ISBN: (wersja drukowana) (epub) (epdf) Stan prawny na 15 listopada 2014 r.

Transkrypt

1

2

3 Stan prawny na 15 listopada 2014 r. Redaktor prowadzący: Grażyna Polkowska-Nowak Opracowanie redakcyjne: Joanna Tyszkiewicz-Żak Opracowanie techniczne: Krzysztof Koziarek Zdjęcie na okładce: Beata Kozakow-Kowalczyk Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na Polska Izba Książki Copyright by Wolters Kluwer SA, 2014 ISBN: (wersja drukowana) (epub) (epdf) 6. wydanie Wydania 1 5: LexisNexis Polska Sp. z o.o. Wydane przez: Wolters Kluwer SA Dział Praw Autorskich Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel , fax ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa

4 SPIS TREŚCI Wykaz skrótów Część pierwsza CZĘŚĆ OGÓLNA ROZDZIAŁ I. Geneza i rozwój idei zabezpieczenia społecznego Preindustrialne formy zabezpieczenia społecznego Idea zabezpieczenia społecznego i klasyczne metody jej realizacji Ubezpieczenie społeczne a ubezpieczenie zdrowotne Ubezpieczenie społeczne a ubezpieczenie gospodarcze ROZDZIAŁ II. Polski system ubezpieczenia społecznego Organizacja ubezpieczenia społecznego Finansowanie ubezpieczenia społecznego Repartycyjna i kapitałowa metoda finansowania świadczeń Finansowanie świadczeń w latach Finansowanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego po reformie z 1999 r Fundusz Ubezpieczeń Społecznych Otwarte fundusze emerytalne Ogólna charakterystyka systemu ubezpieczenia społecznego w Polsce ROZDZIAŁ III. Składka na ubezpieczenie społeczne Istota i rola składki Zasady opłacania składki Podział składki na ubezpieczenie społeczne Podział składki emerytalnej Płatnik składek Podstawa wymiaru składek Mechanizmy prawne ułatwiające zapłatę składki Skutki nieterminowego opłacania składek Odsetki za zwłokę Dodatkowa opłata Odpowiedzialność karna płatnika składek... 56

5 6 Spis treści 4.4. Odpowiedzialność osób trzecich za zaległości z tytułu składek Istota i zakres odpowiedzialności osób trzecich Zakres pojęcia osoba trzecia Zabezpieczenie rzeczowe wierzytelności z tytułu składek Przedawnienie należności z tytułu składek Konta indywidualne ubezpieczonych Subkonto ROZDZIAŁ IV. Obowiązek ubezpieczenia społecznego Zasady podlegania ubezpieczeniu społecznemu Zakres obowiązku ubezpieczenia społecznego Ustawowe tytuły obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego Katalog tytułów Pozostawanie w stosunku pracy Osoba uznana za pracownika Istota konstrukcji uznania za pracownika Geneza wprowadzenia do ustawy systemowej art. 8 ust. 2a Praca na rzecz pracodawcy jako przesłanka uznania za pracownika Rola konstrukcji prawnej wynikającej z art. 8 ust. 2a ustawy systemowej Realizacja obowiązku ubezpieczenia społecznego osoby uznanej za pracownika Uznanie za pracownika w ujęciu orzecznictwa Sądu Najwyższego Wykonywanie pracy nakładczej Członkostwo w rolniczej spółdzielni produkcyjnej i spółdzielni kółek rolniczych Wykonywanie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia Prowadzenie pozarolniczej działalności Współpraca przy wykonywaniu umowy agencyjnej, zlecenia lub pozarolniczej działalności Pozostawanie w Służbie Celnej Wykonywanie mandatu posła lub senatora Pobieranie stypendium Pobieranie świadczeń z funduszy publicznych Wykonywanie pracy na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania Tytuły niezwiązane z osiąganiem przychodu Odbywanie zastępczej służby wojskowej Obowiązek ubezpieczenia emerytalnego i rentowego emerytów i rencistów Zbieg obowiązku ubezpieczenia Zbieg tytułów w zakresie ubezpieczenia powszechnego Zbieg obowiązku ubezpieczenia powszechnego z obowiązkiem ubezpieczenia rolniczego Zbieg obowiązku ubezpieczenia społecznego i podlegania zaopatrzeniu społecznemu

6 Spis treści 7 6. Dobrowolne przystąpienie do ubezpieczenia Konstrukcja dobrowolnego ubezpieczenia społecznego Dobrowolne ubezpieczenie emerytalne i rentowe Dobrowolne ubezpieczenie chorobowe Zasady podlegania obowiązkowi ubezpieczenia społecznego przez pracowników migrujących ROZDZIAŁ V. Przedmiot ochrony ubezpieczeniowej Zdarzenia losowe biotyczne Pojęcie zdarzenia (ryzyka) ubezpieczeniowego Prawna klasyfikacja zdarzeń losowych biotycznych Wina ubezpieczonego a zajście zdarzenia losowego Skutki prawne winy poszkodowanego ROZDZIAŁ VI. Warunki nabycia prawa do świadczeń Istota i rola warunków Czas zajścia zdarzenia ubezpieczeniowego Staż ubezpieczeniowy Pojęcie stażu ubezpieczeniowego Struktura stażu ubezpieczeniowego Staż do nabycia prawa i staż do wymiaru świadczenia Kryteria różnicowania stażu ubezpieczeniowego Przeliczniki stażu ubezpieczeniowego Warunek gęstości zatrudnienia Zasady uwzględniania w stażu okresów zagranicznych ROZDZIAŁ VII. Wymiar świadczeń z ubezpieczenia społecznego Założenia ogólne Wymiar rent i emerytur w systemie zdefiniowanego świadczenia Formuła wymiaru świadczeń Kwota stała świadczenia Kwota indywidualna świadczenia Zależność od stażu ubezpieczeniowego Zależność od podstawy wymiaru Zmiana wysokości świadczenia Przeliczenie podstawy wymiaru świadczenia Wyliczenie podstawy na nowo Doliczanie nieuwzględnionych okresów składkowych i nieskładkowych Zwiększenie świadczenia z tytułu aktywności zawodowej po przejściu na emeryturę lub rentę Wymiar emerytury w systemie zdefiniowanej składki Założenia ogólne Formuła wymiaru emerytury repartycyjnej Podstawa obliczenia emerytury repartycyjnej

