1. Wprowadzenie. i żywności [3]. Autor założył zbadanie roli zasobów wiedzy i dyfuzji innowacji, jako głównych

Transkrypt

1 Analiza czynników podnoszenia konkurencyjności przedsiębiorstw przemysłu spożywczego - wyniki badań 1 Słowa kluczowe: konkurencyjność, innowacje, przemysł spożywczy. Abstrakt W artykule zaprezentowano syntetyczną analizę najważniejszych czynników mających wpływ na konkurencyjność przedsiębiorstw przemysłu spożywczego w Polsce. Wnioski wynikające z przeprowadzonych badań wynikają z analizy funkcjonowania próby 267 przedsiębiorstw przemysłu spożywczego w Polsce. Stwierdzono, że w latach najważniejszym procesem oddziaływującym na działalność przedsiębiorstw była nasilająca się konkurencja na rynku, a dopiero w dalszej kolejności presja na wdrażanie innowacji i członkostwo Polski w Unii Europejskiej. 1. Wprowadzenie Celem napisania niniejszego artykułu było przedstawienie wyników badań służących identyfikacji i analizie czynników warunkujących powstawanie innowacji w przemyśle spożywczym, jako instrumentu wspomagającego nie tylko konkurencyjność firm, lecz także - w szerszym ujęciu - rozwój gospodarczy w Polsce. Przemysł spożywczy jest jednym z najważniejszych działów gospodarczych w naszym kraju, ze względu na to, że stanowi o wyżywieniu polskiego narodu, a na rynkach międzynarodowych jest liczącym się eksporterem napojów i żywności [3]. Autor założył zbadanie roli zasobów wiedzy i dyfuzji innowacji, jako głównych czynników wpływających na rozwój przedsiębiorstw. Istotą tak postawionego celu badawczego było zaprezentowanie wyników badań na temat uwarunkowań i zależności rozwoju przedsiębiorstw przemysłu spożywczego w aspekcie prowadzonych procesów innowacyjnych. W ramach dokonanych obserwacji zostały przeanalizowane strategie przedsiębiorstw dotyczące wspierania rozwoju innowacji w latach Przeprowadzona została analiza, na ile wdrażane innowacje mają charakter przypadkowy i jak często są realizowane. Rozpatrując cele strategiczne przedsiębiorstw przemysłu rolno spożywczego należy zauważyć, że nie jest to misja organizacji, lecz są to skonkretyzowane zamierzone, rzeczowe przedsięwzięcia określone w sposób przedmiotowy, czynnościowy lub efektywnościowy, uwzględniające warunki zewnętrzne i wewnętrzne [1]. Każda firma, jako uczestnik rynku musi rozpoznać czynniki wpływające na jej konkurencyjność oraz monitorować własną działalność innowacyjną w stosunku do podmiotów osiągających najlepsze wyniki [2]. Z tego względu zbadany został także wpływ czynników wewnętrznych przedsiębiorstwa i jego otoczenia na generowanie innowacji. 1 Temat został zrealizowany ze środków Grantu Narodowego Centrum Nauki Nr 2011/01/B/HS4/06302 Transfer wiedzy i dyfuzja innowacji, jako źródło konkurencyjności przedsiębiorstw przemysłu spożywczego w Polsce". 1

