Przyczynek do dyskusji nad obciążeniami psychofizycznymi w sporcie wyczynowym

Transkrypt

1 Kultura Fizyczna, 2005 nr 1-2: Marcin Siewierski Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie, Zakład Teorii Sportu Przyczynek do dyskusji nad obciążeniami psychofizycznymi w sporcie wyczynowym W ostatnich latach nastąpił dynamiczny rozwój sportu wyczynowego. Wiele słyszy się pozytywnych opinii dotyczących potrzeby uczestnictwa w nim dzieci i młodzieży, ale nie brakuje również krytycznych uwag, wynikających z istniejącego ryzyka utraty zdrowia czy życia (np. w sportach ekstremalnych). Niemniej jednak zainteresowanie sportem i sportowcami jest bardzo duże i ciągle wzrasta. Wysokie wyniki na poziomie międzynarodowym otwierają młodym zawodnikom drzwi do sławy i kariery, co czyni sport atrakcyjnym dla młodego pokolenia. Należy jednak zdawać sobie sprawę, że tylko racjonalne podejście trenerów i instruktorów w połączeniu z talentem podopiecznych daje potencjalne możliwości odniesienia sukcesu, a zarazem pozwala uniknąć negatywnego wpływu na zdrowie i prawidłowy rozwój młodocianych sportowców. Istotną rolę odgrywa tu optymalizacja obciążeń treningowych zgodnie z naturalnym rytmem rozwojowym organizmu. Ukierunkowanie zabiegów treningowych na chwilowe efekty i wczesną specjalizację bywa zgubnym i nierozsądnym postępowaniem. Jednym z ważniejszych problemów sportu kwalifikowanego jest określenie dopuszczalnych granic obciążeń psychofizycznych występujących w czasie treningu czy zawodów sportowych. Powstaje zatem pytanie, czym są obciążenia psychofizyczne i jak je dozować w sposób najbardziej efektywny, prowadzący do adaptacji funkcji zgodnie z biologicznymi możliwościami ustroju i wymogami danej specjalizacji? Obciążenia psychofizyczne można określić najprościej jako składową obciążeń fizycznych (wysiłkowych) - rozumianych jako wielkość pracy określonego rodzaju i intensywności wykonaną przez zawodnika w danym ćwiczeniu, jednostce treningowej czy cyklu [11] - i psychicznych, określanych jako proces pracy stawiający takie 1

2 wymagania, przy których sportowiec jest w stanie regulować równowagę psychofizyczną swojego organizmu za pomocą rezerwowych układów funkcjonalnych [1]. Zatem sportowiec wyczynowy, poddany zbyt dużym obciążeniom treningowym narażony jest nie tylko na przetrenowanie, ograniczające jego możliwości fizyczne, lecz także na spadek aktywności intelektualnej i odporności emocjonalnej. Planując cykle szkolenia, należy więc zwrócić uwagę na procesy odnowy i regeneracji powysiłkowej, umożliwiającej przywrócenie wewnętrznej homeostazy organizmu. W przypadku właściwej struktury treningu w zasadzie nie istnieje niebezpieczeństwo negatywnych zmian funkcjonalnych, które natomiast mogą pojawić się w sytuacjach nadmiernego obciążenia treningowego, nieracjonalnego odżywiania, niedostatecznego odpoczynku (na który należy zwrócić szczególną uwagę w pracy z młodymi sportowcami) czy stresu wynikającego m. in. ze współzawodnictwa. Istotne jest również zwrócenie uwagi na dymorfizm płciowy, nasilający się w wieku dojrzewania, który jak wiadomo przebiega w różnym okresie czasu, zależnie od tempa rozwoju. Racjonalne sterowanie treningiem w tym czasie jest szalenie ważne. Niezbędne więc wydaje się zróżnicowanie wielkości obciążeń treningowych ze względu na płeć i indywidualny rozwój biologiczny młodych sportowców. Nadmierne obciążenia i wymagania stawiane sportowcowi wyczynowemu, przewyższające jego możliwości, powodują, że z reguły przed zawodami, jak również w ich trakcie, występują u niego stany niepewności, obawa niepowodzenia, lęk przed społecznymi skutkami uzyskanego wyniku, z czym zawodnik nie może sobie poradzić. Zjawiskiem, którego nie da się ominąć, uprawiając jakąkolwiek dyscyplinę sportu, jest napięcie emocjonalne. Często pojawiające się sytuacje stresowe znacznie obciążają jego psychikę i prowadzą do niebezpiecznych następstw, a jednocześnie mają swój udział w procesie zmęczenia, prawdopodobnie nie mniejszy niż czynniki biologiczne [9]. Pojęcie stresu, jak uważa J. Strelau, odnosi się, więc do stanu, który charakteryzowany jest przez silne emocje negatywne, takie jak strach, lęk, złość, wrogość, a także inne stany emocjonalne wywołujące dystres oraz sprzężone z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne, ewidentnie przekraczające bazalny poziom aktywacji [12]. Można zatem stwierdzić, że wielkość stresu zależy od rozbieżności między wymaganiami (określanymi jako stresory) a realnymi możliwościami sportowca, zakładając, że musi istnieć odpowiednie źródło motywacji do stawienia czoła pojawiającym się wyzwaniom. 2