7 8 Spis treści Suma składek Kapitał początkowy Średnie dalsze trwanie życia Wzrost emerytury repartycyjnej z tytułu dalszego zatrudnienia Wymiar okresowej emerytury kapitałowej Ustalanie kwoty okresowej emerytury kapitałowej Podwyższanie kwoty okresowej emerytury kapitałowej Dodatki do rent i emerytur Wymiar świadczeń z uwzględnieniem okresów zagranicznych Waloryzacja świadczeń Rola waloryzacji Rodzaje waloryzacji Waloryzacja w polskim systemie prawa emerytalnego Charakter prawny waloryzacji ROZDZIAŁ VIII. Realizacja prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego Ogólne zasady ustalania i wypłaty świadczeń Wstrzymanie wypłaty świadczenia Ustanie prawa do świadczeń Nieprzedłożenie dowodów stwierdzających dalsze istnienie prawa do świadczenia Niepoddanie się badaniom lekarskim Nieistnienie prawa Niemożność doręczenia świadczenia Zawieszenie prawa do świadczeń Zawieszenie prawa do świadczeń jako konstrukcja prawna Realizacja zawieszenia prawa do emerytury Zawieszenie prawa z mocy ustawy Zawieszenie prawa na wniosek Potrącenia i egzekucja ze świadczeń ubezpieczeniowych Przedawnienie prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego Zbieg prawa do świadczeń Zbieg prawa do świadczeń ubezpieczeniowych Zbieg prawa do świadczeń z ubezpieczenia z prawem do świadczeń z zaopatrzenia społecznego ROZDZIAŁ IX. Świadczenie nienależne Konstrukcja pojęcia świadczenia nienależnego Zakres obowiązku zwrotu świadczenia nienależnie pobranego Świadczenie nienależnie pobrane przez osobę inną niż emeryt lub rencista ROZDZIAŁ X. Dochodzenie świadczeń z ubezpieczenia społecznego przed sądem

8 Spis treści 9 Część druga UBEZPIECZENIE EMERYTALNE ROZDZIAŁ XI. Filarowa konstrukcja ryzyka emerytalnego Plan Beveridge a jako wzorzec filarowej konstrukcji Uwarunkowania i założenia polskiej reformy systemu emerytalnego Zasady działania systemu emerytalnego po reformie z 1998 r Status prawny i zasady działania otwartych funduszy emerytalnych ROZDZIAŁ XII. Członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym Uwarunkowania prawne członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym Uzyskanie członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym Umowa o członkostwo Otwarcie rachunku Zmiana funduszu Zmiana funduszu z woli członka Zmiana funduszu z przyczyn organizacyjnych Obowiązki wynikające z członkostwa Śmierć członka otwartego funduszu emerytalnego ROZDZIAŁ XIII. Ryzyko emerytalne Kształtowanie się treści ryzyka emerytalnego Treść ryzyka emerytalnego w prawie polskim Rozwiązanie stosunku pracy jako warunek nabycia prawa do emerytury Wiek emerytalny jako warunek nabycia prawa do emerytury Przesłanki ustalania wieku emerytalnego Rodzaje wieku emerytalnego Kryteria różnicowania wieku emerytalnego ROZDZIAŁ XIV. Rodzaje emerytur z powszechnego ubezpieczenia społecznego Ogólna charakterystyka rodzajów emerytury Emerytura w powszechnym wieku emerytalnym Emerytura bazowa w systemie zdefiniowanego świadczenia Emerytura bazowa w systemie zdefiniowanej składki Formy występowania emerytury bazowej Emerytura repartycyjna Okresowa emerytura kapitałowa Emerytura bazowa ostateczna Emerytura mieszana Emerytura częściowa Emerytura w niższym wieku emerytalnym Emerytura na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej Emerytura wcześ niejsza Emerytury branżowe

9 10 Spis treści 7.1. Emerytura dla górników Emerytura dla pracowników kolejowych Emerytura dla nauczycieli Emerytura pomostowa Część trzecia UBEZPIECZENIE RENTOWE ROZDZIAŁ XV. Zakres działania ubezpieczenia rentowego Przedmiot ochrony Ochrona w razie wypadku w drodze do pracy lub z pracy Kształtowanie się ochrony ubezpieczeniowej drogi do pracy lub z pracy Pojęcie wypadku w drodze do pracy lub z pracy Definicja wypadku w drodze do pracy lub z pracy Dom jako drugi biegun drogi do pracy lub z pracy Droga do pracy lub z pracy w znaczeniu prawnym (droga chroniona) Przerwy w odbywaniu drogi do pracy lub z pracy Wypadek w drodze w czasie przerwy w pracy ROZDZIAŁ XVI. Rodzaje ryzyka w ubezpieczeniu rentowym Ryzyko niezdolności do pracy Nazwa ryzyka Konstrukcja ryzyka niezdolności do pracy Treść ryzyka niezdolności do pracy Tryb stwierdzania zajścia ryzyka Niezdolność do samodzielnej egzystencji Ryzyko utraty żywiciela Założenia konstrukcyjne ryzyka Ustawowa treść ryzyka ROZDZIAŁ XVII. Świadczenia z ubezpieczenia rentowego Renta z tytułu niezdolności do pracy Rodzaje rent Warunki nabycia prawa do renty Czas zajścia niezdolności do pracy Warunek stażu ubezpieczeniowego Warunek gęstości ubezpieczenia Wymiar renty z tytułu niezdolności do pracy Formuła wymiaru Wymiar renty w razie ponownej niezdolności Zamiana renty na emeryturę Zbieg prawa do renty z zarobkiem Renta szkoleniowa Renta rodzinna Wtórny charakter prawa do renty rodzinnej

