Współczesne problemy filozofii człowieka wybrane zagadnienia

Transkrypt

1 Współczesne problemy filozofii człowieka wybrane zagadnienia

2

3 Współczesne problemy filozofii człowieka wybrane zagadnienia Redakcja: Łukasz B. Pilarz Kamil Maciąg Lublin 2018

4 Wydawnictwo Naukowe TYGIEL składa serdecznie podziękowania dla zespołu Recenzentów za zaangażowanie w dokonane recenzje oraz merytoryczne wskazówki dla Autorów. Recenzentami niniejszej monografii byli: dr hab. Anna Klim-Klimaszewska prof. UPH dr hab. Cezary Mordka dr hab. Zbigniew Wróblewski, prof. KUL dr Alicja Antas-Jaszczuk dr Kazimierz Gelleta dr Alicja Głutkowska-Polniak dr Jan Kutnik dr Łukasz Lamża dr Mariusz Oziębłowski dr Bartłomiej Sipiński dr Anna Tomaszewska Wszystkie opublikowane rozdziały otrzymały pozytywne recenzje. Skład i łamanie: Monika Maciąg Projekt okładki: Marcin Szklarczyk Copyright by Wydawnictwo Naukowe TYGIEL sp. z o.o. ISBN Wydawca: Wydawnictwo Naukowe TYGIEL sp. z o.o. ul. Głowackiego 35/341, Lublin

5 Spis treści Andrzej Sołtys Analogia jako zasada bytu w metafizyce Mieczysława Alberta Krąpca... 7 Andrzej Sołtys Analogia jako zasada bytu w metafizyce Bernarda Montagnesa Piotr Karpiński Pewność negatywna w fenomenologii J.-L. Mariona Agnieszka Wesołowska Wczucie jako inspiracja fenomenologiczna Edyty Stein Jarosław Mitek Wielki Wybuch a stworzenie świata w ujęciu ks. prof. Michała Hellera Rafał Katamay Dlaczego Bóg nie czyni zła? Problem zła moralnego w perspektywie chrześcijańskiego teizmu Łukasz Kołodziejczyk W. L. Craiga argument kosmologiczny kalam Rafał Tryścień Animalizm i tożsamość osobowa Maciej Wodziński Filozoficzne źródła niedyrektywnego podejścia w terapii autyzmu Weronika Majek Szacunek w akcji filozofia RIE w tekstach Magdy Gerber i Janet Lansbury Henryka Radziejowska O darze doświadczania starości i godzeniu się ze śmiercią Marcin Murzyn Filozofia sztuki w ujęciu Henryka Skolimowskiego Wiesław Setlak Przeżycie estetyczne w myśli fenomenologicznej Romana Ingardena Krystian Bogucki Czy obraz może być skopiowany na zmieniające się płótno? Van Inwagen o transferze stanów mózgu i granicach analizy modalnej Indeks Autorów

6

7 Andrzej Sołtys 1 Analogia jako zasada bytu w metafizyce Mieczysława Alberta Krąpca 1. Wstęp W filozofii analogia oznacza relacyjną jedność tego, co jest złożone, proporcję oraz zachodzące podobieństwo pomiędzy tym, co się rzeczywiście różni. Długą i dominującą tradycją w tomizmie jest takie postrzeganie analogii jedynie w kontekście poznania i języka. Stosunkowo rzadkimi są prace badające w dziełach św. Tomasza zagadnienie analogii bytu. Tymczasem to analogia bytu jest ontyczną racją wyjaśniającą jedność pluralizmu bytowego. Na fundamentalne znaczenie analogii w rozumieniu realnego bytu wskazuje współcześnie Mieczysław Albert Krąpiec, współtwórca Lubelskiej Szkoły Filozoficznej. Utrzymuje on, że pojmowanie analogii jest kluczem w filozoficznym poznaniu osób i rzeczy. Analogia jego zdaniem dotyczy przede wszystkim sposobu bytowania rzeczy, dopiero wtórnie odnosi się do poznania, orzekania i wnioskowania. Natomiast konsekwencją negacji analogicznego stanu bytowania są takie błędne stanowiska w pojmowaniu bytu, jak monizm (wszystko jest tym samym), wariabilizm (nic z tego, co realnie istnieje nie jest stałe i ze sobą tożsame), czy izolacjonizm (wszystko, co istnieje realnie nie jest ze sobą powiązane). Przedmiotem niniejszej pracy jest krytyczna analiza pojęcia analogii bytu, zrekonstruowanego przez Mieczysława Alberta Krąpca, w oparciu o dzieła św. Tomasza z Akwinu. Bada się w niej Krąpca interpretację Tomaszowego pojęcia analogii bytu pod kątem spójnego, całościowego i adekwatnego wyjaśnia jedności spluralizowanej rzeczywistości. Zmierza się więc do odpowiedzi na pytanie, czy analogia w metafizyce Krąpca jest zasadą bytu? 2. Metoda badania Tomaszowego pojęcia analogii bytu W swoich badaniach nad analogią bytu M. A. Krąpiec zainspirował się stwierdzeniem istnienia tej analogii przez św. Tomasza 2. Przyjmuje on za św. Tomaszem, że byty same w sobie są analogiczne 3. Akwinata bowiem dostrzegł, że analogię można ujmować nie tylko w porządku poznawczym, ale można ją badać także w porządku czysto bytowym. Niestety odkrycie św. Tomasza zostało zmarginalizowane przez Kajetana, głównego teoretyka analogii 4. Kajetan rozumiał analogię jako sposób poznania i jakkolwiek nie kwestionował on analogii bytowej, to jednak potraktował ją jako tę, która wiąże się z jednoznacznym sposobem poznania i dlatego nią się szczególnie nie interesował 5. Niestety to Kajetana propozycja 1 asoltys@prz.edu.pl Katedra Nauk Humanistycznych, Wydział Zarządzania, Politechnika Rzeszowska. 2 Krąpiec M. A., O rehabilitację analogii bytowej, Roczniki Filozoficzne 5 (19955/57) z. 4, s. 103; Św. Tomasz z Akwinu, Scriptum super libros Sententiarum I, d. 19, q. 5, a. 2, ad 1. 3 M. A. Krąpiec, O rehabilitację analogii bytowej,, s Cajetan, Tommaso de Vio, De nominum analogia. De conceptu entis, Zammit P. N., Hering P.H. (wyd.), Romae Tamże, s. 103; Tenże, Teoria analogii bytu, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1993, s

