Parki technologiczne jako nowoczesna forma promowania działalności innowacyjnej

Transkrypt

1 Rozdział i. Parki technologiczne jako nowoczesna forma promowania działalności innowacyjnej Witold Kasperkiewicz 1 Streszczenie Koncepcja parków technologicznych, określanych również mianem parków naukowo-technologicznych, powstała z potrzeby stworzenia nowatorskich rozwiązań, które powinny sprzyjać transferowi osiągnięć nauki i techniki ze sfery badawczo-rozwojowej do praktyki przemysłowej. Celem rozdziału jest wyjaśnienie istoty parków technologicznych, motywów ich działania, a także określenie czynników decydujących o ich sukcesie. Rozważania oparte są na analizie doświadczeń dotyczących funkcjonowania parków technologicznych w USA i Europie Zachodniej, opisanych w anglojęzycznych książkach i raportach. W przypadku charakterystyki i oceny polskich parków wykorzystano materiały źródłowe pochodzące z zarządów owych parków. Na podstawie przeprowadzonych rozważań można sformułować następujące wnioski: - parki technologiczne są nowoczesnymi instytucjami kreującymi terytorialne środowiska innowacyjne, mającymi na celu rozwój przedsiębiorczości w sferze nauki i techniki; - kluczową rolę w tworzeniu i efektywnym funkcjonowaniu parków technologicznych odgrywają silne ośrodki badawcze (politechniczne, uniwersyteckie); - nie ma uniwersalnego wzorca parku technologicznego; poszczególne parki odzwierciedlają specyfikę środowiska naukowego i biznesowego, tradycje przemysłowe itp. 1 dr hab. Witold Kasperkiewicz, prof. nadzw UŁ, Uniwersytet Łódzki, Instytut Ekonomii/Zakład Mikroekonomii.

2 2 Parki technologiczne jako nowoczesna forma promowania działalności innowacyjnej Wstęp W wysoko rozwiniętych gospodarkach utrwaliło się przekonanie, że zdolność przedsiębiorstw do kreowania i komercjalizacji innowacji jest najistotniejszym przejawem ich nowoczesności i efektywności działania. W zaostrzającej się konkurencji na rynku światowym sukcesy odnoszą te gospodarki, które opanowały umiejętność sprawnej transformacji zdobyczy myśli naukowotechnicznej w innowacje produktowe, technologiczne i organizacyjne. Wyścig w dziedzinie innowacyjności powoduje, że cykle życia produktów i technologii ulegają stałemu skracaniu, a rynki ciągle domagają się nowości. Świadomość kluczowego znaczenia innowacji w rozwoju gospodarczym wyzwoliła olbrzymie zainteresowanie poszukiwaniem nowych sposobów intensyfikacji działalności innowacyjnej. Koncentrują się one na wypracowaniu nowatorskich rozwiązań, które ułatwiają transfer osiągnięć nauki i techniki ze sfery badawczo-rozwojowej do praktyki przemysłowej. Jednym z najbardziej spektakularnych i obiecujących rozwiązań w tej materii są parki technologiczne, określane również mianem parków naukowo-technologicznych. Kolebką owych pionierskich rozwiązań jest amerykańska gospodarka (przykład Krzemowej Doliny). Podstawowym celem rozdziału jest próba wyjaśnienia istoty parków technologicznych motywów ich zakładania, a także warunków decydujących o ich sukcesie. Rozważania oparte są na analizie doświadczeń dotyczących funkcjonowania parków technologicznych w Stanach Zjednoczonych Ameryki, (zwłaszcza Krzemowej Doliny) i Europie Zachodniej, oraz młodych polskich parków. i.1. Czym są parki technologiczne? Pojęcie parku technologicznego, które weszło na stałe do literatury ekonomicznej pod koniec lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia, należy do nieprecyzyjnych. Często używa się nadmiernie rozszerzającej interpretacji owego pojęcia, która czyni z niego zbiór niejednorodnych kategorii i wprowadza zamęt semantyczny (Benko 1993; Pietrzyk 1989). Parki technologiczne utożsamiane są niekiedy z centrami innowacji, parkami naukowymi i tzw. strefami high-tech. Na podstawie krytycznej analizy różnorodnych ujęć istoty parków technologicznych można przedstawić definicję, która w miarę precyzyjnie oddaje sens tego pojęcia. Mianem parku technologicznego określa się zorganizowany zespół szkół wyższych (typu uniwersyteckiego i/lub politechnicznego), placówek badawczych, przedsiębiorstw reprezentujących zaawansowane technologie (high-tech) i różnorakich firm usługowych (głównie

3 Witold Kasperkiewicz 3 w zakresie doradztwa finansowego, marketingowego i technicznego), które to jednostki są skoncentrowane przestrzennie w celu stworzenia korzystnych warunków dla rozwoju szeroko pojętej działalności innowacyjnej (Gruchman, Pietrzyk 1996; Battini 1991). Innymi słowy park technologiczny jest specyficznym ośrodkiem promowania innowacji, w którym występuje symbioza badań naukowych, prac laboratoryjnych, doradztwa technicznego i produkcji. Międzynarodowe Stowarzyszenie Parków Naukowych zaproponowało w 2002 r. następującą definicję parku technologicznego: jest to organizacja zarządzana przez wykwalifikowanych specjalistów, dążącą do podniesienia dobrobytu społeczności, w której działa, poprzez promowanie kultury innowacji i konkurencji wśród przedsiębiorców i instytucji opartych na wiedzy (Matusiak 2006, s. 169). W polskim ustawodawstwie pojęcie parku technologicznego sprecyzowano w 2002 r. jako zespół wyodrębnionych nieruchomości wraz z infrastrukturą techniczną, utworzony w celu dokonywania przepływu wiedzy i technologii między instytucjami badawczymi a przedsiębiorstwami, w którym oferowane są przedsiębiorstwom, stosującym nowoczesne technologie, usługi w zakresie doradztwa w tworzeniu i rozwoju przedsiębiorstw, transferu technologii oraz przekształcania wyników badań naukowych i prac rozwojowych w innowacje, a także umożliwia się korzystanie z nieruchomości i infrastruktury technicznej na zasadach umownych (Ustawa z dnia 20 marca 2002 r. o finansowym wspieraniu inwestycji, Dziennik Ustaw 2002, nr 41, poz. 363). Tworzenie przez parki technologiczne korzystnych warunków dla rozwoju innowacji należy rozumieć jako: - primo, wspieranie młodych innowacyjnych firm, których główną misją jest wykorzystywanie nowoczesnych technologii; - secundo, stymulowanie procesu transferu nowych technologii z instytucji badawczych do praktyki gospodarczej i komercjalizacji owych technologii; - tertio, wyzwalanie przedsiębiorczości i kreatywności wśród ludzi reprezentujących lokalną społeczność. Parki technologiczne funkcjonują w otoczeniu instytucjonalno-rynkowym, które składa się z czterech sfer reprezentujących określone grupy podmiotów. Pierwszą sferę stanowią placówki zajmujące się badaniami naukowymi i pracami laboratoryjnymi. Są to przede wszystkim uniwersytety, politechniki, wyodrębnione instytucje badań podstawowych, stosowanych i rozwojowych, a także laboratoria i działy badawcze koncernów. Drugą sferę tworzą instytucje publiczne, a więc administracja komunalna, regionalna i centralna, stowarzyszenia gospodarcze, izby przemysłowo-handlowe, związki zawodowe itp. Trzecią sferę wypełniają podmioty gospodarcze, czyli firmy przemysłowe, handlowe i doradcze. Do czwartej sfery należą instytucje systemu finansowego,

