakresie zdolności do zarobkowania Zasiłek chorobowy Świadczenie rehabilitacyjne Zasiłek wyrównawczy Renta z tytułu niezdolności do pracy Renta szkoleniowa Renta rodzinna Dodatki do rent wypadkowych Świadczenia odszkodowawcze z tytułu doznanego uszczerbku na zdrowiu lub śmierci Odszkodowanie należne poszkodowanemu Odszkodowanie należne rodzinie poszkodowanego Świadczenia zdrowotne Rozdział XXVIII. Realizacja prawa do świadczeń wypadkowych Tryb przyznawania i wypłacania świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego Zbieg prawa do rent wypadkowych z innymi świadczeniami Zawieszenie prawa do rent wypadkowych Część piąta UBEZPIECZENIE EMERYTALNE Rozdział XXIX. Filarowa konstrukcja ochrony ryzyka emerytalnego Plan Beveridge a jako wzorzec filarowej konstrukcji Uwarunkowania i założenia polskiej reformy systemu emerytalnego Zasady wprowadzenia i działania dwufilarowego systemu emerytalnego Kryterium daty urodzenia Dwutorowość i dwufilarowość systemu emerytalnego Emerytura bazowa Status prawny i zasady działania otwartych funduszy emerytalnych Rozdział XXX. Członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym Uwarunkowania prawne członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym Uzyskanie członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym

12 Spis treści Umowa o członkostwo Otwarcie rachunku jako sposób nabycia członkostwa w OFE Zmiana funduszu Zmiana funduszu z woli członka Zmiana funduszu z przyczyn organizacyjnych Obowiązki wynikające z członkostwa Śmierć członka otwartego funduszu emerytalnego Rozdział XXXI. Ryzyko emerytalne Odrębność ryzyka emerytalnego Konstrukcja i treść ryzyka emerytalnego w prawie polskim Podwójna rola rozwiązania stosunku pracy Wiek emerytalny jako warunek nabycia prawa do emerytury Przesłanki ustalania wieku emerytalnego Rodzaje wieku emerytalnego Kryteria różnicowania wieku emerytalnego Ogólne zasady ochrony ryzyka emerytalnego Rozdział XXXII. Rodzaje emerytur z powszechnego ubezpieczenia społecznego Ogólna charakterystyka rodzajów emerytury Emerytura bazowa w systemie zdefiniowanego świadczenia Emerytura w powszechnym wieku emerytalnym Emerytura w niższym wieku emerytalnym Emerytura wcześniejsza Emerytury branżowe Emerytura dla górników Emerytura dla pracowników kolejowych Emerytura nauczycielska Emerytura bazowa w systemie zdefiniowanej składki Formy występowania emerytury bazowej w powszechnym wieku emerytalnym Emerytura repartycyjna Okresowa emerytura kapitałowa Emerytura bazowa ostateczna Emerytura na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej Emerytura częściowa Emerytura mieszana Spis tabel i schematów

13

14 Wykaz skrótów FUS Fundusz Ubezpieczeń Społecznych GP Gazeta Prawna k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 121 z późn. zm.) KDPW Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) KNF Komisja Nadzoru Finansowego k.p. ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 101 z późn. zm.) k.s.h. ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz z późn. zm.) LEX system informacji prawnej Wydawnictwa Wolters Kluwer MOP Międzynarodowa Organizacja Pracy MPPiSS Minister Pracy, Płacy i Spraw Socjalnych MZiOS Minister Zdrowia i Opieki Społecznej NSA Naczelny Sąd Administracyjny OFE otwarty fundusz emerytalny OSA Orzecznictwo Sądów Administracyjnych OSNAPiUS Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Prokuratury Generalnej OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych PiP Państwo i Prawo PiZS Praca i Zabezpieczenie Społeczne pte powszechne towarzystwo emerytalne PUS Przegląd Ubezpieczeń Społecznych