8 Andrzej Sołtys pojmowania analogii bytowej przyjęła się dość powszechnie wśród komentatorów Tomaszowej doktryny analogii. Krąpiec ma tego świadomość i dlatego mierząc się z długą tradycją niewłaściwego interpretowania analogii bytu we własnej rekonstrukcji Tomaszowej doktryny analogii bytu pierwszorzędne znaczenie przypisuje metodzie systemowej. Postępowanie badawcze w tej metodzie polega na wyodrębnieniu pojęcia bytu jako bytu, a następnie na interpretacji stanów rzeczowych w świetle utworzonego pojęcia bytu 6. Analogia bytowa jest więc stanem bytowym danym do interpretacji. Nie znaczy, że w swoich badaniach Krąpiec nie odwołuje się do historyzmu. Wykorzystuje on również i tę metodę, ale traktuje ją jako wtórną w stosunku do metody systemowej. 3. Rekonstrukcja Tomaszowej koncepcji bytu Św. Tomasz wypracował oryginalną koncepcje bytu, która zaważyła na pojawieniu się całkiem nowego systemu filozoficznego 7. Św. Tomasz przedstawił własną koncepcje bytu w De ente et essentia. Zdaniem Krąpca terminologia, w której św. Tomasz opisuje swoją koncepcję bytu jest dosyć chwiejna, jednak koncepcja bytu przedstawiona w tym opuscule jest potwierdzona przez niego we wszystkich jego późniejszych dziełach. Krąpiec twierdzi, że w Tomaszowym pojmowaniu bytu nie ma ewolucji, natomiast teksty pochodzące z różnych okresów życia św. Tomasza wzajemnie się wyjaśniają i uzupełniają 8. Systemowość podejścia Krąpca przejawia się w tym, że wskazuje on na pojęcie bytu jako centralne i pierwsze dla dalszych metafizycznych dociekań. Krąpiec wykazuje oryginalność Tomaszowego pojęcia bytu porównując je z Arystotelesa koncepcją bytu, do której św. Tomasz stale się odnosi. Lubelski tomista twierdzi, że Arystoteles rozumie byt esencjalnie. Bytem dla Arystotelesa jest substancja. Każdy byt konkret jest złożony z elementów koniecznych i niekoniecznych dla bytowania konkretu. Przy czym żaden z tych elementów nie może istnieć samodzielnie. Jedne spośród nich są elementami konstytutywnymi, inne konsekutywnymi. Arystoteles wskazał na materię i formę jako elementy konstytutywne. Formę rozumie jako zasadę organizowania materii do bycia konkretem określonym przedmiotem. W świetle tej koncepcji to forma jest źródłem bytowania rzeczy 9. Arystoteles porządkuje esencjalnie pojęty byt w dziesięciu kategoriach, spośród których najważniejszą jest substancja, bowiem jest ona racją bytowania dla wszystkich pozostałych kategorii bytowania 10. Gilson zauważa, że św. Tomasz w esencjalnym porządku bytu jest czystym arystotelikiem 11. Potwierdza to zarówno analiza De ente et essentia, które jest jednym z pierwszych dzieł św. Tomasza, jak też i Komentarz do Metafizyki późne dzieło św. Tomasza. Trudność, jaka wiąże się z tą koncepcją bytu, dotyczy tego, jak pojąć byt substancjalny jako 6 Tenże, Metafizyka, wyd. 5, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1988 s.76nn i 126nn. 7 Wspomnianą oryginalność św. Tomasza w pojmowaniu bytu wykazuje Gilson E., Byt i istota, wyd. 2, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa Krąpiec M. A., O Tomaszowe rozumienie bytu jako bytu, s. 12, [w:] Świeżawski S., Czerkawski J. (red.), Studia z dziejów myśli w. Tomasza z Akwinu, Lublin Maryniarczyk A., Realistyczna interpretacja rzeczywistości, wyd. 2, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2005 s Krąpiec M. A., O Tomaszowe rozumienie bytu jako bytu,, s Gilson E., Byt i istota,, s. 69nn. 8

9 Analogia jako zasada bytu w metafizyce Mieczysława Alberta Krąpca samodzielny podmiot dla wszystkich pozostałych kategorii a jednocześnie jako przedmiot definicyjnego poznania. Św. Tomasz znał dobrze Arystotelesa koncepcję bytu. Zdawał sobie przy tym sprawę, że jego koncepcja jest obciążona założoną błędną kosmologią. Drogą, na której św. Tomasz sformułował własną koncepcję bytu w De ente et essentia jest analiza arystotelesowskiej substancji. I to ta analiza doprowadziła św. Tomasza do odkrycia racji realności bytu. Krąpiec analizuje to dzieło i na jego podstawie rekonstruuje św. Tomasza koncepcję bytu. Analizuje wpierw cztery różne znaczenia terminu substancja występujące u Arystotelesa. Spośród nich wskazuje na dwa zasadnicze znaczenia tego terminu, a mianowicie na konkretne podmiotowe bytowanie (tode ti) oraz istotę rzeczy konkretnej stanowiącej przedmiot definicyjnego poznania, czyli formę substancjalną (to ti en einai) 12. Św. Tomasz w De ente et essentia w pierwszym rozdziale przypomina o bycie pojętym jako istota rzeczy, pomija rozumienie substancji jako bytowego konkretu (tode ti). Akwinata poddaje następnie badaniu pod kątem realności substancje złożone z materii i formy oraz substancje niezłożone. W substancjach złożonych ani materia, ani forma nie może być uznana za czynnik sprawiający jej realność. Złożenie hylemorficzne konstytuuje bowiem esencjalny porządek bytu, a ten jest porządkiem potencjalnym. Św. Tomasza interesują jednak bardziej substancje niezłożone, bowiem to ich badanie pod kątem czynnika urealniającego te substancje doprowadza Akwinatę do odkrycia własnej egzystencjalnej koncepcji bytu. Otóż substancje niezłożone są formami czystymi, ale jako takie konstytuują one tylko porządek istoty. A rozpatrywane w tym porządku substancje niezłożone nie mogą być realne. Muszą więc być rozpatrywane w porządku bytu. Tymczasem substancje niezłożone rozpatrywane jako byty są złożone, gdyż do ich realności potrzebny jest różny od nich akt istnienia. Zdaniem Krąpca św. Tomasz wypowiedział po raz pierwszy na przykładzie analizy bytu aniołów (substancji niezłożonych) swoją nową egzystencjalną koncepcję bytu. Byt jest konstytuowany jako byt realny przez akt istnienia. Racją istnienia nie jest więc istota, lecz łączy się ono z istotą jako zewnętrzny w stosunku do niej akt 13. Pojęta w ten sposób istota, która w metafizyce Arystotelesa była przedmiotem metafizyki, w koncepcji bytu św. Tomasza domaga się jeszcze istnienia, aby mogła być realnym przedmiotem metafizyki. Przedmiot metafizyki jest w tej koncepcji zawsze związany z aktem istnienia. I to akt istnienia konstytuuje porządek realno-bytowy. Krąpiec podsumowuje, że chociaż w analizach braliśmy pod uwagę bytowość z racji istoty, czyli elementu bytowego poznawanego definicyjnie, to mimo tego byt ujmowany od strony esencji konotuje akt istnienia i znaczy istotę, o ile ta znajduje się pod aktualnym istnieniem 14. Krąpiec pokazał, w jaki sposób św. Tomasz wychodząc od Arystotelesa koncepcji bytu i poszukując czynnika powodującego jego realność w różnych stopniach bytu substancjalnego, wypracował własną koncepcje bytu, w której czynnikiem powodującym jego realność nie jest żaden z elementów złożeniowych substancji, ani też substancja niezłożona, lecz istnienie, które dochodzi do niej z zewnątrz. 12 Krąpiec M. A., O Tomaszowe rozumienie bytu jako bytu,, s Tamże, s Tamże, s