4 4 Parki technologiczne jako nowoczesna forma promowania działalności innowacyjnej a więc banki komercyjne, towarzystwa ubezpieczeniowe i towarzystwa dysponujące kapitałem ryzyka (venture capital). Parki technologiczne przybierają najczęściej formę organizacyjną spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Innymi dopuszczalnymi formami są: spółka akcyjna, spółka z o.o., fundacja, zakład budżetowy gminy lub urzędu miasta i spółka cywilna w przypadku, gry organizatorem parku technologicznego jest osoba prywatna. W strukturze organizacyjnej parku technologicznego występują cztery elementy: a) infrastruktura parku, którą stanowią grunty, budynki, wspólne urządzenia serwisowe, baza socjalna i sieć firm usługowych; b) centrum kierowania parkiem, czyli zarząd parku (z etatowym dyrektorem), rada nadzorcza, ciała doradcze, eksperci; c) potencjał technologiczny, który jest swego rodzaju rdzeniem parku technologicznego (publiczne ośrodki badawcze, wyższe uczelnie, działy badawcze dużych firm itp.); d) grupa małych i średnich firm innowacyjnych, które specjalizują się w szybkim opanowywaniu zaawansowanych technologii. Z doświadczeń funkcjonowania parków technologicznych wynikają określone wnioski dotyczące ich optymalnych rozmiarów. Eksperci twierdzą, że warunkiem efektywnego działania owych parków jest przekroczenie przez nie tzw. masy krytycznej, którą wyznacza powierzchnia parku (ponad 3000 m 2 ) i liczba firm rezydentów (od 15 do 20). i.2. Motywy tworzenia parków technologicznych W celu wyjaśnienia przydatności parków technologicznych jako stymulatora działalności innowacyjnej uzasadnione wydaje się przedstawienie motywów ich tworzenia i rozwijania. Nie sposób zreferować wszystkich motywów, którymi kierują się animatorzy parków technologicznych. W różnych krajach, a także regionach tego samego kraju, oprócz wspólnych występują również specyficzne przesłanki zakładania owych parków. W dalszych rozważaniach analizie poddamy pięć najważniejszych przesłanek. Najistotniejszym motywem zakładania parków technologicznych w rozwiniętych gospodarkach rynkowych jest promowanie małych firm innowacyjnych. Większość tych parków przeznaczona jest dla małych firm, które podejmują działalność w dziedzinach preferowanych przez organizatorów parków, a więc takich jak farmacja, mikroelektronika, informatyka itp. Badania empiryczne przeprowadzone w Wielkiej Brytanii i RFN dowodzą, że wzrost zainteresowania tych państw parkami technologicznymi wynika głównie z

5 Witold Kasperkiewicz 5 przeświadczenia rządów i władz lokalnych o konieczności tworzenia optymalnych warunków dla funkcjonowania małych przedsiębiorstw innowacyjnych. Zwolennicy parków technologicznych eksponują zalety przedsięwzięć innowacyjnych realizowanych w małych przedsiębiorstwach, które nie są obciążone dysfunkcjami wielkich firm i gigantycznych programów badawczych. Twierdzą oni, że parki technologiczne stanowią właśnie odpowiedź na organizacyjną gigantomanię w procesach innowacyjnych i należy je traktować jako swoistą tkankę łączną, niezbędną dla sprawnego funkcjonowania tych procesów w gospodarce. Potrzeba istnienia owej tkanki doceniana jest przez wielkie koncerny, które zainteresowane są tworzeniem parków technologicznych z dwóch względów: primo, parki te stanowią źródło wynalazków i innowacji, które są wykorzystywane przez duże firmy bez konieczności ponoszenia przez nie nakładów na badania; secundo, duże firmy zapewniają sobie dostęp do najzdolniejszych absolwentów wyższych uczelni zgrupowanych na terenie parku. Istotnym motywem tworzenia parków technologicznych jest ich zdolność do kreowania efektów synergicznych, które wynikają z tzw. krzyżowego zapładniania (cross fertilization). Zjawisko to polega na wykorzystywaniu w realizacji przedsięwzięć innowacyjnych wymiany pomysłów i informacji dzięki możliwości codziennych, bezpośrednich kontaktów i rozmów osób reprezentujących różne dziedziny badań naukowych, różne firmy przemysłowe oraz instytucje finansowe. W celu ułatwienia owych kontaktów tworzone są na terenie parków technologicznych specjalne obiekty, takie jak kluby, kawiarnie, restauracje pracownicze itp. (Gruchman, Pietrzyk 1996, s. 5). Motywów tworzenia parków technologicznych poszukiwać również należy w zainteresowaniu uniwersytetów, politechnik i innych placówek naukowych tego rodzaju przedsięwzięciami. Niektóre parki powstają z inicjatywy uniwersytetów, które kierują się dwojakiego rodzaju motywacją: primo, pragną wzmocnić kontakty z przemysłem, aby przyspieszyć wdrażanie swoich rozwiązań technicznych; secundo, dążą do poprawy swego stanu finansowego przez kontrakty zawierane z przemysłem na określone badania bądź też przez wynajmowanie części swych pomieszczeń i terenów firmom przemysłowym. Jeden z najlepszych w Europie Zachodniej parków technologicznych, istniejący przy Herriot-Watt University w Edynburgu czerpie liczne korzyści z kontaktów z przeszło 20 firmami przemysłowymi, ulokowanymi w tym parku. Na przykład wielu pracowników tych firm (menedżerów, inżynierów), pracuje także w niepełnym wymiarze godzin na Uniwersytecie Herriot-Watt. Przyczynia się to do zdobywania przez studentów wiedzy o najnowszych tendencjach rozwoju przemysłu i do wzbogacenia tematyki wykładów. Ścisłe więzi