2 2. Faktografia, obszar i metodyka badań Polski przemysł spożywczy po upływie dziesięciu lat członkowstwa w strukturach Unii Europejskiej jest zaliczany do najważniejszych producentów żywności w Unii Europejskiej, a jego udział w produkcji sektora żywnościowego UE-27 wynosi 5% w cenach bieżących, a w cenach porównywalnych 8,3%. Jak pokazały badania przeprowadzone w IERIGŻ w Warszawie, pod względem wartości produkcji sprzedanej zajmujemy 6 miejsce za: Niemcami, Francją, Włochami, Wielką Brytanią i Hiszpanią, a zdecydowanie wyprzedzamy pozostałe kraje UE Przemysł spożywczy jako ogniwo szeroko pojmowanego sektora agrobiznesu należy do najważniejszych elementów gospodarki z punktu widzenia zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego dla ludności, gdyż żywność w każdym państwie musi być traktowana jako towar strategiczny. Według danych Eurostatu z 2010 roku udział przemysłu spożywczego liczonego jako żywność i napoje w obrotach gospodarki unijnej wynosiła 14,9%, w wartości dodanej poszczególnych sektorów w PKB UE 12,9% i w udziale poszczególnych sektorów w zatrudnieniu 15%. Przemysł spożywczy jako jeden z najważniejszych sektorów gospodarki unijnej cechuje duże rozdrobnienie (99,1% stanowią małe i średnie przedsiębiorstwa) i malejący udział w światowym eksporcie. Na szczególną uwagę zasługuje wartość polskiego handlu produktami rolno - spożywczymi, która w eksporcie w 2012 roku osiągnęła poziom ,1 mln $, w imporcie ,1 mln $, co złożyło się na saldo wynoszące 5 301,0 mln $ 3. Należy podkreślić, że w okresie kryzysu przemysł spożywczy charakteryzowały wyjątkowa trwałość i zdolność do konkurencyjności, co zdecydowanie wyróżniało go na tle innych gałęzi gospodarki. Operat badawczy obejmował ogół przedsiębiorstw przemysłu spożywczego w Polsce. Z kolei w operacie losowym, czyli kompletnym wykazie jednostek badanej populacji uwzględniono przedsiębiorstwa wpisane do rejestru REGON na dzień r., które zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności Gospodarczej (PKD 2007) zaliczone zostały do Sekcji C. Przetwórstwo przemysłowe, Dział 10. Produkcja artykułów spożywczych, Dział 11. Produkcja napojów oraz Dział 12. Produkcja wyrobów tytoniowych. W celu otrzymania reprezentatywnej próby jednostek populacji zastosowano probabilistyczną (losową) technikę wyboru próby, a jako narzędzie badawcze użyto kwestionariuszy ankietowych. W ramach 2 M. Bułkowska, M. Tereszczuk, R. Mroczek, Miejsce polskiego przemysłu spożywczego w Unii Europejskiej, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowy Instytut Badawczy, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2013, s R. Grochowska, Unijna polityka wsparcia sektora żywnościowego po 2013 roku; J. Rowiński, Strefa wolnego handlu UE-USA - potencjalny wpływ na polski handel produktami rolno - spożywczymi [w:] Przemysł spożywczy..., s 47-48,

3 losowej techniki wyboru próby przeprowadzono losowanie proste indywidualne zależne (bezzwrotne). Zastosowany schemat losowania oraz dostatecznie duża wielkość próby miały zapewnić jej reprezentatywność. W związku z tym wnioski wyciągnięte na jej podstawie można było odnieść do całej badanej populacji. Stosując wzór na minimalną liczebność próby ustalono, że badaniu musi podlegać 267 przedsiębiorstw (przy populacji wynoszącej podmiotów gospodarczych). 3. Wyniki badań W oparciu o dokonane obliczenia badaniami objętych zostało 330 przedsiębiorstw przemysłu spożywczego, którzy wybrani zostali przy zastosowaniu probabilistycznej techniki wyboru próby. W trakcie przeprowadzanych badań uzyskano 267 poprawnie wypełnionych ankiet, stąd też wyniki badań opracowano na podstawie 267 formularzy. Ankieta została zrealizowana w okresie pięciu miesięcy od 1 listopada 2012 roku do 31 marca 2013 roku. Na wstępie zbadano czasokres życia badanych przedsiębiorstw przemysłu spożywczego, z których najwięcej (30,7%) podało, że funkcjonuje już na rynku co najmniej 20 lat i więcej, a najmniej z nich określiło czasokres funkcjonowania na rynku na 5 lat. Wśród respondentów 20,22% podało, że czasokres funkcjonowania ich przedsiębiorstwa na rynku zawiera się w przedziale lat. Taka sama ilość przedsiębiorców wskazała na przedział lat, a 16,1 % przedsiębiorstw funkcjonuje na rynku w przedziale 6 do 10 lat. Zbadano także strukturę badanej populacji przedsiębiorstw według okresu funkcjonowania na rynku i stwierdzono, że dla nieco ponad 65% przedsiębiorstw miejscem działalności jest miasto, a dla prawie 35% wieś. Według kryterium liczby mieszkańców najwięcej firm (40,1%) funkcjonuje w miejscowościach poniżej 5 tys., najmniej zaś (3,0%) w miejscowościach liczących powyżej 50 tys., a mniej niż 100 tys. Obszarem działalności jest zwykle województwo (29%) lub obszar całej Polski (22,1%). Dla ponad 35% badanych przedsiębiorstw rynkiem zbytu jest gmina i powiat, a 13,9% z nich wskazało, że sprzedaje produkty na rynkach międzynarodowych. Interesująca okazała się także struktura własności badanych przedsiębiorstw, wśród których przeważały firmy należące do sektora prywatnego (95,13%), wśród których można było wyróżnić należące do krajowego sektora prywatnego 87,64% oraz do zagranicznego sektora prywatnego 7,49%. Najmniej firm należało do Skarbu Państwa (0,75%). Z punktu widzenia formy organizacyjno prawnej, najbardziej liczną grupę stanowiły przedsiębiorstwa zarejestrowane jako spółki cywilne (22,47%) lub spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (22,47%). Najmniej popularną formą organizacyjno prawną jest spółka komandytowa w tej formie funkcjonuje jedynie 0,75% badanych przedsiębiorstw. Formę spółki akcyjnej obrało 14,98% firm, a 13,11% wskazało na spółkę jawną. Zaledwie 5,62% respondentów prowadziło swoją 3