10 Andrzej Sołtys 4. Interpretacja analogicznego stanu bytowania Krąpiec postrzega analogię bytu jako relacyjną jedność złożeniowych elementów bytu, tworzących jego ontyczną strukturę. Nie jest to jedność, z jaką mamy do czynienia w sztuce, czyli jedność agregatu powstałą w efekcie połączenia ze sobą uprzednio samodzielnie istniejących elementów. Jedność analogiczna to jedność, w której całość jest racją części, z których całość jest złożona 15. Jednakże pomiędzy składnikami bytu i całością istnieje konieczny relacyjny związek. Realne relacje łączą poszczególne elementy bytu z całością, podobnie też realne relacje łączą między sobą poszczególne elementy bytu 16. W filozoficznym poznaniu odkrywamy również złożenie bytów z ważnych subontycznych składowych, które są ze sobą powiązane, a są nimi złożenie bytu z substancji i przypadłości, materii i formy, czy istoty i istnienia. Relacje konstytuujące realny byt są w każdym bytowym przypadku opisywane poprzez relację aktu do możności. Wiążą ona ze sobą elementy tego samego bytu w taki sposób, że jeden z nich jest zawsze aktem w jakimś bytowym aspekcie, zaś drugi w stosunku do tego samego aspektu bytowego możnością. Z tego powodu wielość elementów bytowych nie jest izolacjonizmem. Każdy realnie istniejący byt przygodny jest wewnętrznie złożony z różnorodnych elementów, które pozostają do siebie i do całości w takich relacjach, jak akt do możności. W efekcie opisanej natury wewnątrzbytowych złożeń, mimo nieustannych zmian jakim byt podlega w swej wewnętrznej metafizycznej strukturze, zachowuje on jednak swoją tożsamość. Właśnie taką relacyjną tożsamość bytu Krąpiec nazywa analogią wewnątrzbytową 17. Jak więc widać analogia jest dla M. A. Krąpca zasadą dynamicznej jedności bytu złożonego z heterogenicznych elementów. Istnienie tworzy jest w realnym bycie czynnikiem realno-twórczy w stosunku do wszystkich jego subontycznych elementów. Ostatecznie wszystkie elementy bytu są aktualizowane przez jeden akt istnienia 18. Właśnie dzięki esse realna treść bytu istnieje. Cała więc treść w bycie jest przyporządkowana do realnego istnienia i realizuje się pod aktualnym istnieniem 19. Istota bytu konkretnego wyznacza przeto miarę przyjmowanego przez nią istnienia. Podobnie wszystkie składowe bytu pozostając w koniecznej i bytowej relacji do istnienia tworzą z jego esse proporcję, która ze względu na esse, czyli ten sam analogon jest powiązana z inną proporcją o odmiennym analogacie, którym jest inna składowa tego bytu. Analogia zdaniem Krąpca jest więc w realnym bycie zasadą jedności proporcjonalnej. Natomiast biorąc pod uwagę to, że w bycie jest tylko jedno istnienie i każdy z elementów bytowych przyjmuje własną miarę tego istnienia, to jedność wewnętrzna bytu jest również jednością porządku, to znaczy jednością powstałą poprzez przyporządkowanie do pierwszego, którym jest w bycie właśnie istnienie. Zasada analogii bytu organizuje całościowo jedność w bycie. 15 Tenże, Analogia w filozofii, s. 448, [w:] Maryniarczyk A., Stepień K., Skrzydlewski P. (red.), Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin Tenże, O rehabilitację analogii bytowej,, s Tenże, Analogia w filozofii,, s Tamże. 19 Tenże, Spójność koncepcji bytu w węzłowych punktach systemu św. Tomasza, Zeszyty Naukowe KUL, 17 (1974) nr 4, s

11 Analogia jako zasada bytu w metafizyce Mieczysława Alberta Krąpca W bycie jest więc jedna zasada jedności i jest nią zasada analogii bytu. Wszystkie elementy ontycznej struktury pozostając w koniecznych i bytowych relacjach do wspólnego im istnienia tworzą tym samym proporcjonalne układy członów, czyli analogię proporcjonalności. Jak z tego wynika zdefiniowana przez Arystotelesa analogia jako równość stosunków pomiędzy przynajmniej czterema terminami 20, w metafizyce św. Tomasza spełnia się źródłowo w realnym bycie. Analogia proporcjonalności jest więc w pierwszym rzędzie analogią bytu, bowiem podstawą jedności analogicznych członów jest w tej analogii istnienie. Z tego względu jedność analogicznych członów jest jednością realno-bytową, zaś wtórnie może być ona jednością poznawczą. Istnienie w bycie urealnia wszystkie elementy i stany bytowe. A do takich należy także analogiczny stan bytowania, którego przejawem jest wewnątrzbytowa relacyjna i proporcjonalna jedność. Jest ona jednością relacyjną bowiem jest utworzona z elementów różniących się między sobą, wzajemnie do siebie nieredukowalnych. W porządku bytowym istnienie w stosunku do każdego z tych elementów pełni funkcje aktualnej przyczyny sprawczej. Istnienie jest aktem w stosunku do treściowych elementów bytu będących w aspekcie realno-bytowym możnością. Analogiczna jedność wewnątrzbytowa jest jednością proporcjonalną, bowiem każdy z treściowych elementów ontycznej struktury bytu posiada własną miarę potencjalności w zakresie realno-bytowym, co w tej ontycznej strukturze realnie oddziela jeden element od drugiego i uniemożliwia ich wzajemne do siebie sprowadzanie. A zatem relacje każdego z tych elementów do wspólnego im istnienia tworzą proporcjonalne układy, które ze względu na wspólność esse tworzą wzajemną jedność bytową. Zasada analogii bytu znajduje swój wyraz w analogicznej, proporcjonalnej i relacyjnej jedności wewnątrzbytowej. Analogiczna jedność wewnątrzbytowa staje się w pełni widoczna dopiero, gdy interpretuje się ją w świetle Tomaszowej, egzystencjalnej koncepcji bytu. Jak w realnym bycie jest jedno istnienie, tak też nie ma wielu odmian jedności, lecz jest jedna wewnątrzbytowa analogiczna jedność organizowana przez jedną zasadę, którą jest zasada analogii bytu. W realnym bycie nie ma więc podstawy, aby analogię bytu rozdzielać, a tym bardziej przeciwstawiać, bowiem analogia bytu jest jedna, jak jeden jest byt, który jako złożony jest konstytuowany przez sieć relacji wewnątrz i międzybytowych. Krąpiec nie nazywa analogii bytowej predykamentalną i transcendentalną 21, lecz mówi o analogii wewnątrz i międzybytowej. W odniesieniu do tej ostatniej analogii tym, co zajmuje uwagę Krąpca jest poszukiwanie ostatecznych i ontycznych racji dla samego istnienia, do którego w realnym bycie każdy element treściowy pozostaje w koniecznej i bytowej relacji. Jeśli istnienie w bycie jest tym dla wszystkich treściowych elementów, czym substancja dla wszystkich pozostałych kategorii bytowych, a substancja jest dla nich przyczyną realności bytowej, to podobnie istnienie dla całego bytu jest przyczyną jego realności. Ale czy jako przyczyna realności bytowej ma ono swoją rację w którymś 20 Arystoteles, Etyka nikomachejska V, 3, 1131 a W taki sposób określa analogię bytową współczesny francuski tomista Bernard Montagnes. Montagnes B., La doctrine de l'analogie de l'être d'après saint Thomas d'aquin, Publications Universitaires Louvain, Louvain 1963, s. 24nn. 11