6 6 Parki technologiczne jako nowoczesna forma promowania działalności innowacyjnej utrzymywane z firmami przemysłowymi umożliwiają uniwersytetowi poprawę skuteczności wdrażania do produkcji własnych projektów badawczych. Przy podejmowaniu decyzji o powołaniu parków technologicznych ważne znaczenie ma aspekt regionalny. Otóż parki te traktowane są jako efektywne narzędzie regionalnego rozwoju. Tworzą one podwaliny pod rozwój przemysłowy zwłaszcza w tych regionach, gdzie wskutek procesów restrukturyzacyjnych upadły tradycyjne gałęzie produkcji i powstała potrzeba zagospodarowania pustej przestrzeni. Przykładem uzasadniającym trafność tego stwierdzenia jest gospodarka niemiecka, w której procesy zakładania parków technologicznych są najbardziej dynamiczne na obszarze Europy Zachodniej. W gospodarce zachodnioniemieckiej parki technologiczne powstają głównie w regionach, których dotychczasowy rozwój uzależniony był od starzejących się obecnie branż przemysłu (hutnictwa, górnictwa itp.). Parki technologiczne rozwijają się wokół tradycyjnych skupisk przemysłowych, takich jak: Dortmund, Kassel, Hidesheim, Stuttgart itd. Podobne zjawisko można zaobserwować w Wielkiej Brytanii, gdzie wiele parków ulokowano na terenach opuszczonych przez tradycyjne gałęzie przemysłu, które zostały znacznie zredukowane w wyniku polityki gospodarczej rządu M. Thatcher. Władze lokalne wiążą z parkami technologicznymi nadzieję na zwiększenie miejsc pracy w swoich regionach. W istocie parki te stwarzają bezpośrednio nowoczesne stanowiska pracy, wymagające wysokich kwalifikacji naukowych i technicznych. Mogą one również przyczynić się do wzrostu zatrudnienia w sposób pośredni. Interesującego przykładu w tej materii dostarcza park Sophia-Antipolis (koło Nicei) we Francji (Brunet, Grasland 1988). W niektórych krajach rozwiniętych, np. W Japonii, jednym z ważnych motywów zakładania parków technologicznych (technopolii) jest konieczność rozgęszczenia ogromnych ośrodków przemysłowych, zmniejszenia przeludnienia wielkich miast, takich jak Tokio, Osaka, Nagoja. Powstawaniu technopolii poza głównymi obszarami miejskimi sprzyjają wysokie koszty mieszkań, horrendalnie wysokie ceny ziemi i trudności komunikacyjne w wielkich miastach. Tworzenie technopolii traktowane jest przez MITI (Ministry of International Trade and Industry) jako ważny instrument przyspieszania tendencji odśrodkowych w gospodarce Japonii, tzn. tendencji polegających na dekoncentracji wielkich ośrodków przemysłowych i naukowych (Tatsuno 1987, s. 82). i.3. Fenomen Krzemowej Doliny: geneza, czynniki sukcesu Na terenie Kalifornii w tzw. Krzemowej Dolinie, położonej w hrabstwie Santa

7 Witold Kasperkiewicz 7 Clara na południe od San Francisco, powstał pierwszy w świecie nowoczesny park technologiczny. Autorem nazwy "Krzemowa Dolina" jest Don C. Hoefler, redaktor naczelny gazety "Microelectronics News", specjalizującej się w prezentowaniu problemów przemysłu półprzewodnikowego (Larsen, Rogers 1984). Opublikował on w 1971 r. artykuł zatytułowany "Silicon Valley". Nazwa ta przemawia do wyobraźni i ma swoje uzasadnienie. Podstawowym produktem miejscowych firm były swego czasu kostki wykonywane z krzemu (obecnie dominuje arsenek galu), a chociaż rejon Santa Clara nie stanowi doliny w geograficznym znaczeniu tego słowa, to większość firm znajduje się na równinie ograniczonej z jednej strony wzgórzami, z drugiej zaś - Zatoką San Francisco. Mając pewną dozę wyobraźni można przyjąć, że jest to dolina. Inicjatorem utworzenia pionierskiego parku technologicznego w Krzemowej Dolinie była administracja i naukowcy z Uniwersytetu Stanforda. Historia narodzin tego parku związana była z zamierzeniami władz uniwersytetu, które pod koniec lat czterdziestych obecnego stulecia dostrzegły konieczność przyspieszenia rozwoju uczelni. Główny problem wobec jakiego stanęło kierownictwo uniwersytetu w tym okresie polegał na tym, jak przekształcić posiadane przez uczelnię niewykorzystane grunty w pieniądze po to, aby zatrudnić najwybitniejszych profesorów i podnieść w ten sposób jej prestiż wśród uniwersytetów amerykańskich. W świetle regulacji prawnych, czyli aktu nadania uniwersytetowi gruntów przez senatora L. Stanforda, fundatora uczelni, zabroniona jest sprzedaż choćby cząstki gruntu. Wobec tego wiceprezydent uczelni profesor F. Terman wespół z prezydentem W. Sterlingiem postanowili znaleźć sposób na wykorzystanie terenu Uniwersytetu, honorując zarazem postanowienia aktu nadania. Opracowali oni "tajną broń" Uniwersytetu, którą okazał się założony w 1951 r. park przemysłowy Stanforda. Pierwotnym celem, w jakim go utworzono, była po prostu chęć zdobycia pieniędzy dla uniwersytetu przez wypuszczenia w dzierżawę działek firmom przemysłowym. To źródło uzyskiwania dochodów stało się wkrótce niewystarczające dla uniwersytetu i w związku z tym w 1954 r. dokonano przekształcenia parku przemysłowego w park technologiczny, a więc ośrodek przenoszenia nowoczesnych technologii z uniwersyteckich laboratoriów do mieszczących się na terenie parku firm przemysłowych (Castells 2008, s. 72). Zyski osiągane z parku badawczego, jak i z dzierżawy gruntów uczelni, pozwoliły zwiększyć wynagrodzenie dla kadry profesorskiej finansowane z tzw. funduszu bojowego. Dzięki temu władzom uczelni udało się skłonić wielu renomowanych naukowców do przeniesienia się z uniwersytetów wschodniego wybrzeża do Palo Alto w Kalifornii. Pozyskanie wybitnych naukowców umożliwiło uczelni realizację koncepcji tzw. wież doskonałości, której autorem był F. Terman. W jego przekonaniu uczelnia wyższa zdobywa prestiż nie przez prowadzenie badań w szerokim zakresie tematycznym i na średnim poziomie,