10 Spis treści Warunki nabycia prawa do renty rodzinnej Wymiar renty rodzinnej Zasiłek pogrzebowy ROZDZIAŁ XVIII. Świadczenia przyznawane w szczególnym trybie Istota świadczeń w szczególnym trybie Świadczenia w drodze wyjątku Świadczenia przyznawane na specjalnych warunkach Część czwarta UBEZPIECZENIE CHOROBOWE ROZDZIAŁ XIX. Ogólna charakterystyka ubezpieczenia chorobowego ROZDZIAŁ XX. Ryzyko w ubezpieczeniu chorobowym Niezdolność do pracy z powodu choroby Choroba w znaczeniu biologicznym Choroba w znaczeniu prawnym Treść ryzyka niezdolności do pracy z powodu choroby Stwierdzanie zajścia ryzyka niezdolności do pracy z powodu choroby Sytuacje zrównane z niezdolnością do pracy z powodu choroby Zmniejszona sprawność do pracy Przerwa w pracy w związku z urodzeniem dziecka (urlop macierzyński) Konieczność opieki nad dzieckiem lub innym chorym członkiem rodziny ROZDZIAŁ XXI. Świadczenia z ubezpieczenia chorobowego Zasiłek chorobowy Świadczenie rehabilitacyjne Zasiłek wyrównawczy Zasiłek macierzyński Zasiłek opiekuńczy ROZDZIAŁ XXII. Warunki nabycia prawa i wymiar świadczeń Warunki nabycia prawa do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego Zajście niezdolności do pracy w czasie trwania ubezpieczenia Okres wyczekiwania Brak prawa do wynagrodzenia lub innego świadczenia Wymiar świadczeń chorobowych Kryteria ustalania wysokości świadczeń chorobowych Zasady ustalania podstawy wymiaru zasiłku chorobowego ROZDZIAŁ XXIII. Okres pobierania zasiłku chorobowego Rola okresu zasiłkowego Długość okresu zasiłkowego Struktura okresu zasiłkowego Zasady liczenia okresu zasiłkowego

11 12 Spis treści ROZDZIAŁ XXIV. Pozbawienie prawa do zasiłku chorobowego Utrata a brak prawa do zasiłku chorobowego Okoliczności pozbawiające prawa do zasiłku chorobowego Spowodowanie niezdolności do pracy w wyniku umyślnego przestępstwa lub wykroczenia Spowodowanie niezdolności do pracy nadużyciem alkoholu Wykonywanie pracy zarobkowej w czasie zwolnienia lekarskiego Wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego w sposób niezgodny z celem Sfałszowanie zaświadczenia lekarskiego Niepodjęcie pracy zaproponowanej nosicielowi choroby zakaźnej ROZDZIAŁ XXV. Prawo do zasiłku chorobowego po ustaniu ubezpieczenia chorobowego Kontynuacja niezdolności do pracy po ustaniu ubezpieczenia Powstanie niezdolności do pracy po ustaniu ubezpieczenia ROZDZIAŁ XXVI. Realizacja prawa do zasiłku chorobowego Ujawnienie a doręczenie zaświadczenia lekarskiego Termin doręczenia zaświadczenia lekarskiego Postępowanie w sprawie wypłaty zasiłków Wstrzymanie wypłaty zasiłku chorobowego Nienależna wypłata zasiłku chorobowego Przedawnienie roszczenia o zasiłek Część piąta UBEZPIECZENIE WYPADKOWE ROZDZIAŁ XXVII. Założenia konstrukcyjne ubezpieczenia wypadkowego Geneza i rola ubezpieczenia od wypadków przy pracy Kształtowanie się ubezpieczenia od wypadków przy pracy w Polsce Pojęcia prawne ubezpieczenia wypadkowego Zakres ochrony udzielanej przez ubezpieczenie wypadkowe Składka na ubezpieczenie wypadkowe ROZDZIAŁ XXVIII. Wypadek przy pracy jako pojęcie prawne Miejsce pojęcia wypadek przy pracy w katalogu pojęć prawnych Przedmiot definicji wypadku przy pracy Powiązania między elementami definicji ROZDZIAŁ XXIX. Elementy pojęcia wypadku przy pracy Nagłe zdarzenie Przyczyna zewnętrzna Zewnętrzność przyczyny urazu lub śmierci a zewnętrzność przyczyny zdarzenia Pojmowanie przyczyny zewnętrznej w orzecznictwie Sądu Najwyższego Wykonywanie pracy