3 Intensywność występujących stanów emocjonalnych zależy od kilku czynników, m. in. od sytuacji, w jakich znajdują się sportowcy oraz struktury ich osobowości [2]. Różni zawodnicy w podobnych sytuacjach mogą w odmienny sposób reagować na stresory ze środowiska zewnętrznego. Natomiast czas trwania stresu uwarunkowany jest rodzajem dyscypliny i przebiegiem współzawodnictwa (np. w biegu maratońskim czas występowania napięcia emocjonalnego będzie oscylował w granicach kilku godzin, a w przypadku wyścigu pływackiego na dystansie 100 m stylem dowolnym - kilkudziesięciu sekund). Należy jednak zauważyć, że występowanie stresu na poziomie optymalnym może działać motywująco na sportowca i w takich przypadkach dostrzegane jest w kategoriach pozytywnych. Mówimy wówczas o tzw. eustresie. Natomiast w sytuacjach, gdy poziom optymalnego napięcia psychofizycznego zostanie przekroczony, następuje obniżenie gotowości organizmu zawodnika do wykonania określonego zadania ruchowego. Wynikiem takiego stanu jest demotywujące działanie dystresu, obniżające jednocześnie sprawne funkcjonowanie mechanizmów funkcjonalnych ustroju. Na problematykę wszechobecnego stresu, z perspektywy uczestnictwa w sporcie wyczynowym, zwraca uwagę wielu badaczy, m. in. R.B. Kreider, którego rozważania i spostrzeżenia przybliża polskim czytelnikom A. Pac-Pomarnacki [7]. Kumulacja stresów treningowych i nietreningowych w krótkim okresie obniża możliwości osiągnięcia i prowadzi do stanu przemęczenia. Taki stan, jak twierdzi R.B. Kreider, jest niebezpieczny, znacznie obciąża organizm sportowca, a odbudowa dyspozycji osiągnięć wymaga kilku dni lub tygodni [3, 7]. Należy mieć jednak świadomość, jak podkreśla A. Ronikier, że zespół objawów zmęczenia służy ochronie organizmu przed wyczerpaniem niezbędnych dla życia rezerw biologicznych. Zmęczenie psychiczne wywołuje wrażenie ogromnej ciężkości pracy fizycznej i niemożność jej dalszego kontynuowania [8]. Poważniejszym w skutkach, niosącym głębsze konsekwencje, określanym niekiedy jako stan chorobowy, jest stan przetrenowania. Powstaje on w wyniku utrzymującego się przez dłuższy czas przemęczenia fizycznego i psychicznego organizmu. Powoduje długotrwałe obniżenie zdolności osiągnięć, a odbudowa dyspozycji psychofizycznych zawodnika może pochłonąć kilka tygodni lub miesięcy [3, 4, 6, 7]. W tej niezwykle złożonej problematyce bardzo interesujące są spostrzeżenia H. Sozańskiego i Z. Naglaka. Twierdzą oni, że prawidłowo zorganizowany układ pracy i wypoczynku odgrywa 3