8 8 Parki technologiczne jako nowoczesna forma promowania działalności innowacyjnej lecz przez wzniesienie się na szczyty akademickiej doskonałości w wąskich dziedzinach badań naukowych. Mianem "wieży doskonałości" określono w Uniwersytecie Stanforda niewielką grupę naukowców, którzy są wybitnymi ekspertami w wąskim zakresie nauki. "Wieża" musi być tak wysoka, aby widzieli ją wszyscy i musi wyrastać na fundamencie ważnych badań naukowych. Oznacza to, że przedmiotem badań prowadzonych w tej "wieży" przez elitę naukowców muszą być problemy decydujące o postępie światowej nauki. Koncepcja "wież doskonałości" zdała egzamin; naukowcy z Uniwersytetu Stanforda uzyskali wiele Nagród Nobla w dziedzinie nauk przyrodniczych i chemiczno-fizycznych, a uniwersytet osiągnął w latach sześćdziesiątych pozycję jednej z najlepszych uczelni w USA i pozycję tę nadal utrzymuje. Istotny wkład w powstanie i dynamiczny rozwój Krzemowej Doliny wniósł William Shockley, błyskotliwy współwynalazca tranzystora (wraz z J. Bardeem em i W. Bratfain em) i laureat Nagrody Nobla z 1956 r. Rozpoczynał swoją karierę badawczą w Laboratoriach Bella (położonych w New Jersey), gdzie prowadzone są rozległe badania naukowe w dziedzinie elektroniki. Dokonał tam wynalazku tranzystora, który stanowi największe osiągnięcie badawcze Laboratoriów Bella. W kręgach amerykańskich elektroników panuje przekonanie, że bez Laboratoriów Bella, bez Shockley'a nie byłoby Krzemowej Doliny. Jest w tej opinii wiele racji, należy przecież pamiętać, że olbrzymie doświadczenie badawcze Shockley wyniósł z pracy w tych laboratoriach. Jego późniejsza aktywność jako wynalazcy i przedsiębiorcy w Krzemowej Dolinie była kontynuacją niezwykle owocnej działalności, rozpoczętej na Wschodnim Wybrzeżu USA (Benko 1993, s. 126). Dwie przesłanki przesądziły o przeniesieniu się Shockley'a do Krzemowej Doliny. Pierwszą były względy osobiste - pochodził z Palo Alto. Drugą było jego dążenie do osiągnięcia fortuny, czemu miał sprzyjać duch przedsiębiorczości panujący w Krzemowej Dolinie. Shockley utworzył własną firmę Shockley Semiconductor Laboratory (Laboratorium Półprzewodników Shockley'a), w której zatrudnił ośmiu zdolnych młodych specjalistów z placówek badawczych Wschodniego Wybrzeża. Wprawdzie firma Shockley a upadła, lecz jego współpracownicy założyli pierwszą spółkę opartą wyłącznie na krzemie Fairchild Semiconductors. Spółka ta również rozpadła się, jednak jej twórcy zapoczątkowali rozwój przemysłu elektronicznego w Krzemowej Dolinie i całych Stanach Zjednoczonych. Ocenia się, że w latach 80. ubiegłego stulecia około połowa z 85 amerykańskich przedsiębiorstw przemysłu półprzewodników była bezpośrednim lub pośrednim spin-offem (odpryskiem) z Fairchild (Gospodarka oparta na wiedzy 2001, s. 226). Ogromną rolę w kreowaniu klimatu innowacyjności w Krzemowej Dolinie odegrała również firma komputerowa Hewlett-Packard, która po otwarciu

9 Witold Kasperkiewicz 9 parku technologicznego Stanforda w 1954 r. wydzierżawiła jedną z najlepszych działek i wzniosła tam swoją nową siedzibę. Wkrótce potem firma H-P stała się jednym z kluczowych elementów całego zespołu instytucji badawczych, przemysłowych i usługowych składających się na Krzemową Dolinę. Niewątpliwe zasługi H-P dla rozwoju Krzemowej Doliny związane są z dwiema cechami działalności wyróżniającymi in plus tę firmę od innych. Po pierwsze, firma H-P jako pierwsza w Krzemowej Dolinie podjęła się intensyfikacji badań naukowych i prac rozwojowych, przeznaczając na ten cel proc. wpływów ze sprzedaży. Po drugie, kierownictwo H-P wypracowało nowoczesny i skuteczny styl zarządzania, który próbują naśladować inne firmy funkcjonujące w Krzemowej Dolinie. Styl ten charakteryzuje się wyjątkową zdolnością firmy do dokonywania szybkich przestawień w produkcji, do wychodzenia poza działalność, którą traktowano jako specjalność firmy. Dzięki tej zdolności firma H-P szybko odeszła na początku lat 70. od produkcji aparatury elektronicznej i podjęła produkcję komputerów, co odpowiadało ówczesnym tendencjom panującym na rynku wyrobów high-tech. Innym godnym odnotowania aspektem stylu zarządzania tej firmy jest szczególny stosunek kierownictwa do pracowników, nacechowany troską i dbałością o dobrą atmosferę w pracy. Kierownictwo firmy stworzyło szeroki zakres świadczeń dla załogi i stara się, w miarę możliwości, utrzymać kontakty osobiste z pracownikami. W analizie fenomenu Krzemowej Doliny nie sposób pominąć swoistej gorączki przedsiębiorczości, która przywodzi na myśl XIX-wieczną gorączkę złota i kolonizację zachodniej części USA. Atmosferze przedsiębiorczości towarzyszyła, zwłaszcza w latach 60. i 70. pogoń za szybkim sukcesem i dużymi zyskami. Wyzwalało to obsesję pracy u wielu ambitnych i młodych innowatorów, którzy poświęcali na pracę godzin dziennie. Właściciele dobrze prosperujących małych firm innowacyjnych z Krzemowej Doliny wyznają zasadę, iż przedsiębiorczości nie można nauczyć się na uniwersytecie, lecz poprzez praktyczne działanie i wzorowanie się na pozytywnych przykładach. W Krzemowej Dolinie obowiązuje następująca zasada: Jeśli udało się jemu, to czemu ma się nie udać mnie. Sukcesy B. Hewletta, D. Packarda, S. Jobsa (założyciela firmy Apple ), potentatów biznesu elektronicznego, stały się wzorem do naśladowania dla początkujących przedsiębiorców. Dzięki takiemu nastawieniu, panującemu wśród młodych przedsiębiorców, w latach 60. i 70. ubiegłego wieku miała miejsce eksplozja przedsiębiorczości w Krzemowej Dolinie. Jednym z ważnych przejawów wyjątkowej przedsiębiorczości Krzemowej Doliny jest zjawisko powstawania tzw. firm odpryskowych ( spin-off ). Tworzą je byli pracownicy ustabilizowanych już firm, którzy podejmują decyzje o założeniu własnej firmy. Częstym motywem zakładania firm odpryskowych jest