12 Spis treści Skutek w postaci urazu lub śmierci Powiązania między elementami pojęcia wypadku przy pracy Charakter związku z pracą Wyłączenie (zerwanie) związku z pracą Przerwy w świadczeniu pracy Stan nietrzeźwości a zerwanie związku z pracą Stwierdzanie zajścia wypadku przy pracy Ustalanie okoliczności i przyczyn zajścia wypadku przy pracy Ustalanie zajścia wypadku przy wykonywaniu innej ubezpieczonej czynności ROZDZIAŁ XXX. Inne kwalifikacje prawne szkód na osobie doznanych w związku z pracą Choroba zawodowa Choroba zawodowa jako pojęcie prawne Wykaz chorób zawodowych Stwierdzanie choroby zawodowej Wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy ROZDZIAŁ XXXI. Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego Zasady udzielania świadczeń wypadkowych Okoliczności wyłączające prawo do świadczeń Wina umyślna lub rażące niedbalstwo poszkodowanego Stan nietrzeźwości lub odurzenia poszkodowanego Zakres świadczeń Świadczenia z tytułu skutków wypadku przy pracy w zakresie zdolności do zarobkowania Zasiłek chorobowy Świadczenie rehabilitacyjne Zasiłek wyrównawczy Renta z tytułu niezdolności do pracy Renta szkoleniowa Renta rodzinna Dodatki do rent wypadkowych Świadczenia odszkodowawcze z tytułu doznanego uszczerbku na zdrowiu lub śmierci Odszkodowanie należne poszkodowanemu Odszkodowanie należne rodzinie poszkodowanego Świadczenia zdrowotne ROZDZIAŁ XXXII. Realizacja prawa do świadczeń wypadkowych Tryb przyznawania i wypłacania świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego Zbieg prawa do rent wypadkowych z innymi świadczeniami Zawieszenie prawa do rent wypadkowych Spis tabel i schematów

13 WYKAZ SKRÓTÓW FUS Fundusz Ubezpieczeń Społecznych GP Gazeta Prawna k.c. ustawa z 23 kwiet nia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 121 ze zm.) KDPW Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych k.k. ustawa z 6 czerw ca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) KNF Komisja Nadzoru Finansowego k.p. ustawa z 26 czerw ca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 lis topada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 101 ze zm.) k.s.h. ustawa z 15 wrześ nia 2000 r. Kodeks spó łek hand lowych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz ze zm.) Lex system informacji prawnej Wydawnictwa Wolters Kluwer Lexis Nexis, LexPolonica Serwisy Prawnicze Lexis Nexis Polska MOP Międzynarodowa Organizacja Pracy MPPiSS Minister Pracy, Płacy i Spraw Socjalnych MZiOS Minister Zdrowia i Opieki Społecznej NSA Naczelny Sąd Administracyjny OFE otwarty fundusz emerytalny OSA Orzecznictwo Sądów Administracyjnych OSNAPiUS Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Prokuratury Generalnej OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych PiP Państwo i Prawo PiZS Praca i Zabezpieczenie Społeczne pte powszechne towarzystwo emerytalne

14 16 Wykaz skrótów PUS PUSiG PZU RPEiS SA SN SP TK TUS u.dz.l. u.e.k. u.o.f.f.e. u.s.r. ustawa emerytalna ustawa pomostowa ustawa rewaloryzacyjna ustawa scaleniowa ustawa wypadkowa ustawa zasiłkowa u.s.u.s. (albo ustawa systemowa) u.ś.o.z. u.z.o.z. WSA ZUS Przegląd Ubezpieczeń Społecznych Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych Powszechny Zakład Ubezpieczeń Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Sąd Apelacyjny Sąd Najwyższy Służba Pracownicza Trybunał Konstytucyjny Trybunał Ubezpieczeń Społecznych ustawa z 15 kwiet nia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz.U. z 2013 r., poz. 217 ze zm.) ustawa z 21 lis topada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 1097) ustawa z 28 sierp nia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 989 ze zm.) ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz ze zm.) ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz ze zm.) ustawa z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. Nr 237, poz ze zm.) ustawa z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.; nieobowiązująca) ustawa z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. Nr 51, poz. 396 ze zm.; nieobowiązująca) ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 167, poz ze zm.) ustawa z 25 czerw ca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 159) ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz ze zm.) ustawa z 27 sierp nia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz ze zm.) ustawa z 30 sierp nia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 14, poz. 89 ze zm.; nieobowiązująca) wojewódzki sąd administracyjny Zakład Ubezpieczeń Społecznych

15 Część pierwsza CZĘŚĆ OGÓLNA Rozdział I GENEZA I ROZWÓJ IDEI ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO 1. PREINDUSTRIALNE FORMY ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO Punktem wyjścia rozważań o rozwoju idei zabezpieczenia społecznego i metod jej realizacji musi być konstatacja, że człowiek niezależnie od tego, czy jest dziełem Stwórcy, czy wytworem procesów ewolucji, jest istotą w pewnym sensie niedoskonałą. Z biegiem lat traci bowiem siły witalne, a tym samym zdolność do zdobywania sobie pożywienia 1. Trzeba liczyć wówczas na innych, stając się ciężarem przede wszystkim dla swoich bliskich. 1 Od najdawniejszych czasów ludzkość poszukiwała sposobów rozwiązania tego problemu. Niestety, były wśród nich i takie jak w starożytnej Sparcie, gdzie ludzi niepełnosprawnych, starców i kalekich zrzucano po prostu ze skały. W czasach nowożytnych też mamy przykłady podobnych sposobów postępowania. W relacjach podróżników można znaleźć opisy zachowań praktykowanych przez niektóre plemiona afrykańskie. Jednym z nich jest zwyczaj wsadzania starców na wysokie palmy, którymi potrząsano tak, by starcy pospadali. Mniej drastyczne sposoby pozbywania się ludzi starych wykształciły się wśród plemion Tybetu i innych rejonów Dalekiego Wschodu. Tu starcy sami udają się w góry, gdzie czekają na śmierć, aby nie być ciężarem dla rodziny. W kręgu kultury śródziemnomorskiej na stosunek do ludzi chorych, ubogich i starców istotny wpływ wywarło pojawienie się chrześcijaństwa z jego hasłem miłości bliźniego i kultem rodziny. W formacjach typu przedkapitalistycznego osoby w wieku poprodukcyjnym doznawały opieki przede wszystkim jako członkowie rodziny. W pracy produkcyjnej wykonywanej w gospodarstwie rolnym lub w warsztacie rzemieślniczym uczestniczyli wszyscy członkowie rodziny także dzieci, starcy i kaleki. Wspólna praca uprawniała do równego udziału w spożywaniu produktów gospodarstwa również po utracie zdolności do pracy. Jak długo zatem rodzina dysponowała przedmiotami i narzędziami pracy, 2 1 Zdolność do zdobywania pożywienia można stracić także znacznie wcześ niej w wyniku choroby lub kalectwa albo można nie mieć jej z powyższych powodów już od urodzenia.