12 Andrzej Sołtys treściowym elemencie bytu, bądź jakiejś jego treściowej strukturze? Oczywiście, że nie, bowiem z racji urealniania złożeniowych elementów bytu jest istnieniem parcjalnym, jest istnieniem bytu spartykularyzowanego, a zatem istnieniem niepełnym, uwarunkowanym racją spoza takiego bytu przygodnego. W bytach konkretnych nie ma tożsamości istoty i istnienia, bądź jeśli chcemy uwydatnić analogiczną jedność wewnątrzbytową to powiemy, iż tożsamość istoty i istnienia w takich bytach ma charakter relatywny. I z tego względu istnienie jest w takich bytach uwarunkowane racją w stosunku do niego zewnętrzną. Z tego względu relacja istoty do istnienia ograniczonego przebiega nie tylko wewnątrz każdego bytu, ale łączy ona byty między sobą. Jedne byty dla drugich są racją wzmacniającą ich byt 22. Byty są powiązane między sobą relacjami niekoniecznymi i koniecznymi. Relacje niekonieczne to takie, których nie było w momencie powstania bytu, a byt je nabył. Jako przykład takich relacji Krąpiec wskazuje te relacje, które łączą ludzi: małżeństwo, grupy społeczne etc. Podobne relacje występują w każdej klasie bytów. Filozofa interesują jednak relacje konieczne i transcendentalne i takie relacje występują w każdym konkretnym bycie. Krąpiec wskazuje na trzy typy takich relacji koniecznych i transcendentalnych 23 : a. są to relacje związane z faktycznością bytu, chodzi o te relacje, które powodują aktualne istnienie bytu, b. relacje związane z bytową inteligibilnością, c. relacje transcendentalne wynikające z powiazania działania bytu z celem, przez co rzeczywistość jest dynamiczna. Pomijając zagadnienie inteligibilności i agibilności bytu zatrzymajmy się na relacjach związanych z faktycznością bytu, bowiem na przykładzie tej relacji można dostrzec najpełniej, w jaki sposób zasada analogii bytu organizuje jedność wszystkich bytów tworząc z nich rzeczywistość 24. Bytem jest to, co posiada istnienie. Istota w bycie nie jest uprzednia w stosunku do aktu istnienia, jest ona bowiem czynnikiem możnościowym uzasadnionym przez akt istnienia. Staje się bytem z racji istnienia. Krąpiec twierdzi, że realny byt jest skutkiem zaistnienia transcendentalnej relacji istoty do istnienia 25. Istota jest w każdym bytowym przypadku analogatem, zaś istnienie wspólną analogiczną doskonałością zwaną analogonem. I to właśnie analogon nie ma swej racji bytowej w analogatach, z którymi się łączy jako akt. Analogon nie ma swej racji dopóty dopóki nie zaafirmujemy Analogatu Głównego, którego istotą jest istnienie 26. Żaden byt przygodny nie może sobie udzielić istnienia, gdyż byt taki nie jest istnieniem, czyli nie posiada istnienia na mocy swej natury. Oczywiście, jak to wcześniej pokazaliśmy, byt przygodny jest wielorako uwarunkowany istnieniem innych bytów przygodnych, ale żaden z nich nie może udzielić istnienia innemu bytowi. Mnożenie możności nie spowoduje zaistnienia aktu. 22 Krąpiec M. A., Metafizyczne rozumienie rzeczywistości, Zeszyty Naukowe KUL, 29 (1986) nr 1, s Tenże, Analogia w filozofii,, s Tamże, s Tamże, s Sołtys A., O przypadku niezawodnego rozumowania przez analogię, s , [w:] Bałękowski K., Maciąg K., (red.), Episteme o poznaniu filozoficznym i naukowym, Fundacja na rzecz promocji nauki i rozwoju TYGIEL, Lublin

13 Analogia jako zasada bytu w metafizyce Mieczysława Alberta Krąpca Racją ostateczną każdego z bytów będących analogiczną i transcendentalną jednością jest zależność bytowa od Analogatu Głównego. Przez akt istnienia byty nie tylko istnieją jako wewnętrznie analogicznie jedne, ale ta sama zasada analogii układa wszystkie byty w analogiczną rzeczywistość. Fakt istnienia bytów przygodnych jest niesprzeczny, o ile istnieje taki Byt, którego istotą jest istnienie. Jest to Byt, w którym już nie występuje zdwojenie na analogat i analogon. Taki właśnie Byt jest przyczyną sprawczą realności analogatów mniejszych. Krąpiec mówi, że to właśnie fakt sprawczego przyczynowania wypływa ze złożenia bytu z istoty i istnienia, a bez tego złożenia zasada przyczynowości nie byłaby zasadą bytu, lecz tylko myśli, poznania 27. Nietożsamość w bycie złożonym istoty i istnienia, jak stwierdza Krąpiec, stanowi fundament pluralizmu, afirmacji Absolutu, rozumienia przyczynowości i bytowego porządku. Bez tego podstawowego złożenia wszystkie inne typy złożeń byłyby pozorne 28. Ostatecznie Bóg, który jako numerycznie i ontologicznie jeden jest fundamentem jedności bytu, czyli rzeczywistości. Wszystkie byty istniejące niezależnie od Niego bytują na sposób analogiczny, to znaczy istnieją w relacji do bytu pierwszego. Byt pierwszy jest natomiast w stosunku do analogatów mniejszych przyczyną. Jedynie Bóg jest Pełnią Bytu, nie jest uwarunkowany, w odróżnieniu od substancji niższego stopnia tworzących bytowy porządek transcendentalny 29 oraz różnych stopni akcydentaliów tworzących bytowy porządek predykamentalny. 5. Podsumowanie Krąpiec wykazał w oparciu o teksty św. Tomasza, że jest jedna analogia bytu. Wszystkie elementy w bycie pozostają w relacji do tego samego istnienia tworząc z nim odrębne proporcje, które są ze sobą powiązane poprzez ten sam analogon (istnienie). Analogia wewnątrzbytowa jest podstawą analogii międzybytowej, bowiem istnienie w analogicznym bycie jest ograniczone. Istnienie takie nie ma swej ontycznej racji ani w sobie, ani w istocie, lecz racja takiego istnienia jest zewnętrzna, stąd byty istniejące analogicznie są uwarunkowane relacjami zewnętrznymi, aż do powiązania każdego z nich z Analogatem Głównym, który jest dla nich przyczyną sprawczą. Krąpiec wykazał, że ta sama analogia organizuje jedność wewnątrzbytową i międzybytową, stąd jest ona zasadą jedności całej rzeczywistości. 27 Krąpiec M. A., Analogia w filozofii,, s Tenże, Metafizyczne rozumienie rzeczywistości,, s. 9; Tenże, Metafizyka, wyd. 5, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1988, s Bóg jest absolutną formą bytowania ens per se, pozostałe substancje tworzą już coraz to niższe formy bytowania. Są nimi: realizowanie istnienia w podmiocie ens in se, zapodmiotowanie istnienia w podmiocie ens in alio, zapodmiotowanie istnienia w dwóch podmiotach ens ad aliud. Tenże, Spójność koncepcji bytu w węzłowych punktach systemu św. Tomasza,, s