10 10 Parki technologiczne jako nowoczesna forma promowania działalności innowacyjnej dążenie innowatorów do realizacji własnych projektów innowacyjnych, które nie znalazły uznania w dotychczasowej firmie. Naturalnym procesem jest reakcja łańcuchowa, w wyniku której od firm odpryskowych odrywają się nowe jednostki. Firmy te przyczyniają się do tworzenia nowych miejsc pracy. Istotną rolę w rozwoju Krzemowej Doliny odegrała decyzja o lokalizacji zakładów koncernu Lockheed i baz wojskowych w regionie zatoki San Francisco. Wskutek tego do Krzemowej Doliny napłynął obfity strumień środków finansowych w ramach zamówień rządowych Pentagonu. Wiele zamówień rządowych dla armii amerykańskiej dotyczących badań i produkcji w zakresie produktów high-tech wykonywanych było w instytutach, laboratoriach i przedsiębiorstwach położonych w Krzemowej Dolinie. Sąsiedztwo baz wojskowych i zakładów Lockheed pozytywnie wpłynęło na rozwój potencjału innowacyjnego parku technologicznego. Duże zapotrzebowanie sektora wojskowego na półprzewodniki i nowe technologie sprzyjało podejmowaniu działalności gospodarczej przez kolejne firmy w regionie Krzemowej Doliny. W opinii A. Tofflera Krzemowa Dolina, często przedstawiana jako przykład sukcesów wolnego rynku, nie rozwinęłaby się, gdyby nie finansowane przez rząd federalny projekty badawcze, które trwają od lat 50. ubiegłego wieku, przyczyniając się do rozwoju informatyki, techniki komputerowej i teorii systemów (Toffler 2006). Wnioski, jakie można wyciągnąć z historii Krzemowej Doliny są dwojakie. Po pierwsze, postęp w rozwoju mikroelektroniki przyczynił się do ukształtowania środowiska wynalazczości, w którym odkrycia i zastosowania oddziałują na siebie wzajemnie. Środowisko to wymagało i nadal wymaga, mimo stałej łączności internetowej, przestrzennej koncentracji wyższych uczelni ośrodków badawczych, firm zaawansowanych technologii, sieci dostawców towarów i usług, sieci firm venture capital. Po drugie, z chwilą gdy środowisko jest już skonsolidowane, tak jak Krzemowa Dolina w latach 70. ubiegłego wieku, zaczyna generować własną dynamikę, przyciągając wiedzę, inwestycje i talenty z całego świata. Kluczowym elementem infrastruktury finansowej rozwoju innowacyjności w Krzemowej Dolinie jest venture capital (kapitał ryzyka). Ośrodek ten jest centrum aktywności venture capital w USA. W samej Krzemowej Dolinie i jej pobliżu w latach 90. ubiegłego wieku miała swoje biura ponad 1/3 wszystkich amerykańskich największych firm inwestycyjnych zajmujących się finansowaniem przedsięwzięć innowacyjnych z dziedziny hightech. Wiele pozostałych firm inwestycyjnych, nawet jeśli ma siedziby w innych regionach USA jest w znacznym stopniu zaangażowanych w sprawy Krzemowej Doliny, czyli w finansowanie nowych firm naukochłonnych. Dla przykładu, kapitał ryzyka wspierający finansowo firmy innowacyjne na Wschodnim Wybrzeżu (np. w parkach takich jak Droga nr 128, Krzemowa Dolina

11 Witold Kasperkiewicz 11 Wschodniego Wybrzeża itp.) interesuje się również aktywnie przemysłem elektronicznym Krzemowej Doliny. Istotny jest fakt, że wielu z pierwszych inwestorów pochodziło z przemysłu elektronicznego, co sprzyjało trafności decyzji inwestycyjnych w tej branży. Na przykład G. Kleinert z jednej z najważniejszych w latach 90. firm venture capital był inżynierem z Fairchilda. W 1998 roku venture capital finansował około połowy inwestycji w nowe produkty i usługi, związane z przemysłem informatycznym i telekomunikacyjnym (Zook 2000). i.4. Parki technologiczne w Polsce W Polsce pomysł tworzenia parków technologicznych zrodził się w połowie lat 80. ubiegłego wieku w Poznaniu. Na początku lat 90. pojawiły się kolejne inicjatywy w tej dziedzinie, między innymi w Krakowie, Gdańsku, Łodzi i Wrocławiu. Pomysły te, z różnych powodów, nie osiągnęły fazy wdrożenia. Dopiero w 1995 roku z inspiracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu powstał pierwszy polski park technologiczny, któremu nadano nazwę Poznańskiego Parku Naukowo-Technologicznego. W polskiej gospodarce dziewięć parków prowadzi rozwiniętą działalność operacyjną, jedenaście znajduje się w fazie rozruchu, a dwa w fazie projektowania. W dalszej części rozważań scharakteryzowano cztery parki technologiczne, a mianowicie Poznański Park Naukowo-Technologiczny, Wrocławski Park Technologiczny, Łódzki Regionalny Park Naukowo-Technologiczny i Krakowski Park Technologiczny. Wymienione parki dysponują liczącym się w skali kraju potencjałem badawczym i rozwiniętą infrastrukturą a także perspektywami pomyślnego rozwoju. i.4.1. Poznański Park Naukowo-Technologiczny Kluczową rolę w utworzeniu poznańskiego parku odegrało powołanie w 1990 roku Fundacji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, która określając swoje cele odwołała się do koncepcji parków technologicznych. Na początku procesu transformacji koncepcja ta była w Polsce mało znana i brakowało odpowiednich uregulowań prawnych. W związku z tym wybrano fundację jako najpopularniejszą wówczas formę prowadzenia działalności polegającej na komercjalizacji efektów prac badawczych. W pierwszym okresie swojego funkcjonowania Fundacja przede wszystkim popierała tworzenie przez pracowników Uniwersytetu firm typu spin off, których działalność skoncentrowana była na wytwarzaniu produktów chemicznych, aparatury badawczej i świadczeniu usług dla instytucji