4 zasadniczą rolę w skuteczności treningu i zapobiega występowaniu przeciążeń fizycznych i psychicznych [5, 10]. Trening sportowca wyczynowego jest skierowany przede wszystkim na doskonalenie zdolności adaptacji jego układu psychofizycznego do stale wzrastających obciążeń fizycznych i psychicznych [1]. Obserwując współczesne praktyki trenerskie czy instruktorskie, nie sposób nie dostrzegać szeregu nieprawidłowości w prowadzeniu treningu sportowego. Zbyt wczesne wprowadzanie treningu intensywnego, niedocenianie osobników wolniej dojrzewających i przeciążanie tych, których rozwój postępuje szybciej, stosowanie dużych sumarycznych obciążeń treningowych, nadmiernych obciążeń startowych, przesadne zwiększanie objętości treningu, brak dostatecznie długiego odpoczynku czy odpowiedniej higieny żywienia to tylko niektóre negatywne przesłanki współczesnego sportu dzieci i młodzieży. Mając na uwadze szereg nieprawidłowości wynikających z nieracjonalnego postępowania procesie szkolenia, należy poczynić odpowiednie starania zmierzające do poprawy obecnej sytuacji, jednocześnie wyciągając należyte wnioski. Istotną rolę pełni więc kształtowanie odporności psychicznej (poprzez podnoszenie progu tolerancji na stres) oraz zdolności organizmu do samoregulacji. Jednym z podstawowych składników odporności psychicznej jest odporność emocjonalna, rozumiana jako zdolność do efektywnego działania, mimo przeżywania silnych emocji negatywnych, bądź umiejętność kontrolowania emocji [2]. Nie ulega wątpliwości, że odporność emocjonalna może efektywnie wpływać na zachowanie i działanie sportowca w warunkach rywalizacji startowej. Ponadto zmiany funkcjonalne organizmu, prowadzące do stanu przemęczenia czy przetrenowania, mogą być częściowo zahamowane dzięki zastosowaniu odpowiedniej diety, do której przykłada się dużą wagę we współczesnym treningu. Pojawia się, bowiem coraz więcej dowodów na to, że uzupełnianie żywienia białkami i aminokwasami rozgałęzionymi (BCAA) wraz z węglowodanami przed, podczas i po wysiłku może zmniejszać fizyczne, psychologiczne i immunologiczne odpowiedzi organizmu na wysiłek treningowy, a więc teoretycznie zmniejszać liczbę przypadków przetrenowania [3, 7]. Przedstawione rozważania mają na celu zwrócenie uwagi trenerów i instruktorów na złożoność problemu obciążeń sportowych, rozumianych w kategoriach fizycznych i psychicznych. Fachowe i racjonalne podejście do problemu optymalizacji obciążeń, uwzględniające naturalny rytm rozwojowy sportowca, daje możliwość uzyskania i utrzymania mistrzostwa sportowego w wieku seniora, przy zachowaniu odpowiednio 4

5 dobrego stanu zdrowia. Dlatego uzasadnione wydają się postulaty, aby ze sportowcami, szczególnie najmłodszymi, pracowali wykwalifikowani specjaliści, których celem nie jest dynamiczny rozwój wyników sportowych swoich podopiecznych w pierwszych latach treningu, lecz progresywny wzrost poziomu sportowego na poszczególnych etapach szkolenia. Należy zatem pokusić się o refleksję i zastanowić, konfrontując powyższe rozważania z praktyką, czy chęć zaspokojenia ambicji trenerskich, zdobycia sławy i pieniędzy nie bierze góry nad rozsądkiem. Piśmiennictwo 1. Adamowicz R.: Psychologia i współczesny sport. Warszawa 1976, SiT. 2. Gracz J., Sankowski T.: Psychologia sportu. Poznań 1995, AWF. 3. Kreider R. B., Fry A. C., O Toole M.L.(red.): Overtraining in sport. Human Kinetics. Champaign Lutosławska G., Hübner-Woźniak E.: Zespół przetrenowania objawy, mechanizmy i metody wykrywania. Medycyna Sportowa 2000, nr Naglak Z.: Metodyka trenowania sportowca. Wrocław 1991, AWF. 6. Pac-Pomarnacki A.: Jak zapobiegać stanowi przetrenowania i jak go przezwyciężać? Sport Wycz. 2002, nr Pac-Pomarnacki A.: Przetrenowanie u zawodników różnych dyscyplin sportu. Sport Wycz. 2002, nr Ronikier A.: Fizjologia sportu. Warszawa 2001, COS. 9. Sankowski T.: Wybrane psychologiczne aspekty aktywności sportowej. Poznań 2001, AWF. 10. Sozański H. (red.): Kierunki optymalizacji obciążeń treningowych. Warszawa 1992, AWF. 11. Sozański H.(red.): Podstawy teorii treningu sportowego. Warszawa 1999, COS. 12. Strelau J.: Psychologia. T 3. Gdańsk 2000, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. 5