4 działalność w formie spółdzielni, a ponad 20% z nich w innej formie. W badaniach uczestniczyły przedsiębiorstwa zaliczane do wielu branż przemysłu spożywczego (Rys. 1). Najwięcej z nich (23,97%) pochodzi z branży owocowo-warzywnej, następnie cukierniczej (20,22%), mięsnej (19,10%), mleczarskiej (9,74%), pieczywa cukierniczego (5,99%) oraz piekarskiej (4,12%). Natomiast pojedynczy respondenci wskazali na branżę np. tytoniową, rybną, przetwórstwa kawy i herbaty, spirytusową, młynarską i paszową. 13,86 % respondentów nie podało branży, w której przedsiębiorstwo funkcjonuje zaznaczając odpowiedź inna. Przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego funkcjonują w otoczeniu, które w większym lub mniejszym stopniu oddziałuje na ich działalność, w tym na ich efektywność. Otoczenie przedsiębiorstwa podzielić można na: otoczenie dalsze (makrootoczenie) i otoczenie bliższe (mikrootoczenie). Makrootoczenie przedsiębiorstwa jest ważnym elementem, który wpływa zarówno na aktualną sytuację firmy, jak i na sytuację przyszłą. W badaniu podjęto próbę określenia tych procesów zachodzących w gospodarce, które oddziałują na przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego (Rys. 2). Rys. 2. Stopień oddziaływania procesów zachodzących w gospodarce na badane przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego Źródło: badania własne W opinii respondentów procesem, który najczęściej wskazywany był jako oddziałujący na działalność przedsiębiorstwa, była nasilająca się konkurencja na rynku, na którą wskazało 91,1% badanych. W dalszej kolejności przedsiębiorstwa wskazały nacisk na wdrażanie innowacji (60,3%) oraz członkostwo Polski w Unii Europejskiej (55,1%). Natomiast najwię- 4

5 cej respondentów wskazało, że globalizacja (36,3%) oraz postępujący rozwój technologii teleinformatycznej (33,6%) nie oddziałuje lub raczej nie oddziałuje na ich przedsiębiorstwo. Zarządzanie wiedzą to ogół procesów umożliwiających tworzenie, upowszechnianie i wykorzystanie wiedzy do realizacji celów przedsiębiorstwa. Spośród badanych przedsiębiorstw niespełna 27% wprowadziło w badanym okresie nowoczesne systemy zarządzania, a 38,2% posiada strategię rozwoju przedsiębiorstwa w formie dokumentu. W latach większość badanych przedsiębiorstw przemysłu spożywczego nie realizowało działań związanych z elementami wdrożenia zarządzania wiedzą. Spośród tych przedsiębiorstw, które jednak realizowały tego typu projekty najwięcej (33,30%) wskazało, że organizowało szkolenia w zakresie zarządzania wiedzą, a 21% dołączyło zarządzanie wiedzą do systemu motywowania pracowników. Ponadto 19,90% respondentów zadeklarowało, że korzystało z doradztwa/konsultingu przy wdrożeniu zarządzania wiedzą, a 13,10% wskazało, że w swojej firmie ustanowiło jednostkę lub stworzyło miejsce pracy dla osoby odpowiedzialnej za zarządzanie wiedzą. Dla obliczeń związanych z działalnością innowacyjną przemysłu spożywczego z powodzeniem może być zastosowany wzorzec opracowany przez OECD i Eurostat (tzw. Oslo Manual), według którego działalność innowacyjna obejmuje działania o charakterze naukowym, technicznym, organizacyjnym, finansowym i handlowym, jakie mają bezpośredni wpływ na wprowadzenie nowych lub istotnie ulepszonych produktów na rynek, jak również użycie nowych lub ulepszonych procesów produkcyjnych. Wyróżniamy w tej klasyfikacji innowacje posiadające charakter technologiczny i klasyfikowane jako produktowe oraz procesowe. W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, że w badanym okresie w przedsiębiorstwach przemysłu spożywczego wdrożono łącznie 247 innowacji produktowych. Dominującą większość stanowiły innowacje wdrożone na poziomie firmy 137 (tj. 55,47%). Następnie firmy wdrażały innowacje w skali lokalnej bądź regionalnej (31 firm, tj. 12,55%), 26 innowacji wdrożono w skali kraju, a 11 w skali międzynarodowej. Wśród przebadanych przedsiębiorstw tylko 6 innowacji produktowych miało charakter krajowy i międzynarodowy. Innowacje produktowe najczęściej stanowiły zakup maszyn (73) i zakup środków transportu (50). Niewielka ich ilość dotyczyła modernizacji budynków, zakupu gruntów i modernizacji maszyn. W kilku przypadkach obejmowała zakup licencji, nowego wyposażenia, budowę lub zakup budynku i innych. Ogółem nakłady na innowacje produktowe w badanych przedsiębiorstwach w latach wyniosły zł. Z otrzymanych wyliczeń wynika, że na innowacje na poziomie firmy przeznaczono zł, na innowacje w skali krajo- 5