14 Andrzej Sołtys Literatura Arystoteles, Etyka nikomachejska V, 3, 1131 a Cajetan, Tommaso de Vio, De nominum analogia. De conceptu entis, Zammit P. N., Hering P. H. (wyd.), Romae Gilson E., Byt i istota, wyd. 2, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa Krąpiec M. A., Analogia w filozofii, s. 448, [w:] Maryniarczk A., Stepień K., Skrzydlewski P. (red.), Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2005, s Krąpiec M. A., Metafizyczne rozumienie rzeczywistości, Zeszyty Naukowe KUL, 29 (1986) nr 1, s Krąpiec M. A., Metafizyka, wyd. 5, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin Krąpiec M. A., O rehabilitację analogii bytowej, Roczniki Filozoficzne 5 (19955/57) z. 4, s Krąpiec M. A., O Tomaszowe rozumienie bytu jako bytu, [w:] Świeżawski S., Czerkawski J. (red.), Studia z dziejów myśli w. Tomasza z Akwinu, Lublin 1978, s Krąpiec M. A., Spójność koncepcji bytu w węzłowych punktach systemu św. Tomasza, Zeszyty Naukowe KUL, 17 (1974) nr 4, s Krąpiec M. A., Teoria analogii bytu, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin Maryniarczyk A., Realistyczna interpretacja rzeczywistości, wyd. 2, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin Montagnes B., La doctrine de l'analogie de l'être d'après saint Thomas d'aquin, Publications Universitaires Louvain, Louvain Sołtys A., O przypadku niezawodnego rozumowania przez analogię, [w:] Bałękowski K., Maciąg K., (red.), Episteme o poznaniu filozoficznym i naukowym, Fundacja na rzecz promocji nauki i rozwoju TYGIEL, Lublin 2016, s Św. Tomasz w De ente et essentia. Św. Tomasz z Akwinu, Scriptum super libros Sententiarum I, d. 19, q. 5, a. 2, ad 1. Analogia jako zasada bytu w metafizyce Mieczysława Alberta Krąpca Streszczenie W rozdziale ukazano Mieczysława Alberta Krapca interpretację pojęcia analogii bytu znajdującego się w tekstach św. Tomasza z Akwinu. Rzeczoną interpretację poddaje się krytycznej analizie w celu rozpoznania, czy określona w niej analogia jest zasadą realnego bytu., to znaczy, czy stan analogicznego bytowania jest ontyczną racją, w sposób ostateczny wyjaśniającą realny i powszechny aspekt bytu. Wykazano, że tomista lubelski interpretuje Tomaszowe pojęcie analogii jako zasadę organizującą wewnątrzbytowy pluralizm subontycznych elementów oraz wielość bytów w jedną analogicznie istniejącą rzeczywistość. Cala bytowa treść jest aktualizowana w każdym odrębnym bycie przez jeden akt istnienia, stąd poszczególne elementy treściowe wraz z istnieniem tworzą proporcje zachowujące między sobą równość. Stan takiego bytowania nazywa się w filozofii klasycznej analogią. Analogia jawi się w tej interpretacji jako zasada jedności w realnym, złożonym i spluralizowanym bycie. Istniejący analogicznie byt mimo podlegania nieustannym zmianom jest tym samym bytem, mimo tego, że istnieje jako mnogi, to jest jeden. Słowa kluczowe: analogia, byt, metafizyka, tomizm, zasada 14

15 Andrzej Sołtys 1 Analogia jako zasada bytu w metafizyce Bernarda Montagnesa 1. Wstęp Metafizyka jest nauką badającą zasady bytu. Elementem metody metafizycznego poznania jest redukcyjny typ wyjaśniania. Polega on na poszukiwaniu dla badanych istniejących faktów, takiego realnego, jedynego i koniecznego czynnika, którego negacja jest zarazem negacją danej do wyjaśnienia rzeczywistości, bądź negacją istnienia wyjaśnianego jej aspektu. Jeśli przedmiotem metafizycznego wyjaśnienia uczyni się natomiast konieczny i powszechny aspekt bytu, to jego metafizyczną racją jest wówczas zasada bytu. Przedmiotem niniejszej pracy będzie wskazanie na analogię jako zasadę bytu, która metafizycznie wyjaśnia jedność pluralizmu bytowego. Niestety teoria analogii bytu budzi wciąż kontrowersje. Jej komentatorzy, jeśli nie podważają istnienia analogii bytu u św. Tomasza z Akwinu, to w większości przypadków ją marginalizują. Natomiast ci, którzy dostrzegają jej fundamentalne znaczenie w metafizyce tomistycznej, nie interpretują jej w ten sam sposób. W pracy poddamy analizie interpretację doktryny analogii bytu dokonaną przez współczesnego francuskiego tomistę Bernarda Mantagnesa. Tomista dostrzega obecność analogii bytu w tekstach św. Tomasza, traktuje ją jako zasadę realnego bytu, przypisuje jej także kluczowe znaczenie w metafizyce. Nie znamy jednak, w jakim zakresie rzeczona interpretacja Tomaszowej doktryny analogii bytu odzwierciedla rzeczywisty stan analogicznego bytowania. Zbadanie zakresu adekwatności Montagnesa interpretacji Tomaszowej doktryny analogii bytu, w odniesieniu do realnego stanu analogicznego bytowania, to cel niniejszej pracy. 2. Pojęcie zasady analogii Filozofia od zarania dziejów prowadzi refleksję nad zasadami bytu. Pierwsze refleksje dotyczące tych zasad dotyczyły poszukiwania odpowiedzi na pytanie, z czego coś jest 2. Zasadę konstytuującą kosmos identyfikowano więc z przyczynowością materialną. Z tego powodu jedni upatrywali rozumianą w ten sposób zasadę jako arche w wodzie, inni w powietrzu, jeszcze inni w ogniu 3. Propozycje nie mają znaczenia wyłącznie historycznego, bowiem także niektórzy współcześni filozofujący fizycy, jak np. Werner Heinzenberg odwołujący się do myśli Heraklita identyfikującego filozoficzne arche z ogniem, dostrzegają zbieżność tej myśli z poglądem, iż współcześnie taką zasadę pojmowaną jako tworzywo wszystkiego stanowi jakąś postać pra-energii 4. 1 asoltys@prz.edu.pl, Katedra Nauk Humanistycznych, Wydział Zarządzania, Politechnika Rzeszowska. 2 Krąpiec M. A., Filozofia, co wyjaśnia?, Wydawnictwo Gutenberg Print, Warszawa 1997, s Sztumski W., Byt próba odpowiedzi na pytanie Co to jest, s , [w:] Zachariasz A. L. (red.), Byt i jego pojęcie, Rzeszów Krąpiec M. A., Filozofia, co wyjaśnia?,..., s

