Mirosław Zdulski 1. Społecznej Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych Karkonoskiej Państwowej Szkoły Wyższej. Adres

Transkrypt

1 NORMY, DEWIACJE I KONTROLA SPOŁECZNA 2014, XV ISSN Mirosław Zdulski 1 Recenzja książki Władysława Misiaka pt. Smutek enklaw biedy i blichtr osiedli rezydencjonalnych w badaniach metodą fotograficzną, IPSiR UW, Warszawa 2014 Review of Władysław Misiak s book: Smutek enklaw biedy i blichtr osiedli rezydencjalnych w badaniach metodą fotograficzną [Sadness of islands of poverty and the glam of residential estates in photographic studies], IPSiR Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2014 W polskiej socjologii od lat 80. ubiegłego wieku, a szczególnie od drugiej jego połowy, obserwujemy rosnące zainteresowanie badaniami jakościowymi. Obecnie zdaniem K. T. Koneckiego i I. Ślęzak (2013) można mówić już nie tylko o rozwoju i zastosowaniu pewnych jakościowych technik badawczych, lecz także o swoistej orientacji socjologicznej, w której istotne są zarówno opis i rozumienie zjawisk, jak i czasami wyjaśnianie ich przyczyn. Rozprawę Władysława Misiaka prezentującą zastosowanie metody fotograficznej do ukazania sytuacji życiowych dwu skrajnych grup społecznych występujących w miastach ubogich i bogatych mieszkańców metropolii Warszawy można bez wątpienia umieścić w tym nurcie. Praca jest wielowątkowa, tak jak złożone są problemy zachodzące w metropoliach. Autor prezentuje metodę fotograficzną, odwołując się do szerszego kontekstu teoretycznego i wskazując na przydatność teorii postmodernistycznej. Pozwala ona bowiem na adekwatne oderwanie się w badaniach od idealnego zaplanowania rozwoju metro- 1 Dr Mirosław Zdulski jest pracownikiem Zakładu Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych Karkonoskiej Państwowej Szkoły Wyższej. Adres mirekzd1@op.pl

2 314 Mirosław Zdulski polii wielkich miast przez planistów, urbanistów, architektów, władze i socjologów miasta i przejście do badania realnego stanu miasta ponowoczesnego (s ). Daje możliwość śledzenia ich przekształceń zarówno w wymiarze materialnym, jak i społecznym. Teoria ta, konkurencyjna wobec innych, np. teorii kultury i komunikacji, traktowana jest przez autora jako teoria średniego zasięgu, nadrzędna wobec metody fotograficznej. Uzasadnienie dla jej zastosowania wynika z tego, że na obecnym etapie rozwoju stosunków ustrojowych, społecznych ikulturowychwmetropoliach,wtymwmetropoliiwarszawskiej,mamy do czynienia z wielością podziałów, ujawnianiem się nowych zjawisk i procesów w publicznej przestrzeni, nowych sposobów konsumpcji kultury i nowej gry o miasto mieszkańców z władzami komunalnymi. Zastosowanie innej teorii zdaniem autora powodowałoby oderwanie się od kontekstu otaczającej nas rzeczywistości. Z dyskusją o teorii powiązane są rozważania o warszawskim środowisku wykazującym silne tendencje do teoretycznie nowatorskich ujęć procesów różnicowania się przestrzeni miejskiej i ich aplikacji. Autor stawia tezę o postępującej wymianie pokoleniowej w środowisku naukowym, wśród praktyków i popularyzatorów wiedzy o współczesnych miastach. Co charakterystyczne, wśród tego nowego pokolenia skupionego np. w ramach Fundacji Nowej Kultury Bęc Zmiana w Warszawie nie notuje się bezpośredniego nawiązania do teorii postmodernistycznej. Z drugiej strony to, że podejmują oni zróżnicowane problemy, pokora i pomysłowość, jaką się wykazują, są zdaniem autora pośrednim potwierdzeniem inspiracji z tego nurtu. To nowe pokolenie pochodzi z różnych uczelni, ceni sobie kreatywne formy zatrudnienia bardziej niż te dobrze płatne, nie wykazuje przywiązania do jednego miejsca pracy, nie oddziela pracy od osobistego czasu wolnego, niezbyt ulega autorytetom, ale też wprost nie krytykuje władz zarządzających metropolią. Szczególnie interesujący dla metodologów i praktyków jest rozdział, w którym autor prezentuje miejsce metody fotograficznej w badaniach jakościowych i wizualnych, jej istotę, zróżnicowany zakres zastosowania oraz zagadnienie interpretacji fotografii jako inspiracji i źródła badań socjologicznych. Stwierdza, że trudno metodę tę zdefiniować. Jej istota oparta jest na obrazie osiągniętym w wyniku fotografowania, który pełni równorzędną funkcję z tekstem. Zastosowanie jej do badania metropolii i wielkich miast nie jest nowe, gdyż