6 wej i międzynarodowej odpowiednio zł i zł. Innowacje produktowe o zasięgu krajowym i międzynarodowym kosztowały łącznie zł. Mimo dość znacznej liczby innowacji o zasięgu lokalnym lub regionalnym przeznaczono na nie jedynie zł. Biorąc pod uwagę rodzaj ponoszonych nakładów największą ilość środków przeznaczono na zakup maszyn i budowę budynków odpowiednio zł zł. W trzeciej kolejności przedsiębiorstwa wydatkowały pieniądze na zakup środków transportu ( zł), a relatywnie dużą pozycję stanowił także zakup nowego wyposażenia ( zł). Drugą formą działalności innowacyjnej są innowacje o charakterze organizacyjnym, których firmy wdrożyły 65, a dotyczyły one w większości działań na poziomie firmy. Ich zasięg w około 30 % był lokalny i regionalny, a tylko 11 z nim obejmowała zasięg krajowy. Niestety ani jedna z wdrażanych innowacji nie obejmowała swym zasięgiem rynku międzynarodowego. Jeśli chodzi o charakter wdrażanych innowacji procesowych, to były to najczęściej nowe procedury zmieniające sposób organizacji pracy, wprowadzające nowe techniki i metody w obszarze produkcji, czy też funkcjonowania firmy. Dużym powodzeniem cieszyły się również nowe metody współpracy z klientami lub dostawcami. Często dbano o reorganizację miejsc pracy, a przede wszystkim ich unowocześnianie. Dokonano także zmian w systemie wynagrodzeń i harmonogramach wykonywanych czynności. Ogólna kwota przeznaczona w badanym okresie przez przedsiębiorstwa na działalność inwestycyjną wyniosła zł. Wyniki badań potwierdziły, że najwięcej środków przeznaczono na innowacje o zasięgu krajowym, w dalszej kolejności na innowacje o zasięgu lokalnym lub regionalnym, natomiast najmniej na innowacje stanowiące nowe rozwiązanie na poziomie firmy. 3. Podsumowanie i wnioski Przeprowadzone badania i zgromadzone dane oraz ich analiza, pozwoliły na realizację założonego w niniejszym opracowaniu celu oraz wysunięcie następujących wniosków: 1. W badanych przedsiębiorstwach przemysłu spożywczego rola zasobów wiedzy i dyfuzji innowacji, jako głównych czynników wpływających na rozwój przedsiębiorstw nie zawsze odgrywa pierwszoplanową rolę; 2. Najważniejszym procesem oddziaływującym na działalność przedsiębiorstw była nasilająca się konkurencja na rynku, a dopiero w dalszej kolejności nacisk na wdrażanie innowacji i członkostwo Polski w Unii Europejskiej; 3. Przeprowadzone badania i ich analiza wykazały, że procesy innowacyjne często mają charakter przypadkowy, a znaczący wpływ na nie mają czynniki wewnętrzne przedsiębiorstwa i jego otoczenie. 6

7 4. Wśród wdrażanych dominujące okazały się pod względem zarówno liczbowym, jak i kosztowym innowacje na poziomie firmy, a wraz z poszerzaniem się ich zasięgu powiększały się również nakłady na nie ponoszone. Literatura : [1] K. Firlej, Rozwój przemysłu rolno-spożywczego w sektorze agrobiznesu i jego determinanty, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Krakó , s. 250, ISBN , ISSN [2] K. Firlej, M. Szymański, Wyniki finansowe jako element oceny konkurencyjności spółek WIG-Spożywczy, [w:] I. Szczepaniak red., Monitoring i ocena konkurencyjności polskich producentów żywności [1], Program Wieloletni IERiGŻ, PIB, Nr 25, Warszawa 2011, s [3] K. Firlej, M. Szymański, Procesy dostosowawcze polskiego przemysłu spożywczego do zmieniającego się otoczenia rynkowego [2], ], Program Wieloletni IERiGŻ, PIB, Nr 35, Warszawa 2012, s. 9. 7