16 Andrzej Sołtys W dociekaniu zasad bytu inspirowano się również pytaniem: co to jest? Sztumski uważa je za najważniejsze pytanie filozoficzne, gdyż jest pytaniem o istotę rzeczy, zaś implicite jest w tym pytaniu zawarte dociekanie dotyczące źródeł i celu filozofii 5. W odpowiedzi na nie definicja wskazywała na to, co konieczne dla rzeczy i co rozstrzyga o jej tożsamości. Poznanie definicyjne spełniało więc funkcję platońskich idei 6. W konsekwencji pojęcie zasady rozszerzono na formę substancjalną. Przez zasadę bytu pojmowano to, bez czego byt nie jest tym czym jest. Epistemologicznym jej wyrazem jest tożsamość bytu. Pojęciem zasady bytu objęto także przyczynowanie celowe 7. Zagadnienie przyczynowania celowego wiąże się z Fizyką, w której Arystoteles zmierza do wyjaśnienia ruchu w kosmosie będącego nieodłączną własnością natury 8. Arystoteles uważał, że prawidłowość i stały kierunek rozwoju to nieodłączna własność przyrody, które można wyjaśnić odwołując się do celowości. Celowość zdaniem Stagiryty wyjaśnia samą możliwość przechodzenia bytu z potencjalności do aktu, innymi słowy wyjaśnia genezę ruchu we wszechświecie. Podobnie celowość jest racją ludzkiego działania. Jeżeli zamierzamy działać, to właśnie cel skłania podmiot ludzki do podjęcia określonego działania 9. Cel bowiem jawi się jako dobro, które pociąga człowieka ku sobie wyzwalając w ten sposób jego działanie. Św. Tomasz postrzega przyczynę celową jako zasadę bytu i jego działania. Jako zasada bytu jest metafizycznie pojętym dobrem bonum est quod omnia appetunt 10, zaś jako zasada działania jawi się ona dla działającego jako cel omne agens agit propter finem 11. W metafizyce klasycznej zasadą jest również źródło, w którym rzecz ma swój początek. Przyjmowane założenie wieczności kosmosu uniemożliwiało pojmowanie zasady metafizycznej jako przyczyny sprawczej. Co najwyżej można było postrzegać przyczynę sprawczą, jako przyczynę ruchu, nie zaś jako przyczynę istnienia samej rzeczy. Pojęcie zasady jako przyczyny sprawczej mogło się pojawić dopiero wtedy, gdy zdano sobie sprawę ze skończoności bytu. Trudno się więc zgodzić z opinią Krąpca, który sądził, że chronologicznie pytanie o przyczynę sprawczą pojawiło się po pytaniu o przyczynę materialną 12. Tymczasem pojęcie zasady metafizycznej jako przyczyny istnienia samej rzeczy przybrało realne kształty dopiero za sprawą św. Tomasza z Akwinu. Wykazał on bowiem, że Ten, który w metafizyce Arystotelesa był Nieporuszonym Poruszycielem w rzeczywistości jest źródłem i sprawcą zaistnienia bytu 13. Źródło zaistnienia jest źródłem bytowania, gdyż bytem jest realnie istniejąca treść. Metafizyczna zasada pojęta jako przyczyna sprawcza nie tylko wyjaśnia zaistnienie rzeczy, lecz wyjaśnia także, dlaczego rzecz taką właśnie jest. Między 5 Sztumski W., dz. cyt., s Krąpiec M. A., Filozofia, co wyjaśnia?,..., s Gondek P., Znaczenie przyczyny celowej w wyjaśnianiu rzeczywistości, s. 287, [w:] Maryniarczk A., Stepień K., Skrzydlewski P. (red.), Analogia w filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin Reale G., Historia filozofii starożytnej, przeł. Zieliński E. I., t. 2, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 2001, s Krąpiec M. A., Filozofia, co wyjaśnia?,..., s. 41nn. 10 Św. Tomasz z Akwinu, Summa contra Gentiles, I, 37, Tenże, Quaestiones Disputatae, De malo, I, a Krąpiec M. A., Filozofia, co wyjaśnia?,..., s Gilson E., Filozofia i Bóg, przeł. M. Kochanowska, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1961, s

17 Analogia jako zasada bytu w metafizyce Bernarda Montagnesa początkiem źródłem zaistnienia rzeczy i jej naturą zachodzi jednoznaczne podobieństwo 14. W metafizyce klasycznej zasada jest więc rozumiana jako analogicznie pojęta przyczyna 15. Arystoteles w swej Metafizyce wyrazi to w słowach Zasady są te same bądź pozostają wobec siebie w stosunku analogicznym, najpierw w tym sensie, że materia, forma, brak i przyczyna sprawcza są wspólne wszystkim rzeczom, następnie (w sensie analogicznym) przyczyny substancji mogą być rozważane jako przyczyny wszystkich rzeczy, bowiem jeśli substancja zostanie zniszczona zniszczone zostaną wszystkie rzeczy 16. Św. Tomasz uszczegóławia pojęcie zasady. Zasada (łac. principium początek) oznacza to, od czego coś pochodzi i jest pojęciem szerszym aniżeli przyczyna (łac. causa), zaś przyczyna pojęciem szerszym niż składnik (łac. elementum) 17. Madiran komentując św. Tomasza słusznie zauważa, że przyczyna jest w całości zasadą, stąd można pojęcie przyczyna zastąpić pojęciem zasada, natomiast pojęcia zasady nie daje się całkowicie sprowadzić do pojęcia przyczyny 18. Nazwa przyczyna wyraża bytową różnorodność i zależność jednego od drugiego, z kolei tego nie konotuje nazwa zasada. Nazwa zasada odnosi się natomiast do porządku, kolejności tak jak punkt jest początkiem linii. Faktycznie nazwa zasada odnosi się do tego, z czego coś się wywodzi. W tym sensie pojmujemy analogię jako zasadę bytu. Analogia bowiem jako realny stan bytu daje początek jedności różnorodnych konkretnie istniejących bytów. Jak przyczyna formalna powoduje jedności w obrębie rodzajów i gatunków, tak analogia wprowadza jedność w świat spluralizowanych konkretnie istniejących bytów, przez co analogia jest pierwotnie zasadą bytu. 3. Analogia jako zasada bytu w interpretacji B. Montagnesa Postrzeganie analogii jako zasady bytu to novum w stosunku obiegowych interpretacji Tomaszowej doktryny analogii. Tomiści najczęściej postrzegali analogię jako własność nazw wspólnych i pojęć. Jakkolwiek stanowisko takie jest zgodne z myślą św. Tomasza, bowiem Akwinata w wielu miejscach odróżnia trzy formy orzekania: orzekanie jednoznaczne, wieloznaczne i analogiczne, to nie jest ono oryginalnym jego poglądem. Podział ten zdaniem Montagnesa zapożyczył św. Tomasz z arystotelizmu arabskiego 19. Od Arystotelesa pochodzą także inne elementy Tomaszowej doktryny analogii jak: a. doktryna jedności i różnorodności wewnętrznych zasad 20. b. wyróżnienie typów jedności, jedność analogiczna jest jednym z czterech typów jedności będącej jednością proporcjonalną Krąpiec M. A., Filozofia, co wyjaśnia?..., s Jest to pojęcie zasady, które przyjmuje w swojej pracy Bernard Montagnes. Por. Montagnes B., La doctrine de l'analogie de l'être d'après saint Thomas d'aquin, Publications Universitaires Louvain, Louvain 1963, s. 41, przypis 36; Herbut J., Zasada, s. 549, [w:] Herbut J. (red.), Leksykon filozofii klasycznej, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin Arystoteles, Metafizyka 1071 a Św. Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, 33, a. 1, ad Madiran J., Note I, Sur la notion de principe, s. 107, [w:] Saint Thomas d'aquin, Les Principes de la réalité naturelle, Introduction, traduction et notes par Jean Madiran, Paris Montagnes B., La doctrine de l'analogie de l'être..., s Arystoteles, Metafizyka 1070 a b Tenże, Metafizyka 1016 b a 2; 1018 a