16 18 Część pierw sza. Część ogólna tak długo starcy i dzieci mieli zaspokojone elementarne potrzeby życiowe. Jeżeli nie mogła o nich zadbać rodzina, pomocy udzielali sąsiedzi albo instytucje kościelne lub gmina. Tak np. w średniowiecznej Szwecji do udzielania pomocy chorym i starcom byli zobowiązani kolejno wszyscy sąsiedzi. Każdy, kto spełnił swój obowiązek pielęgnacji, obróbki pola i zagrody, przekazywał tzw. tabliczkę pomocy następnemu sąsiadowi. 3 W średniowiecznej Anglii opiekę nad najuboższymi mieszkańcami sprawowały gildie religijne, kupieckie i rzemieślnicze. Każda z tych gildii miała inne zadania i cele. Tak np. gildie religijne powołane były do wspólnego obchodzenia świąt. Niektóre z nich miały jednak zwyczaj pokrywania kosztów pogrzebu członków gildii i zbierania środków na utrzymanie wdów i sierot w drodze gromadzenia doraźnych składek. Czasem udzielały też pomocy swym członkom, np. poszkodowanym w wypadku albo w wyniku pożaru. Po śmierci Henryka VIII nastąpił upadek gildii religijnych. Wiązało się to z dekretem Edwarda VI ( ) nakazującym przekazanie Koronie włas ności zgromadzonej na cele religijne. Rozwój gildii kupieckich był ściśle związany z okresem względnej stabilizacji politycznej po podbojach normandzkich oraz z rozwojem miast i hand lu. Celem tych gildii była ochrona interesów kupieckich przed konkurencją. Pomoc w ubóstwie miała dużo mniejsze znaczenie, choćby dlatego, że kupcy byli z reguły ludźmi majętnymi. Doraźna pomoc była jednak świadczona kupcom, którzy ponieśli poważne straty podczas wyprawy hand lowej. Wyprawy te były z wielu względów niebezpieczne 2. Rewolucja przemysłowa, która doprowadziła do ruiny jednych rzemieślników, a wzbogaciła innych, spowodowała zerwanie wspólnoty interesów i wspólnoty zagrożeń, co oznaczało upadek gildii rzemieślniczych. 4 Do swoistych instytucji opieki w zakresie pomocy biednym, jakie stworzył feudalizm, należy zaliczyć żebractwo, które wsparte ideą miłości bliźniego znajdowało zrozumienie społeczne i dobrze odgrywało swoją rolę. Z tego to okresu wywodzi się powiedzenie Gość w dom, Bóg w dom. Zgodnie z tym przekonaniem żebraka należało nakarmić i napoić. Instytucja żebractwa doznała jednak załamania w XIV w., kiedy to w wyniku długotrwałych wojen, a w szczególności wojny stuletniej, antyfeudalnych powstań chłopskich we Francji i epidemii dżumy w 1348 r., która pochłonęła 1/3 ludności Europy, nastąpiły wyniszczenie gospodarki oraz wzrost włóczęgostwa i żebractwa. Pojawia się ustawodawstwo represjonujące żebraków i włóczęgów, nakazujące im pozostawanie na miejscu i upoważniające do zmuszania ich do pracy karami chłosty lub obcinania uszu. 5 Najwięcej przykładów ustawodawstwa represjonującego żebraków znajdujemy w Anglii. W 1339 r. wydano akt zakazujący wspomagania osób zdrowych. Było to o tyle ważne, że dokonano rozróżnienia żebraków na ubogich niepełnosprawnych, którym trzeba było pomagać, i zdrowych, których należało karać i zmuszać do pracy. W 1388 r. w celu ograniczenia włóczęgostwa zakazano przemieszczania się bez certyfikatu wydanego przez władze gminy. Była to z jednej strony próba rozwiązania problemów społecznych związanych z żebractwem, a z drugiej hamulec dla przepływu ludności ze wsi do miast. 2 Czego ślady mamy też w literaturze pięknej, np.: Rozlały rzeki, pełne zwierza bory i pełno zbójców na drodze (A. Mickiewicz, Powrót taty).