12 12 Parki technologiczne jako nowoczesna forma promowania działalności innowacyjnej naukowych. W 1995 roku Wielkopolski Zakład Gazownictwa przekazał Fundacji w postaci darowizny teren i obiekty starej gazowni. Fundacja przejęła obiekty a Zakład Chemii UAM wykupił za niską cenę urządzenia do syntezy chemicznej. W ten sposób powstała baza materialna parku technologicznego. Początkowo skromne środki finansowe pochodziły z programów badawczych Zakładu Chemii, działalności gospodarczej Zakładu Doświadczalnego Syntezy Chemicznej i czynszu lokatorów parku. Ponadto park otrzymał wsparcie finansowe z Projektu Badawczego Autostrady, który uzyskał znaczne środki przeznaczone na rozpoczęcie budowy autostrad w Wielkopolsce. Skorzystano również z kredytu bankowego. Na terenie parku prowadzi działalność 49 firm (stan na kwiecień 2008 r.), 6 jednostek badawczo-rozwojowych i 4 fundacje oraz stowarzyszenia ( Należy wspomnieć, że w 2005 roku w parku zlokalizowanych było ogółem 15 podmiotów, w tym 6 jednostek badawczorozwojowych (Jasiński 2006, s. 168). Poznański Park stale rozszerza zakres swojej aktywności w dziedzinie procesów innowacyjnych. Działania te służą realizacji pięciu głównych celów Parków, do których należą: - tworzenie i wspieranie innowacyjnych firm; - promocja przedsiębiorczości akademickiej; - optymalizacja procesu transferu technologii; - określanie strategicznych kierunków innowacyjnego rozwoju regionu; - wspieranie uczestnictwa sektora B+R i przedsiębiorstw w Programach Ramowych Unii Europejskiej. i Wrocławski Park Technologiczny Wrocławski Park Technologiczny (WPT) został utworzony w 1998 roku z inicjatywy Wrocławskiego Centrum Transferu Technologii. Park przybrał formę prawną spółki akcyjnej, której akcjonariuszem większościowym jest Gmina Wrocław. WPT powstał jako podmiot gospodarczy o publiczno-komercyjnym charakterze. Głównym celem parku jest kreowanie warunków dla wykorzystania naukowego i przemysłowego potencjału Wrocławia i regionu poprzez zapewnienie infrastruktury oraz instytucjonalne wsparcie przedsiębiorczości zorientowanej na innowacje (Jasiński 2006, s. 240). Jednym z podstawowych zadań WPT była realizacja inwestycji własnej w postaci budowy Dolnośląskiego Inkubatora Naukowo-Technologicznego, który stanowi zespół obiektów biurowo-laboratoryjnych z halą produkcyjną, wyposażony w infrastrukturę umożliwiającą rozwój innowacyjnych firm.. Działalność Inkubatora skoncentrowana jest głównie na świadczeniu usług dla tych firm. Usługi te obejmują przede wszystkim:

13 Witold Kasperkiewicz 13 - wsparcie merytoryczne dla nowo tworzonych inicjatyw gospodarczych; - pomoc firmom w ulepszaniu oferty technologicznej; - promocję firm; - pomoc w nawiązywaniu kontaktów handlowych z zagranicznymi partnerami; - usługi biurowe i recepcyjne; - pomoc w pozyskiwaniu środków z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. W inkubatorze działa ponad 80 przedsiębiorstw, wśród których przeważają małe i średnie podmioty. Największą powierzchnię wynajmują: Dolnośląskie Centrum Transplantacji Komórkowych z Krajowym Bankiem Dawców Szpiku oraz laboratorium kriogeniczne. Podmioty te reprezentują najwyższy krajowy poziom technologii w swoich dziedzinach i ich obecność w Parku decyduje o potencjale innowacyjnym ośrodka (Jasiński 2006, s. 241). i.4.3. Łódzki Regionalny Park Naukowo-Technologiczny (Technopark) Łódzki Technopark rozpoczął działalność w sierpniu 2007 roku. Inicjatorami utworzenia Technoparku były władze samorządowe Łodzi i Województwa Łódzkiego, a także Uniwersytet Łódzki, Uniwersytet Medyczny, Politechnika Łódzka, Centrum Kupiectwa S.A., Łódzki Rynek Hurtowy Zjazdowa S.A. i Łódzka Izba Przemysłowo-Handlowa. Technopark jest spółką z ograniczoną odpowiedzialnością, w której większościowy udział (95,9%) ma Miasto Łódź. Miasto wniosło do spółki tereny o powierzchni 14 ha i nowoczesny biurowiec ( Głównymi celami Technoparku są: - wzrost innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw regionu łódzkiego, - optymalne wykorzystanie zasobów gospodarczych i intelektualnych regionu, - ułatwienie transferu nowoczesnych technologii ze sfery nauki do przemysłu, - zatrzymanie i zatrudnienie najlepszych absolwentów szkół wyższych w regionie. Jedną z najważniejszych części Technoparku jest Łódzki Inkubator Technologiczny, który ułatwia start nowo powstającym małym i średnim firmom działającym w obszarze nowoczesnych technologii. Preferowane są firmy, które: - zajmują się produkcją wyrobów i świadczeniem usług zaawansowanych technologicznie, - prowadzą własną działalność badawczą,