3 Recenzja książki Władysława Misiaka pt. Smutek enklaw biedy 315 wykorzystywano ją do badania miejskich instytucji i obiektów. Nowością zaproponowaną przez autora jest zastosowanie jej do prezentacji sposobu zamieszkania i korzystania z miasta przez bogatych i ubogich jego mieszkańców. Może ona być stosowana nie tylko do badania przestrzeni społeczno-kulturowych miast, metropolii, lecz także do badania dłuższych procesów społeczno-historycznych, w zakresie arteterapii czy jako uzupełnienie innych metod badawczych, np. obserwacji uczestniczącej. Wskazuje też na szczególną przydatność techniki wideoanalizy, pozwalającą na rejestrowanie wydarzeń czy zachowań indywidualnych bądź grupowych. Uzyskane materiały można interpretować, przyjmując wstępne hipotezy lub nie, co obciążone może być subiektywizmem. Większym błędem jest nie w pełni trafna interpretacja fotografii, lecz uporczywe trzymanie się swojej wersji interpretacji fotografii i niedopuszczenie do dalszych weryfikacji (s. 54). W procesie interpretacji fotografii przydatne są techniki analizy treści i właściwy dla nich sposób postępowania, a więc: wydzielanie wstępnych sekwencji, częstotliwość występowania określonych obiektów, wykrycie możliwości wypełnienia niewystępujących in extenso elementów na fotografii. Zdaniem autora w praktyce prowadząc badania jakościowe metodą fotograficzną, dysponując konkretnymi problemami badawczymi i analizując materiały wizualne, nie należy się koncentrować jedynie na poszukiwaniu danych zgodnie z przyjętymi założeniami badań; analizę należy prowadzić całościowo, konieczne jest rozszerzenie i wyostrzenie zakresu percepcji, co pozwala dostrzec to, co nieoczekiwanie ważne dla prowadzonych interpretacji i jakości argumentacji (s.56). Badania własne autor rozpoczyna od rozważań o procesach segregacji społeczno-przestrzennej w metropoliach. Charakteryzując ich istotę, wskazuje, że w skrajnej postaci (ubogich i bogatych enklaw) niosą one problemy nie tylko dla władz miasta, lecz także dla urbanistów, architektów, wyspecjalizowanych instytucji i organizacji. Obecnie obserwowane w wielkich miastach Europy Wschodniej procesy segregacji społeczno-przestrzennej nie są efektem żywiołowej walki o przestrzeń, lecz stanowią wynik swoistej «gry o przestrzeń», w której grupy i instytucje silniejsze przede wszystkim materialnie i instytucjonalnie wygrywają z grupami mieszkańców miasta dysponującymi mniejszymi zasobami i «siłą przebicia» (s. 76). Procesy segregacji pogłębiane są nie tylko przez klasyczne czynniki, lecz także przez wzrost gospodar-

4 316 Mirosław Zdulski czy, co powoduje nowe problemy strukturalne. Obecnie w Warszawie wskazują one, że następować będzie przemieszczanie się ludności z mniej prestiżowych i atrakcyjnych społecznie i funkcjonalnie części miasta do tych bardziej wyróżniających się urbanistycznie i cieszących się uznaniem społecznym oraz z centralnych części miasta do wolnych od uciążliwości, zglobalizowanych, ujednoliconych w wyrazie architektonicznym części miasta, mających nadmiernie rozbudowaną infrastrukturę. W pozostałych rozdziałach autor prezentuje sytuację życiową dwóch grup społecznych zamieszkujących metropolię Warszawy ubogich i bogatych wykorzystując materiały wizualne (fotografię) oraz wywiady prowadzone w środowisku ubogich. Nie koncentruje się na prostych porównaniach relacji między nimi. Skromniejszej bo opartej na fotografii i zwięzłym opisie położenia bogatszej części mieszkańców metropolii, towarzyszy stosunkowo obszerna charakterystyka położenia uboższej części metropolii, co wynika zdaniem autora z aktualności problemów, jakie dotyczą gorzej sytuowanych. Podkreślić należy wagę sytuacyjnych i niepozowanych fotografii, które ukazują bardziej miarodajnie położenie każdej z grup niż stosowane dotąd eseistyczne ujęcia. Podsumowując Władysław Misiak swoją wielowątkową, bogatą w krytyczne refleksje rozprawę podporządkował jednej, przewodniej tezie. Fotografię jako metodę można zastosować do poznania procesów i zjawisk społecznych, także tych zachodzących w metropoliach. W przeciwieństwie do wcześniejszego wykorzystywania fotografii jako obrazowej prezentacji obiektów i instytucji, ukazuje jej stosowanie jako równoważnej z tekstem do prezentacji położenia grup społecznych znajdujących się na różnych biegunach: bogactwa i ubóstwa. Niepozowane zdjęcia uzupełnione bogatą literaturą oraz wywiadami (choć przeprowadzone tylko wśród uboższej części mieszkańców warszawskiej metropolii) w części empirycznej, wraz z wcześniejszym uzasadnieniem ulokowania i specyfiki metody fotograficznej w teorii postmodernistycznej w pełni uznać można za dobry przykład jakościowego podejścia do badania zjawisk i procesów społecznych w polskiej socjologii. Książka ta jak sądzę może zainteresować i inspirować nie tylko środowisko naukowe, studentów, lecz także praktyków zajmujących się problemami miasta.

5 Recenzja książki Władysława Misiaka pt. Smutek enklaw biedy 317 Literatura Konecki Krzysztof T., Izabela Ślęzak (2012) Socjologia jakościowa innowacyjne metody w badaniach jakościowych. Przegląd Socjologii Jakościowej 8(1): s dostęp z 5 września 2014 roku.