17 Rozdział I. Geneza i rozw ój idei zabezpieczenia społecznego 19 Wkrótce już jednak następuje przełom w poglądach na losy biednych. Wiąże się to z nastaniem renesansu i jego hasłem zwrócenia się ku człowiekowi (Homo sum, nihil humani a me alienum esse puto). W tym duchu w 1533 r. uchwalono w Anglii obowiązek zbierania w gminie podatków na rzecz ubogich niepełnosprawnych 3. Do zmiany poglądów w kwestii ubogich przyczyniły się też bardzo złe zbiory w latach , co spowodowało znaczny wzrost cen zboża i nastanie głodu. Mając w pamięci powstanie Wata Tylera w 1381 r., kiedy to zbuntowane masy chłopskie wtargnęły do Londynu, obawiano się, że nierozwiązanie tych problemów spowoduje niepokoje zagrażające całemu społeczeństwu. Zapobiec temu miała ustawa o ubogich (Poor Law z 1601 r.), w której: 1) ustalono generalne zasady postępowania wobec problemu ubóstwa, 2) dokonano klasyfikacji osób ubogich i sposobów postępowania z nimi. Ad 1) Te generalne zasady były następujące: społeczność lokalna przyjmowała odpowiedzialność za ubogich zamieszkałych na danym terenie, osoby niezdolne do pracy mogły uzys kać pomoc również żebrząc, lecz tylko na terenie miejsca zamieszkania lub urodzenia, osoby niezdolne do pracy miały obowiązek podjąć ją, w przeciwnym wypadku były karane więzieniem, karami cielesnymi, niejednokrotnie bardzo okrutnymi, gmina miała obowiązek zorganizowania pracy dla osób do niej zdatnych, zakazano mieszkańcom gminy wspomagania datkami osób zdolnych do pracy, Sędziowie Pokoju zostali zobowiązani do ustalania, na podstawie oceny możliwości indywidualnych osób, wysokości składek na rzecz ubogich, a także na podstawie oceny kosztów utrzymania wysokości datków dla ubogich zamieszkałych na terenie gminy. Ad 2) Ubogich podzielono na cztery grupy: dzieci, zwłaszcza sieroty, bezrobotnych, gotowych do podjęcia pracy, chorych fizycznie i psychicznie, ludzi starych, osoby niedołężne, niepoprawnych włóczęgów, osoby leniwe uchylające się od pracy. 6 7 Dzieciom należało zapewnić naukę zawodu i opiekę w sierocińcach, bezrobotnym pracę, chorym, starym i niedołężnym udzielić pomocy i opieki, a włóczęgów i osoby uchylające się od pracy karać. Ogromnym walorem ustawy o ubogich było harmonijne powiązanie dwóch elementów: odpowiedzialności państwa za problemy ubóstwa, przejawiające się w ukształtowaniu jednolitej struktury zabezpieczenia społecznego, oraz pozostawienia zarówno gromadzenia środków, jak i ich dystrybucji środowiskom lokalnym. Rewolucja przemysłowa i rozpad warsztatów rodzinnych powodują, że rodzina przestaje pełnić funkcje zabezpieczające byt wszystkim swoim członkom. Podstawą utrzymania staje się praca u obcego pracodawcy. Starzy i niezdolni do pracy nie mogą już, jak dawniej, liczyć na zabezpieczenie w ramach rodziny. Jednocześ nie zanika instytu- 8 3 Kilka wieków wcześ niej we Francji taki obowiązek nałożył na gminy Karol Wielki.

18 20 Część pierw sza. Część ogólna cjonalna pomoc sąsiedzka społeczności lokalnej, bo w ruchliwej i heterogennej zbiorowości ludzie są sobie obcy. Problemem społecznym okresu wczesnego kapitalizmu staje się zatem sytuacja robotników i ich rodzin w okresach utraty środków utrzymania z powodu choroby, kalectwa lub starości. Pojawiają się projekty różnych urządzeń publicznych mających zabezpieczyć byt robotników. Twórcą jednego z pierwszych takich utopijnych projektów na świecie był Daniel Defoe (znany przede wszystkim jako autor Robinsona Cruzoe), a w Polsce niejaki Rozenthal z Lublina, który w 1709 r. przedstawił projekt ubezpieczeń dla robotników z pobliskiej huty. 9 Utworzeniu jednak jakichś instytucjonalnych form zabezpieczenia losów robotników stała na przeszkodzie doktryna liberalna państwa kapitalistycznego. W myśl tej doktryny państwo liberalne stało się odpowiedzialne tylko za bezpieczeństwo, zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne, rezyg nując w znacznej mierze z ustawodawstwa socjalnego chroniącego jednostki, które nie były w stanie włas nym wysiłkiem zaspokoić swoich potrzeb. Zakładano bowiem, że jeśli w społeczeństwie są jednostki słabe, to wynika to z nieumiejętności wykorzystywania stwarzanych przez społeczeństwo warunków. Jednostka taka musiała być zatem przegrana w walce o przetrwanie w ramach wolnej gry sił ekonomicznych i zbędna społecznie, gdyż nie mnożąc dobrobytu własnego nie przyczyniała się do wytwarzania dobrobytu ogólnospołecznego. Społeczna doktryna liberalizmu traktowała więc pomoc ubogim jako szkodliwą ingerencję w wolną grę sił ekonomicznych, zakłócającą naturalne procesy społeczne. Państwo nie powinno zatem ingerować w problemy ubóstwa i bogactwa. Ten pogląd wzmacniała też teoria Malthusa. Dowodził on, że pomoc ubogim zwiększając popyt na żywność zwiększa jej cenę, działając w ostatecznym rachunku na niekorzyść ubogich, a ponadto w związku z wysokim przyrostem naturalnym wśród ludności ubogiej pomoc tej grupie oznaczałaby przyspieszoną reprodukcję ubóstwa. Rezultatem polityki opartej na doktrynie liberalnej i teorii Malthusa była restrykcyjna tzw. nowa ustawa o ubogich z 1834 r. Reforma prawa o ubogich kierowała się dwiema zasadami. Istota pierwszej z nich polegała na tym, że pomoc osobom ubogim stawała się możliwa tylko w domach pracy. Zakładała więc wyrwanie rodziny z jej naturalnego środowiska zamieszkania, często rozdzielenie tej rodziny, gdyż w celu ograniczenia przyrostu naturalnego nakazywano budowę odrębnych domów pracy dla mężczyzn i kobiet. Istota drugiej zasady sprowadzała się do programowego założenia dolegliwości korzystania z pomocy. Warunki stwarzane w domach pracy musiały więc być gorsze niż te, które byli sobie w stanie zapewnić najniżej opłacani robotnicy przemysłowi. O ile ustawa z 1601 r. była wymierzona w osoby leniwe i włóczęgów, o tyle w nowej ustawie o ubogich potraktowano niezdolność do utrzymania się jednostki jako wynik jej moralnej słabości. Piętnujący zaś charakter nowej ustawy miał skłonić ubogich do podejmowania pracy lub zwracania się o pomoc do rodziny i do rezyg nacji ze wsparcia społecznego. Nowe prawo było wyraźnym płodem epoki liberalizmu, gdyż odpowiedzialność za jednostkę składana była na nią samą i rodzinę, przy ograniczaniu pomocy państwa.