15 16 Wykaz skrótów PUSiG Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych PZU Powszechny Zakład Ubezpieczeń RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SA Sąd Apelacyjny SN Sąd Najwyższy SP Służba Pracownicza TK Trybunał Konstytucyjny TUS Trybunał Ubezpieczeń Społecznych u.dz.l. ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 217 z późn. zm.) u.e.k. ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1097) u.o.f.f.e. ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 989 z późn. zm.) u.s.r. ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz z późn. zm.) ustawa emerytalna ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz z późn. zm.) ustawa pomostowa ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz. U. Nr 237, poz z późn. zm.) ustawa rewaloryzacyjna ustawa z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 104, poz. 450 z późn. zm.; nieobowiązująca) ustawa scaleniowa ustawa z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznem (Dz. U. Nr 51, poz. 396 z późn. zm.; nieobowiązująca) ustawa wypadkowa ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 167, poz z późn. zm.) ustawa zasiłkowa ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 159) u.s.u.s. ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń (albo ustawa systemowa) społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz z późn. zm.) u.ś.o.z. ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 164, poz z późn. zm.) u.z.o.z. ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 14, poz. 89 z późn. zm.; nieobowiązująca) WSA wojewódzki sąd administracyjny ZUS Zakład Ubezpieczeń Społecznych

16 Część pierwsza CZĘŚĆ OGÓLNA Rozdział I Geneza i rozwój idei zabezpieczenia społecznego 1. Preindustrialne formy zabezpieczenia społecznego Punktem wyjścia rozważań o rozwoju idei zabezpieczenia społecznego i metod jej realizacji musi być konstatacja, że człowiek niezależnie od tego, czy jest dziełem Stwórcy, czy wytworem procesów ewolucji, jest istotą w pewnym sensie niedoskonałą. Z biegiem lat traci bowiem siły witalne, a tym samym zdolność do zdobywania sobie pożywienia 1. Trzeba liczyć wówczas na innych, stając się ciężarem przede wszystkim dla swoich bliskich. 1 Od najdawniejszych czasów ludzkość poszukiwała sposobów rozwiązania tego problemu. Niestety, były wśród nich i takie jak w starożytnej Sparcie, gdzie ludzi niepełnosprawnych, starców i kalekich zrzucano po prostu ze skały. W czasach nowożytnych też mamy przykłady podobnych sposobów postępowania. W relacjach podróżników można znaleźć opisy zachowań praktykowanych przez niektóre plemiona afrykańskie. Jednym z nich jest zwyczaj wsadzania starców na wysokie palmy, którymi potrząsano tak, by starcy pospadali. Mniej drastyczne sposoby pozbywania się ludzi starych wykształciły się wśród plemion Tybetu i innych rejonów Dalekiego Wschodu. Tu starcy sami udają się w góry, gdzie czekają na śmierć, aby nie być ciężarem dla rodziny. W kręgu kultury śródziemnomorskiej na stosunek do ludzi chorych, ubogich i starców istotny wpływ wywarło pojawienie się chrześcijaństwa z jego hasłem miłości bliźniego i kultem rodziny. W formacjach typu przedkapitalistycznego osoby w wieku poprodukcyjnym doznawały opieki przede wszystkim jako członkowie rodziny. W pracy produkcyjnej wykonywanej w gospodarstwie rolnym lub w warsztacie rzemieślniczym uczestniczyli wszyscy członkowie rodziny także dzieci, starcy i kaleki. Wspólna praca uprawniała do równego udziału w spożywaniu produktów gospodarstwa również po utracie zdolności do pracy. Jak długo zatem rodzina dysponowała przedmiotami i narzędziami pracy, tak długo starcy i dzieci mieli zaspokojone elementarne potrzeby życiowe. Jeżeli nie mogła o nich zadbać rodzina, pomocy udzielali sąsiedzi albo instytucje kościelne lub gmina. Tak np. w średniowiecznej Szwecji do udzielania pomocy chorym i starcom byli 2 1 Zdolność do zdobywania pożywienia można stracić także znacznie wcześniej w wyniku choroby lub kalectwa albo można nie mieć jej z powyższych powodów już od urodzenia.