18 Andrzej Sołtys c. najważniejsze doktrynalne źródło jedności, którym jest metafizyczny podmiot, bytem nazywamy wielość, ale zjednoczoną przez stosunek do jednego fundamentalnego sensu, którym jest sens pochodzący od substancji 22. Mimo tego, iż są to zapożyczenia, jakie św. Tomasz przejął od Arystotelesa, to sporo ważniejszą rzeczą jest określenie, w jaki sposób Akwinata je wykorzystał w swojej doktrynie analogii. Montagnes stosując metodę historycznej analizy interesuje się, czy doktryna analogii św. Tomasza ewoluuje, innymi słowy, czy we wszystkich jego działach jest tą samą doktryną analogii. Ażeby to stwierdzić Montagnes zanalizował dwa młodzieńcze opuscula: De principiis oraz De ente et essentia, by na ich podstawie zrekonstruować Tomasza doktrynę analogii. Następnie przebadał św. Tomasza Komentarz do Metafizyki Arystotelesa, będący już późnym jego dziełem, pod kątem zawartej w nim doktryny analogii. Badania czynione w porządku historycznym doprowadzają Montagnesa do uogólniającego wniosku, że św. Tomasz we wszystkich swoich dziełach rozwija tę samą doktrynę analogii. Ustalenia Montagnesa odróżniają się na tle bogatej literatury tomistycznej, interpretującej św. Tomasza doktrynę analogii. Większość bowiem autorów postrzega św. Tomasza pojęcie analogii jako metodę poznania i budowy języka, bądź tylko jako metodę konstruowania języka do orzekania nazw 23. W odróżnieniu od tych interpretacji Montagnes wskazuje, że fundament Tomaszowej doktryny analogii ma charakter metafizyczny i jest nim analogiczny sposób bytowania. Analogia w tej doktrynie jawi się jako metafizyczna zasada jedności bytu. Ustalenia Montagnesa są o tyle doniosłe, że św. Tomasz bodajże tylko jeden raz mówi explicite de analogia secundum esse tantum 24, natomiast wszystkie inne wypowiedzi o analogii dotyczą bądź poznania, bądź orzekania przez analogię. Wielu komentatorów potraktowało więc wskazaną przez św. Tomasza analogiam secundum esse tantum jako zbyteczny i nic nie wnoszący w podziale analogii element tym bardziej, że Akwinata explicite tej odmiany analogii nigdzie nie rozwijał. Komentatorzy więc zbyt łatwo uznali, albo że analogia bytu po prostu nie istnieje, albo że jeśli nawet istnieje, to nie ma żadnej wartości poznawczej 25. Do zagadnienia Tomaszowej analogii bytu inaczej podszedł Montagnes. Pomimo tego, że w całym dziełku De ente et essentia nie występuje termin analogia Montagnes interpretuje złożeniową jedność bytu jako właśnie analogiczny sposób bytowania 26. Analogia jest jego zdaniem zasadą jedności bytu i jako taka występuje w tym opuscule w dwóch porządkach: horyzontalnym i wertykalnym. W porządku horyzontalnym byty tworzą odmienne nieredukowalne do siebie kategorie, zaś w porządku wertykalnym same substancje układają się w stopnie bytowe. W obydwóch porządkach zasada analogii tworzy jedność bytową. Montagnes nazwał 22 Tenże, Metafizyka 1003 a 33-b Zob. Sołtys A., W jaki sposób mówić o Bogu?, s , [w:] Bałękowski K., Maciag K. (red.), Wybrane zagadnienia z filozofii języka i religii, Fundacja na rzecz promocji nauki i rozwoju TYGIEL, Lublin Św. Tomasz z Akwinu, Scriptum super libros Sententiarum I, d. 19, q. 5, a. 2, ad Barrón Uscatescu J., Das Gedankending und der Gegenstand der Metaphysik Eine Untersuchung zum Problem der Analogie zwischen dem Realen Seienden und dem ens rationis in den Disputationes metaphysicae des Su rez, s. 166, [w:] No k L. (red.), Su rez s metaphysics in its historical and systematic context, De Gruyter, Berlin-Boston Montagnes B., La doctrine de l'analogie de l'être..., s

19 Analogia jako zasada bytu w metafizyce Bernarda Montagnesa analogię konstytuującą jedność w porządku horyzontalnym predykamentalną, zaś w porządku wertykalnym analogią transcendentalną 27. Montagnes twierdzi, że św. Tomasz w De ente et essentia rozwija obydwie odmiany analogii, które są w gruncie rzeczy odmianami tej samej analogii bytu Zasada analogii bytu w porządku predykamentalnym Analogia predykamentalna (kategorialna) jest zasadą łączącą w bycie poszczególne kategorie z substancją. Substancja natomiast w wewnętrznej metafizycznej strukturze bytu jest bytem pierwszym, gdyż jest bytem autonomicznym, podczas gdy akcydentalia są bytami relatywnymi, bowiem w swym bytowaniu są przyporządkowane i zależne od substancji. Mimo tego, że byt skupia różne realności, to są one jednością, gdyż bytowe akcydentalia są ontycznie zorientowane na substancję i zależne od niej w swym istnieniu. Substancja z racji tego, iż jest maksimum bytu w danym rodzaju jest w stosunku do akcydentaliów przyczyną ich bytowania. Montagnes przywołuje ideę św. Tomasza, wedle której w porządku bytu zachodzi gradacja, która jest utworzona przez stosunek do maksimum będącego przyczyną 29. Analogia jest zasadą jedności przez to, że wiąże ze sobą różne stopnie akcydentalne wewnątrz bytu i wiąże je z wewnętrznym bytowym maksimum, czyli substancją. Zasada analogii predykamentalnej tworzy więc analogiczną jedność w obrębie kategorialnych elementów bytowych. Wiąże ze sobą te elementy bytowe, które są do siebie nieredukowalne, a bez połączenia których nie może istnieć realny byt w określonym rodzaju. Jedność przez nią tworzona nie ma charakteru bytowego agregatu. Elementy bytowe w naturalnym porządku bytowania, w przeciwieństwie do elementów tworzących agregaty, nie mogą samodzielnie istnieć. Własnością graniczną realności substancji i przypadłości w horyzontalnym porządku bytowania jest przeto istnienie każdego z tych korelatów w przyporządkowaniu do siebie. Przy czym nie jest to przyporządkowanie symetryczne, lecz asymetryczne tworzące relację przyczynowoskutkową. Predykamentalna analogia bytu wyraża się w jedności utworzonej poprzez odniesienie do pierwszego (unité d'ordre). Zdaniem Montagnesa właśnie stosunek ad unum definiuje analogię. Utrzymuje on, że św. Tomasz systematycznie wywodzi jedność proporcjonalną z jedności poprzez odniesienie do pierwszego i tej jedności podporządkowuje jedność proporcjonalną 30. W tym punkcie widać jak dalece teoria analogii św. Tomasza różni się od Arystotelesowskiego pojęcia analogii. Arystoteles bowiem uważał jedność proporcjonalną jako definiującą analogię, nie mówił on także o analogii bytowania Jedność poprzez odniesienie do pierwszego Montagnes nazywa jednością porządku (unité d'ordre). Montagnes B., La doctrine de l'analogie de l'être..., s. 24nn. 28 Tamże, s. 33. Odmiany analogii bytu bazują na odmiennych relacjach wewnątrz- i międzybytowych. Sieć tych relacji analizuje w swej pracy Krempel A., La doctrine de la relation chez saint Thomas d Aquin. Exposé historique et systématique, Paris 1952, s. 331n; Kubiak W., Koncepcje relacji kategorialnej bazujące na jej identyfikacji metafizycznej, Studia Philosophiae Christianae 34 (1998) 1, s Montagnes B., La doctrine de l'analogie de l'être..., s Tamże, s.39 passim. 31 Aubenque utrzymuje, że Arystoteles mówiąc o analogii w kontekście rozważań dotyczących bytu odnosi analogię jedynie do jedności znaczenia pojęcia byt. Aubenque P., Les orgines de la doctrine de lʾanalogie de lʾêtre, Les Etudes philosophiques 1978/1, s. 3; Tenże, Sur la naissance de la doctrine pseudo-aristotélicienne de l'analogie de l'être, Les Etudes philosophiques 1989/3-4, s