19 Rozdział I. Geneza i rozw ój idei zabezpieczenia społecznego 21 W tej sytuacji robotnicy sami próbowali rozwiązać swoje problemy przez wzajemną samopomoc. Pojawiają się pierwsze kasy oszczędności, kasy wzajemnej pomocy, kasy oporu. Model tych kas został przeniesiony do klasy robotniczej przez dawnych rzemieślników i czeladników. Z prawnego punktu widzenia stanowiły one swoistą formę ubezpieczeń gospodarczych. Znaczenie ich jednak było niewielkie z uwagi na nieprzydatność do ochrony ryzyka trwałej niezdolności do pracy (inwalidztwa i starości). 10 Z tych samych względów niewielką rolę odgrywały również tzw. ubezpieczenia ludowe. Był to projekt tanich ubezpieczeń osobowych w towarzystwach ubezpieczeniowych. Warunek nabycia prawa do świadczeń stanowiło jednak regularne opłacanie składek przez ustalony okres, co już samo przez się zadecydowało o niepowodzeniu tej metody zabezpieczenia robotników na wypadek utraty dochodu. W okresie wczesnego kapitalizmu jedynym więc urządzeniem publicznym mogącym nieść pomoc pozbawionym środków do życia robotnikom była dobroczynność społeczna z jej instytucjami pomocy w postaci szpitali będących raczej przytułkami oraz schroniskami dla starców, wdów i sierot. Korzystanie z dobroczynności uważano jednak za poniżające, samą zaś dobroczynność traktowano jako zło konieczne. W miarę jak to przeświadczenie się upowszechniało, stało się zaczynem nowej myśli społecznej to nie dobroczynność oparta na altruistycznym światopoglądzie chrześcijańskiej miłości bliźniego, ale praca powinna zabezpieczać człowiekowi byt. Płaca powinna więc być taka, aby wystarczyła na utrzymanie robotnika, jego rodziny i jeszcze zabezpieczenie przed ryzykiem niedostatku w przyszłości, czyli na opłacenie ubezpieczenia. Pojawienie się tej myśli społecznej stworzyło podstawę do czynnej ingerencji państwa w sferę zabezpieczenia bytu robotników i do rozwoju różnych systemów zabezpieczenia społecznego 4. Rozwój przemysłu przydawał wartości sile roboczej skomplikowane procesy produkcji wymagały wykwalifikowanych wykonawców, co zmuszało przedsiębiorców do inwestycji w sferze zatrudnienia. Zarazem nadmierna eksploatacja robotników oraz powstałe w jej wyniku choroby i wypadki stawały się hamulcem rozwoju gospodarczego. Coraz powszechniejsza była więc świadomość, że poprawa warunków bytu klasy robotniczej jest jednym z czynników wzros tu wydajności pracy. Za tym przekonaniem poszły działania w dziedzinie ochrony zdrowia, poprawy warunków sanitarnych i mieszkaniowych, oświaty i istotne zmiany w dziedzinie ochrony pracy. Pojawiło się ustawodawstwo socjalne będące próbą rozwiązania rzeczywistych problemów nowej klasy społecznej klasy robotniczej wynikających z utraty dochodów z powodu wypadków przy pracy, chorób, inwalidztwa i starości. 11 Działania te zapoczątkowane zostały w Niemczech Bismarckowską Sozialpolitik mającą swe specyficzne podłoże polityczne, jakkolwiek sam Otto von Bismarck powoływał się na zasadę chrześcijańskiej miłości bliźniego leżącą u podstaw ustaw społecznych, które wówczas wydano 5. W rzeczywistości u podstaw tych poczynań rządu 4 Zob. E. Grabowski, Ubezpieczenia społeczne w państwach współczesnych, Kraków Warszawa Tj. ustawa z 15 czerw ca 1883 r. dotycząca ubezpieczenia od chorób, ustawa z 6 lipca 1884 r. dotycząca ubezpieczenia od nieszczęśliwych wypadków oraz ustawa z 22 czerw ca 1889 r. o ubezpieczeniu od niezdolności do pracy.