17 18 Część pierwsza. Część ogólna zobowiązani kolejno wszyscy sąsiedzi. Każdy, kto spełnił swój obowiązek pielęgnacji, obróbki pola i zagrody, przekazywał tzw. tabliczkę pomocy następnemu sąsiadowi. 3 W średniowiecznej Anglii opiekę nad najuboższymi mieszkańcami sprawowały gildie religijne, kupieckie i rzemieślnicze. Każda z tych gildii miała inne zadania i cele. Tak np. gildie religijne powołane były do wspólnego obchodzenia świąt. Niektóre z nich miały jednak zwyczaj pokrywania kosztów pogrzebu członków gildii i zbierania środków na utrzymanie wdów i sierot w drodze gromadzenia doraźnych datków. Czasem udzielały też pomocy swym członkom, np. poszkodowanym w wypadku albo w wyniku pożaru. Po śmierci Henryka VIII nastąpił upadek gildii religijnych. Wiązało się to z dekretem Edwarda VI ( ) nakazującym przekazanie Koronie zgromadzonej na cele religijne własności. Rozwój gildii kupieckich i rzemieślniczych był ściśle związany z okresem względnej stabilizacji politycznej po podbojach normandzkich oraz z rozwojem miast i handlu. Celem tych gildii była ochrona interesów rzemieślników przed konkurencją. Pomoc w ubóstwie miała dużo mniejsze znaczenie, choćby dlatego, że kupcy byli z reguły ludźmi majętnymi. Doraźna pomoc była jednak świadczona kupcom, którzy ponieśli poważne straty podczas wyprawy, które były z wielu względów niebezpieczne 2. 4 Do swoistych instytucji opieki w zakresie pomocy biednym, jakie stworzył feudalizm, należy zaliczyć żebractwo, które wsparte ideą miłości bliźniego znajdowało zrozumienie społeczne i dobrze odgrywało swoją rolę. Z tego to okresu wywodzi się powiedzenie gość w dom, Bóg w dom. Zgodnie z tym przekonaniem żebraka należało nakarmić i napoić. Instytucja żebractwa doznała jednak załamania w XIV w., kiedy to w wyniku długotrwałych wojen, a w szczególności wojny stuletniej, antyfeudalnych powstań chłopskich we Francji i epidemii dżumy w 1348 r., która pochłonęła 1/3 ludności Europy, nastąpiło wyniszczenie gospodarki oraz wzrost włóczęgostwa i żebractwa. Pojawia się ustawodawstwo represjonujące żebraków i włóczęgów, nakazujące im pozostawanie na miejscu i upoważniające do zmuszania ich do pracy karami chłosty lub obcinania uszu. 5 Najwięcej przykładów ustawodawstwa represjonującego żebraków znajdujemy w Anglii. W 1339 r. wydano akt zakazujący wspomagania osób zdrowych. Było to o tyle ważne, że dokonano rozróżnienia żebraków na niepełnosprawnych ubogich, którym trzeba było pomagać, i zdrowych, których należało karać i zmuszać do pracy. W 1388 r. w celu ograniczenia włóczęgostwa zakazano przemieszczania się bez certyfikatu wydanego przez władze gminy. Była to z jednej strony próba rozwiązania problemów społecznych związanych z żebractwem, a z drugiej hamulec dla przepływu ludności ze wsi do miast. Wkrótce już jednak następuje przełom w poglądach na losy biednych. Wiąże się to z nastaniem renesansu i jego hasłem zwrócenia się ku człowiekowi (Homo sum, nihil humani a me alienum esse puto). W tym duchu w 1533 r. uchwalono w Anglii obowiązek zbierania w gminie podatków na rzecz ubogich niepełnosprawnych 3. Do zmiany poglądów w kwestii ubogich przyczyniły się też bardzo złe zbiory w latach 2 Czego ślady mamy też w polskiej literaturze, np.: Rozlały rzeki, pełne zwierza bory i pełno zbójców na drodze (A. Mickiewicz, Powrót taty). 3 Kilka wieków wcześniej we Francji taki obowiązek nałożył na gminy Karol Wielki.