20 Andrzej Sołtys Jedność w efekcie przyporządkowania analogatów mniejszych do analogatu pierwszego może mieć dwie odmiany. W pierwszej odmianie elementy nie posiadają wewnętrznego związku z analogatem głównym, w odmianie drugiej natomiast elementy pozostają z nim w wewnętrznym związku. W rezultacie można mówić o dwóch odmianach analogii predykamentalnej poprzez odniesienie do pierwszego: analogii atrybucji i analogii bytu. Pierwsza odmiana analogii powstaje, gdy wiązane z bytem pierwszym elementy nie posiadają wewnętrznego z nim związku, to znaczy nie zawierają się w bycie pierwszym na sposób partycypacji formalnej 32. Przykładowo przypadek taki zachodzi w orzekaniu zdrowia o analogatach mniejszych. Zdrowie spełnia się formalnie tylko w analogacie głównym, podczas gdy analogaty mniejsze nie partycypują w formie analogatu głównego, bowiem zdrowie jest własnością formalną jedynie bytu żyjącego. Powiązanie wiec analogatów mniejszych z analogatem głównym ma charakter zewnętrzny. Analogiczna własność zdrowia w analogatach mniejszych nie przynależy więc do porządku bytowego. Druga odmiana jedności porządku zasadza się już analogii bytu. Związek analogatów mniejszych z bytem pierwszym jest związkiem formalnym, czyli wewnętrznym. Analogaty mniejsze partycypują w formie analogatu pierwszego, jak ma to miejsce w złożeniu substancji i przypadłości. Kryteriami predykamentalnej analogii bytu są: a. zależność przyczynowo-bytowa analogatów mniejszych od bytu pierwszego, b. wewnętrzne posiadanie doskonałości bytu 33. Na podstawie Tomaszowego Komentarza do Metafizyki Montagnes wykazał, że analogia predykamentalna może się wyrażać na dwa równoważne sposoby. Widać to w orzekaniu nazwy byt o substancji i przypadłości. Otóż nazwę byt można orzekać o substancji i przypadłości per prius et per posterius, bądź per se et per participationem 34. Stanowisko Montagnesa o równoważności przejawiania się analogii predykamentalnej jest słuszne, ale tylko w odniesieniu do analogii atrybucji, nie stosuje się natomiast do przypadku predykamentalnej analogii bytu. Zasada per pius et posterius ma bowiem szersze zastosowanie, można na jej podstawie tworzyć jedność czysto zewnętrzną, podczas gdy jedność wyrażająca się per se et per participationem ma charakter jedności formalnej, czyli wewnętrznej, czego zdaje się nie dostrzegać Montagnes. Możemy więc powiedzieć, że w sensie ścisłym sposobem wyrażania się predykamentalnej analogii bytu jest wyrażanie się jej per se et per paricipationem, zaś analogia atrybucji może się wyrażać zarówno per prius et per posterius jak i per se et per paricipationem. 5. Zasada analogii bytu w porządku transcendentalnym Predykamentalna analogia bytu implikuje transcendentalną analogię bytu. Montagnes na podstawie dzieł św. Tomasza zrekonstruował predykamentaną analogię, aby w oparciu o jej strukturę ukazać stosunek bytów stworzonych do Boga 35. Predykamentalną analogię bytu odróżnia od transcendentalnej analogii bytu natura relacji wiążących analogaty mniejsze z analogatem głównym. Analogię 32 Montagnes B., La doctrine de l'analogie de l'être..., s Św. Tomasz z Akwinu, De veritate, q. 21, a. 4, ad Montagnes B., La doctrine de l'analogie de l'être..., s Tamże, s

21 Analogia jako zasada bytu w metafizyce Bernarda Montagnesa predykamentalną konstytuuje sieć bytowych relacji kategorialnych, zaś analogię transcendentalną sieć bytowych relacji transcendentalnych. W obydwóch odmianach analogia jawi się jako ta sama zasada jedności bytu raz organizująca jedność w porządku horyzontalnym innym razem w porządku wertykalnym. Natura essendi ustanawia wewnętrzną i formalną więź między pierwszym, do którego doskonałość należy per essentiam, natomiast inne analogaty otrzymują tę doskonałość per participationem. Pomiędzy analogatem pierwszym i analogatami mniejszymi zachodzi więc nierówność. I to ją właśnie eksponujemy orzekając per prius et posterius, bądź trochę rzadziej secundum magis et minus 36. W ten sposób w bycie zarysowuje się opozycja między Tym, który jest Pełnią Bytu oraz analogatami mniejszymi, które byt od Niego otrzymują. W bycie ens per se w nierówny sposób partycypują ens in se, ens in alio, ens ad aliud. Transcendentalną analogią bytu jest jedność z Absolutem analogatem głównym wielu nierównych i ustopniowanych analogatów mniejszych. Montagnes zauważa, że fundamentalną różnorodnością i nierównością, na którą wskazuje analogia bytu jest już istnienie porządków predykamentalnego i transcendentalnego. W porządku predykamentalnym zasada analogii wiąże byt akcydentalny z bytem substancją. W porządku transcendentalnym zasada analogii wiąże byt stworzony z Pełnią Bytu. Tomista dostrzega podobieństwo w hierarchii bytu akcydentalnego i bytu stworzonego. W każdym jednak bytowym przypadku to Bóg jest bytem ostatecznego odniesienia wszystkich sensów słowa byt 37. Montagnes stawia pytanie, czy zatem nie wynika z tego, że byty stworzone musimy definiować przez Byt boski, podobnie jak definiuje się byt akcydentalny przez substancję. Zasadniczo to, co jest pierwsze w naszym poznaniu zauważa Montagnes nie jest pierwszym ontologicznie. Zasada analogii sprowadza do jednego w dwóch porządkach: a. w porządku realnym do tego, co jest ontologicznie pierwsze, b. w porządku poznania wiedzy do tego, co jest bardziej znane. Porządek per prius et posterius stosowany w naszym poznaniu jest więc odwrotnością porządku ontologicznego 38. Analogia w interpretacji Montagnesa jest jednak najpierw zasadą jedności bytu i jako taka w porządku predykamentalnym powoduje wewnętrzną jedność bytu, natomiast w porządku transcendentalnym wiąże byty między sobą, wtórnie dopiero jest ona zasadą pilotującą dochodzenie do jedności w porządku poznania. 6. Wnioski Zasadniczym problemem, jaki nasuwa się w związku z pojmowaniem analogii jako zasady jedności bytu w obydwu porządkach jest jedność między samymi porządkami. Montagnes, interpretując teksty św. Tomasza dotyczące analogii, takiego związku nie pokazał. Tymczasem, jeśli analogia jest zasadą jedności bytu, to organizuje ona jedność nie tylko w obydwóch porządkach, lecz także jedność porządków między sobą. Wprawdzie pomiędzy bytami należącymi do porządku predykamentalnego 36 Św. Tomasz z Akwinu, Scriptum super libros Sententiarum II, d. 3, q. 1, a. 5; Tenże, De Potentia, q. 7, a. 7, ad Montagnes B., La doctrine de l'analogie de l'être..., s Tamże. 21