20 22 Część pierw sza. Część ogólna niemieckiego leżało z jednej strony przekonanie warstw rządzących o konieczności uprawiania swoistej polityki amortyzacyjnej wobec czynnika ludzkiego w gospodarce kapitalistycznej, planowej działalności mającej na celu regenerację siły roboczej, która na równi z innymi narzędziami produkcji, maszynami i obiektami budowlanymi podlega zużyciu, z drugiej zaś strony do wydania tych ustaw przyczyniły się niewątpliwie pojawienie się zorganizowanego ruchu robotniczego w Niemczech i działalność socjalistów 6. Wprowadzenie pierwszych ubezpieczeń społecznych właś nie w Niemczech miało na celu zapewnienie lojalności klasy robotniczej wobec rządu oraz osłabienie wpływów coraz silniejszej partii socjalistów. Niemniej jednak ubezpieczenia społeczne, które dość szybko pojawiły się także w innych krajach Europy, były bardzo istotną innowacją instytucjonalną w stosunku do dotychczasowych metod zaspokajania potrzeb socjalnych, opartych na represyjnym ustawodawstwie dla ubogich, działalności charytatywnej oraz różnych formach samopomocy. Niemieckie ubezpieczenia społeczne stanowiły ogromny postęp w dążeniu do zaspokojenia potrzeb życiowych szerokich rzesz ludzkich, a przełom polegał na zerwaniu z liberalistyczną koncepcją niemieszania się państwa w sferę stosunków produkcji. 12 Rozpoczęta w Niemczech realizacja ubezpieczeń społecznych na przełomie XIX w. przekształciła się w powszechny prąd europejski. Wprowadzanie instytucji państwowych zabezpieczających byt robotnika na starość i na wypadek innych zdarzeń losowych odbywało się dwutorowo. Niektóre bowiem państwa wzorowały się na ubezpieczeniach niemieckich (jak: Austria, Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Polska, Szwajcaria, Włochy), inne natomiast (jak: Dania, Szwecja, Wielka Brytania, Australia i Nowa Zelandia) weszły na drogę ustawodawstwa społecznego, sankcjonując i rozbudowując wywodzące się z idei dobroczynności instytucje opieki społecznej, wykształcając w ten sposób system zwany zaopatrzeniowym. 13 W systemie ubezpieczeniowym fundusze społeczne tworzone są za pośrednictwem przymusowej składki, dzięki której ciężar ryzyka socjalnego rozkłada się na wiele jednostek zagrożonych tym samym zdarzeniem losowym. Ubezpieczenie zakłada redystrybucję środków od grup ekonomicznie silniejszych na rzecz bardziej potrzebujących, stosownie do społecznie akceptowanych kryteriów (np. na rzecz inwalidów, bezrobotnych, nisko uposażonych, wielodzietnych). Model ubezpieczeniowy skoncentrowany jest wokół instytucji zatrudnienia. Jego podstawę stanowi powiązanie racjonalnego interesu włas nego pracownika (utrzymanie standardu dochodowego) z interesami pracodawcy (uwolnienie się od odpowiedzialności odszkodowawczej). Ubezpieczenia społeczne dowartościowują więc pracę, ponieważ z jej wykonywania wynikają uprawnienia do świadczeń społecznych. Ubezpieczeniowe świadczenia pieniężne mają na celu restytucję siły roboczej i utrzymanie statusu związanego z pracą zawodową i nie stanowią alternatywy w stosunku do dochodów rynkowych, tak jak w przypadku podstawowych świadczeń zaopatrzeniowych, traktowanych jako gwarancja praw obywatelskich. 14 Zaopatrzeniowa formuła zabezpieczenia społecznego ma charakter powszechny, wynikający nie z faktu pracy, ale z praw obywatelskich. Świadczenia społeczne zapewniają wówczas każdemu zaspokojenie podstawowych potrzeb na poziomie uznanym za nie- 6 E. Grabowski, Ubezpieczenia społeczne, s

21 Rozdział I. Geneza i rozw ój idei zabezpieczenia społecznego 23 zbędny. W związku z tym w krajach, w których dominuje technika zaopatrzeniowa, dużą rolę odgrywają ubezpieczenia prywatne, które za okreś loną składkę zapewniają dodatkowe świadczenia. W systemie zaopatrzeniowym udziela się świadczeń jednolitych dla wszystkich, finansowanych z bud żetu, z reguły na dość niskim poziomie. Świadczeń tych można jednak dochodzić sądownie, ponieważ system udziela nie jałmużny, lecz prawa. Świadczenia udzielane są przeważnie na zasadzie domicylu, tj. nieprzerwanego zamieszkiwania na danym terytorium przez okres od 5 do 25 lat, jakkolwiek możliwe były i inne uwarunkowania 7. W systemie zaopatrzeniowym brak jest składki świadczenia realizowane są z bud żetu państwa lub gminy, a źródłem ich finansowania są podatki. Prawo do świadczeń ma jednak charakter roszczeniowy. 2. IDEA ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO I KLASYCZNE METODY JEJ REALIZACJI Poszukiwanie najdoskonalszych metod zabezpieczenia obywateli na wypadek utraty środków do życia doprowadziło do pojawienia się idei zabezpieczenia społecznego jako celu społecznego, czyli takiej struktury społecznej, w której wszyscy będą korzystać z dobrobytu zgodnie z potencjałem sił produkcyjnych danego społeczeństwa. Istotą tej idei jest założenie, że każdy członek społeczeństwa jest uprawniony do korzystania dzięki wysiłkom włas nego społeczeństwa i współpracy międzynarodowej, zgodnie z możliwościami każdego państwa z praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, niezbędnych dla jego poczucia godności i swobodnego rozwoju osobowości. Każdy też ma prawo do standardu życia odpowiedniego dla zdrowia i dobrego samopoczucia swojego i rodziny. 15 Taka idea zabezpieczenia została sformułowana w art. 22 i 25 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1948 r., i powtórzona następnie, w mniej lub bardziej zbliżony sposób, w wielu innych deklaracjach. Istota zabezpieczenia społecznego polega na zagwarantowaniu obywatelom pełnej ochrony we wszystkich sytuacjach zmniejszenia lub utraty zarobków wskutek czasowej lub trwałej niezdolności do pracy, a system zabezpieczenia społecznego to zorganizowana przez państwo sieć urządzeń prawnych i organizacyjnych mających na celu zapewnienie obywatelom bezpieczeństwa socjalnego w określonych sytuacjach życiowych. Idea zabezpieczenia społecznego jest realizowana w trzech formach organizacyjno finansowych. Formy te klasyfikuje się jako metodę ubezpieczeniową, zaopatrzeniową i opiekuńczą. Każda ze wspomnianych metod charakteryzuje się określonym zespołem technik i środków w dziedzinie sposobu gromadzenia zasobów materialnych niezbędnych do zaspokojenia potrzeb i zasad rozdysponowania nagro Tak np. w Anglii w 1908 r. wprowadzono zryczałtowane renty dla wszystkich, którzy nie tylko ukończyli 70 lat i nie posiadali środków do życia oraz posiadali od 20 lat obywatelstwo brytyjskie, ale i dobrze się prowadzili. Podobnie australijska ustawa z 1908 r. przyjmowała zasadę, że opuszczenie żony przez męża pozbawiało go prawa do renty na starość.