18 Rozdział I. Geneza i rozwój idei zabezpieczenia społecznego , co spowodowało znaczny wzrost cen zboża i nastanie głodu. Mając w pamięci powstanie Wata Tylera w 1381 r., kiedy to zbuntowane masy chłopskie wtargnęły do Londynu, obawiano się, że nierozwiązanie tych problemów spowoduje niepokoje zagrażające całemu społeczeństwu. Zapobiec temu miała ustawa o ubogich (Poor Law z 1601 r.), w której ustalono generalne zasady postępowania wobec problemu ubóstwa oraz dokonano klasyfikacji osób ubogich i sposobów postępowania z nimi. Mimo dość restrykcyjnego charakteru, ogromnym walorem ustawy o ubogich było harmonijne powiązanie dwóch elementów, tj.: odpowiedzialności państwa za problemy ubóstwa, przejawiającej się w ukształtowaniu jednolitej struktury zabezpieczenia społecznego, oraz pozostawienia zarówno gromadzenia środków, jak i ich dystrybucji środowiskom lokalnym. Rewolucja przemysłowa i rozpad warsztatów rodzinnych powodują, że rodzina przestaje pełnić funkcje zabezpieczające byt wszystkim swoim członkom. Podstawą utrzymania staje się praca u obcego pracodawcy. Starzy i niezdolni do pracy nie mogą już, jak dawniej, liczyć na zabezpieczenie w ramach rodziny. Jednocześnie zanika instytucjonalna pomoc sąsiedzka społeczności lokalnej, ponieważ w ruchliwej i heterogennej zbiorowości ludzie są sobie obcy. 6 Problemem społecznym okresu wczesnego kapitalizmu staje się zatem sytuacja robotników i ich rodzin w okresach utraty środków utrzymania z powodu choroby, kalectwa lub starości. Pojawiają się projekty różnych urządzeń publicznych mających zabezpieczyć byt robotników. Twórcą jednego z pierwszych takich utopijnych projektów na świecie był Daniel Defoe (znany przede wszystkim jako autor Robinsona Cruzoe), a w Polsce niejaki Rozenthal z Lublina, który w 1709 r. przedstawił projekt ubezpieczeń dla robotników z pobliskiej huty. Utworzeniu jednak jakichś instytucjonalnych form zabezpieczenia losów robotników stała na przeszkodzie doktryna liberalna państwa kapitalistycznego. W myśl tej doktryny państwo liberalne stało się odpowiedzialne tylko za bezpieczeństwo, zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne, rezygnując w znacznej mierze z ustawodawstwa socjalnego chroniącego jednostki, które nie były w stanie własnym wysiłkiem zaspokoić swoich potrzeb. Zakładano bowiem, że jeśli w społeczeństwie są jednostki słabe, to wynika to z nieumiejętności wykorzystywania stwarzanych przez społeczeństwo warunków. Jednostka taka musiała być zatem przegrana w walce o przetrwanie w ramach wolnej gry sił ekonomicznych i zbędna społecznie, gdyż nie mnożąc dobrobytu własnego nie przyczyniała się do wytwarzania dobrobytu ogólnospołecznego. Społeczna doktryna liberalizmu traktowała pomoc ubogim jako szkodliwą ingerencję w wolną grę sił ekonomicznych, zakłócającą naturalne procesy społeczne. Państwo nie powinno zatem ingerować w problemy ubóstwa i bogactwa. Ten pogląd wzmacniała też teoria Malthusa. Dowodził on, że pomoc ubogim zwiększając popyt na żywność zwiększa jej cenę, działając w ostatecznym rachunku na niekorzyść ubogich, a ponadto w związku z wysokim przyrostem naturalnym wśród ludności ubogiej pomoc tej grupie oznaczałaby przyspieszoną reprodukcję ubóstwa. 7 Rezultatem polityki opartej na doktrynie liberalnej i teorii Malthusa była restrykcyjna nowa ustawa o ubogich z 1834 r. Reforma prawa o ubogich kierowała się dwiema zasadami. Istota pierwszej z nich polegała na tym, że pomoc osobom ubogim stawała

19