14 14 Parki technologiczne jako nowoczesna forma promowania działalności innowacyjnej - aktywnie współpracują z uczelniami lub placówkami badawczymi, - prowadzą własną działalność edukacyjną i szkoleniową, - wspierają badania naukowe dotyczące rozwoju i komercjalizacji technologii. W ramach Łódzkiego Inkubatora rozpoczęło działalność 15 firm. Przewiduje się, że w okresie 15 lat Technopark jest w stanie przyciągnąć 200 firm. i.4.4. Krakowski Park Technologiczny Idea powołania do życia parku technologicznego w Krakowie zrodziła się w pierwszej połowie lat 90. ubiegłego wieku i związana była z koncepcją budowy nowego kampusu Uniwersytetu Jagiellońskiego. W tym okresie realizacja owego zamierzenia nie powiodła się z powodu braku środków finansowych i adekwatnej formy organizacyjno-prawnej. Pozytywnym impulsem stała się dopiero ustawa o specjalnych strefach ekonomicznych i decyzja o połączeniu parku technologicznego UJ z projektowanym na terenach Huty Sendzimira parkiem przemysłowym. Krakowski Park Technologiczny utworzono w październiku 1997 roku i nadano mu status specjalnej strefy ekonomicznej (SSE). Do najważniejszych celów Parku należy: - rozwój sektora przemysłu zaawansowanych technologii na bazie potencjału badawczego krakowskiego środowiska wyższych uczelni i instytutów naukowych, - stworzenie sprzyjających warunków ekonomicznych, organizacyjnych i infrastruktury dla inwestorów polskich i zagranicznych, którzy deklarują wykorzystanie i rozwijanie istniejącego w Krakowie potencjału badawczego, głównie w dziedzinie high tech. W założeniach przewidywano, że w odróżnieniu od innych stref ekonomicznych istniejących w Polsce, krakowska strefa jest przeznaczona głównie dla przedsiębiorstw z sektora zaawansowanych technologii, takich jak elektronika, informatyka, telekomunikacja, biotechnologie itp. Jednak wobec trudności z pozyskiwaniem wyłącznie inwestorów z tych dziedzin i potrzeba szybkiego zagospodarowania atrakcyjnych terenów, w krakowskiej strefie mogą działać także przedsiębiorstwa z tradycyjnych branż, jak np. motoryzacja i poligrafia. Na obszarze SSE Krakowskiego Parku Technologicznego prowadzą działalność 43 przedsiębiorstwa, wśród których znajdują się tak renomowane firmy jak Motorola, RR Donnelley czy ComArch ( Dla celów zarządzania krakowską strefą powołano spółkę prawa handlowego o nazwie Centrum Zaawansowanych Technologii. Spółkę utworzono z inicjatywy: gminy Kraków, Uniwersytetu Jagiellońskiego,

15 Witold Kasperkiewicz 15 Politechniki Krakowskiej, Akademii Górniczo-Hutniczej, Huty im. Sendzimira i Skarbu Państwa reprezentowany przez Wojewodę. W 2004 roku spółka zmieniła nazwę na Krakowski Park Technologiczny Sp. z o.o. ( Krakowski Park Technologiczny stworzył inkubator technologiczny, który przeznaczony jest dla firm mikro specjalizujących się we wdrażaniu nowych technologii. Celami działania tego inkubatora są: wspieranie rozwoju nowotworzonych firm w sektorze zaawansowanych technologii, przede wszystkim w dziedzinie informatyki, telekomunikacji i inżynierii, wspieranie komercjalizacji technologii, a także promocja przedsiębiorczości akademickiej. Wsparcie dla przedsiębiorców - najemców inkubatora realizowane jest dwojako. Pierwszą formą wsparcia jest udostępnienie przedsiębiorcom powierzchni biurowej inkubatora po atrakcyjnych cenach. Druga forma obejmuje usługi sekretarskie, doradztwo w zakresie transferu technologii, doradztwo prawne i księgowo-finansowe. Na podstawie analizy funkcjonowania polskich parków technologicznych można stwierdzić, że każdy z owych ośrodków innowacji ma swoje specyficzne rysy. Z badań wynika, że efektywność działania parków zależy przede wszystkim od jakości mechanizmów transferu nowych technologii z instytucji badawczych do przedsiębiorstw. Każdy polski park współpracuje z przynajmniej trzema instytucjami badawczymi, wśród których dominują uczelnie akademickie. Współpraca ta polega głównie na wspólnej realizacji projektów finansowanych z funduszy europejskich, organizowaniu szkoleń i konferencji, współdziałaniu z uczelnianymi komórkami transferu technologii oraz organizowaniu praktyk studenckich (Matusiak 2006, s. 390). Poza tym powszechną praktyką jest udział pracowników nauki w organach decyzyjnych parków technologicznych. Istotnym czynnikiem określającym atrakcyjność parku technologicznego jest udzielanie pomocy małym i średnim przedsiębiorstwom w zakresie doradztwa dotyczącego finansów i podatków, marketingu, prawa gospodarczego i informatyki, a także zapewnienie im dostępu do infrastruktury i urządzeń serwisowych. Polskie parki technologiczne dysponują dobrym wyposażeniem infrastrukturalnym - laboratoriami, siecią komputerową, salami konferencyjnymi, bazami danych itp. Po stronie słabości funkcjonowania tych parków należy wymienić przede wszystkim niedostatek usług w dziedzinie pomocy finansowej dla małych i średnich przedsiębiorstw (fundusze pożyczkowe, venture capital itp.). Do podstawowych barier rozwoju parków technologicznych w Polsce należy zaliczyć następujące (Dzierżanowski, Szulika, Tamowicz, Wojnicka 2005, s ; Matusiak 2006, s. 392): - nadmierną koncentrację działań założycieli i zarządów parków na rozwoju infrastruktury technicznej kosztem usług, które powinny służyć

16 16 Parki technologiczne jako nowoczesna forma promowania działalności innowacyjnej wspieraniu transferu technologii i przedsiębiorczości; grozi to przekształceniem tych parków w atrakcyjnie wyglądające centra biznesu czy parki przemysłowe, nie spełniające funkcji wspierania innowacyjności przedsiębiorstw; - niedostateczny rozwój systemu finansowania małych i średnich firm wprowadzających nowe technologie; - brak efektywnej współpracy instytucji naukowych z przemysłem, co wynika z niechęci środowisk naukowych do podejmowania projektów badawczych, które odpowiadają potrzebom przedsiębiorstw; - niedostateczne zainteresowanie przedsiębiorców zakładaniem własnej firmy technologicznej; - ograniczenia prawne i brak precyzyjnych procedur transferu technologii. Kluczowym problemem w funkcjonowaniu polskich parków technologicznych jest potrzeba pogłębienia współpracy między przemysłem a instytucjami badawczymi. Parki technologiczne ze swej natury są platformami umożliwiającymi i wspierającymi tę współpracę. Osiągnięcia sfery badań muszą odpowiadać na zapotrzebowanie praktyki gospodarczej. Jednak dotychczasowe obserwacje zachowania się niektórych jednostek sektora B+R działających w obrębie parków technologicznych, potwierdzają opinie o trwaniu środowisk naukowych w wieżach z kości słoniowej, odciętych od rzeczywistości, jaką jest projektowanie konkretnych rozwiązań innowacyjnych. i.5. Zakończenie W dobie gospodarki opartej na wiedzy innowacje i kapitał intelektualny nabierają coraz większego znaczenia w procesie tworzenia przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw i całych regionów. Współczesne przedsiębiorstwa funkcjonują w świecie biznesu, w którym znalezienie właściwego rozwiązania problemu ekonomicznego czy technologicznego wymaga posiadania zaawansowanej wiedzy, wysokiego poziomu umiejętności i sprawnej wyobraźni. Sprostaniu tym wyzwaniom służyć mogą parki technologiczne, które są instytucjami kreującymi terytorialne środowiska innowacyjne, mającymi na celu rozwój przedsiębiorczości w sferze nauki i techniki przez tworzenie korzystnych warunków do przepływu wiedzy i technologii między placówkami badawczymi a przedsiębiorstwami. Mimo wielu podobnych cech, takich jak cele, formy działania i organizacja, parki technologiczne są istotnie zróżnicowane. Praktycznie każdy z parków ma swój indywidualny charakter będący wypadkową uwarunkowań ekonomicznych, społecznych i kulturowych, a także dostępnych czynników wzrostu. Nie ma uniwersalnego wzorca parku technologicznego, ani schematu

17 Witold Kasperkiewicz 17 organizacyjnego gwarantującego sukces. Poszczególne inicjatywy tworzenia parków odzwierciedlają specyfikę środowiska naukowego i biznesowego, tradycje przemysłowe, klimat dla przedsiębiorczości i tradycje przemysłowe (Bąkowski, Siemaszko, Snarska-Świderska, s. 2006). Doświadczenia związane z tworzeniem i funkcjonowaniem polskich parków technologicznych pozwalają na sformułowanie refleksji dotyczących perspektyw rozwoju tych instytucji. Warunkiem koniecznym pomyślnego rozwoju parków technologicznych w Polsce jest opracowanie strategicznego planu sprzyjającego rozwojowi innowacyjności zarówno w skali całej gospodarki, jak i regionów. Węzłową kwestią jest przyznanie wyraźnego priorytetu w polityce gospodarczej nakładom na B+R, finansowanym z budżetu państwa i środków przedsiębiorstw przy wsparciu unijnych funduszy. Potrzebna jest wyobraźnia i kreatywność decydentów na szczeblu centralnym i regionalnym. Wspomnieć tu należy zdanie często wypowiadane przez A. Einsteina: Poważnych problemów, przed jakimi stoimy nie można rozwiązywać na tym samym poziomie myślenia, na którym byliśmy, kiedy je spowodowaliśmy. W odniesieniu do parków technologicznych kluczowe znaczenie ma regionalny wymiar strategii innowacji. Podstawowym dokumentem strategicznym w tym zakresie jest Regionalna Strategia Innowacji, która określa wizję regionu jako Regionu Wiedzy i Innowacji oraz definiuje cele strategiczne i operacyjne, których osiągnięcie przyczyni się do realizacji wizji. Ważną zasadą budowy tej strategii jest znalezienie równowagi między ambicjami władz regionalnych, które chciałyby stworzyć na swoim terenie polską wersję Krzemowej Doliny a możliwościami finansowymi i potencjałem badawczym regionu. Bibliografia Battini P. (1991), Innover c est gagner, Dunod, Paris. Bąkowski A. Siemaszko A., Snarska-Świderska M. (2007), Jak zostać regionem wiedzy i innowacji, Twigger, Warszawa. Benko G. (1993), Geografia technopolii, PWN, Warszawa. Brunet R., Grasland L. (1988), Presentation de la carte mondiale des technopôles, Montpellier. Castells M. (2008), Społeczeństwo sieci, PWN, Warszawa. Dzierżanowski M., Szultka S., Tamowscy P., Wojnicka E. (2005), Analiza stanu i kierunki rozwoju parków naukowo-technologicznych, inkubatorów technologicznych i centrów transferu technologii w Polsce, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, PARP, Warszawa. Gospodarka oparta na wiedzy (2001), KBN, Warszawa.

18 18 Parki technologiczne jako nowoczesna forma promowania działalności innowacyjnej Gruchman B., Pietrzyk I. (1996), Regionalne aspekty wspierania postępu technicznego w świetle doświadczeń krajów OECD, [w:] Regionalne i lokalne uwarunkowania i czynniki restrukturyzacji gospodarki Polski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Jasiński A. H. (2006), Innowacje i transfer techniki w procesie transformacji, Difin, Warszawa. Kasperkiewicz W. (1997), Parki technologiczne jako nowoczesna forma promowania innowacji, Wydawnictwo Absolwent, Łódź. Larsen J. K., Rogers E. M. (1984), Silicon Valley Fever, Basic Books, New York. Matusiak K. M. (2006), Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości - przesłanki, polityka i instytucje, Instytut Technologii i Eksploatacji, Radom-Łódź. Pietrzyk J. (1989), Fenomen technopolii a postęp techniczny i rozwój regionalny, Gospodarka Planowa, nr 8-9. Strona internetowa: Strona internetowa: Strona internetowa: Tatsuno S. (1987), Les technopôles ou la rèvolution de l intelligence, Paris, Toffler A. (2006), Czego świat nie wie o Ameryce, Rzeczpospolita, 4-5 lutego. Ustawa z dnia 20 marca 2002 r. o finansowym wspieraniu inwestycji, Dziennik Ustaw 2002, nr 41, poz Zook M. (2000), The Role of Regional Venture Capital in the Development of the Internet Commerce Industry, University of California, Berkeley.