TRENDY ROZWOJOWE W GOSPODARCE NIEMIECKIEJ PO 1990 R.

Transkrypt

1 ROCZNIKI EKONOMII I ZARZ DZANIA Tom 5(41) 2013 ZBIGNIEW KLIMIUK TRENDY ROZWOJOWE W GOSPODARCE NIEMIECKIEJ PO 1990 R. WST P Republika Federalna Niemiec nale y do najbardziej rozwini tych gospodarczo i przemys owo krajów na wiecie. Jest czwart co do wielko ci gospodark. Przed ni znalaz y si jedynie USA, Japonia i Chiny. Niemcy wyprzedzili Francj, Wielk Brytani, Brazyli oraz W ochy. Liczba mieszka ców w Niemczech wynosi 82,3 mln. W 2010 r. produkt krajowy brutto wyniós mld EUR (3.280 mld USD), co w przeliczeniu na jednego mieszka ca daje kwot 31,1 tys. EUR. Produkt krajowy brutto Niemiec w 2010 r. wzrós o 3,6%, po jego spadku o 4,7% w 2009 r. Rozwój gospodarki niemieckiej jest zale ny przede wszystkim od produkcji eksportowej, nowoczesnego przemys u i inwestycji, w mniejszym stopniu od konsumpcji. Inaczej mówi c, niemiecka gospodarka jest w du ym stopniu nastawiona na eksport, co sprawia, e Niemcy, jak ma o który kraj, s ci le powi zane z gospodark wiatow i s zainteresowane funkcjonowaniem otwartych rynków. Deficyt bud etowy RFN w 2010 r. wzrós do 3,5%, m.in. z powodu wydatków na kreowanie dodatkowego popytu w okresie recesji. D ug publiczny osi gn w 2010 r. poziom 83% PKB. Prognozy na 2011 r. dla gospodarki niemieckiej przewidywa y wzrost PKB o ok. 2,5% oraz redukcj deficytu bud etowego do 2,3%. DR HAB. ZBIGNIEW KLIMIUK Katedra Instytucji i Rynków Finansowych, Instytut Ekonomii i Zarz dzania na Wydziale Nauk Spo ecznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Paw a II; adres do korespondencji: Al. Rac awickie 14, Lublin; zbigklimiuk@yahoo.pl

2 58 ZBIGNIEW KLIMIUK Tabela 1. Wska niki makroekonomiczne gospodarki RFN w latach PKB warto globalna (w mld euro) 2 442, , PKB warto na 1 mieszka ca (w euro) Dynamika PKB w % 2,5 1,2-4,7 3,6 Stopa inflacji (indeks cen konsumpcyjnych CPI) w % 2,3 1,1 0,4 1,1 Stopa bezrobocia w % 9,0 7,8 8,1 7,7 Warto obrotów handlu zagranicznego (w mld euro) 1 735, , , ,7 Warto eksportu (w mld euro) 965,2 994,9 808,1 959,5 Warto importu (w mld euro) 769,9 818, ,2 Relacja deficytu/nadwy ki na rachunku obrotów bie cych bilansu p atniczego do warto ci globalnej PKB w % Warto rocznego nap ywu zagranicznych inwestycji bezpo rednich (w mld euro) Warto rocznego odp ywu zagranicznych inwestycji bezpo rednich (w mld euro) Skumulowana warto zagranicznych inwestycji bezpo rednich w RFN (inward) (w mld euro) od 1989 r. Skumulowana warto zagranicznych inwestycji bezpo rednich RFN za granic (outward) (w mld euro) od 1989 r. 7,6 7,1 5,6 5,7 + 41,2 + 17,1 +25,6 34,8-124,1-106,8-45,1-79,2 634, , ród o: Destatis, Bundesbank, Federalny Urz d Pracy, Eurostat, 2009/2010.

3 TRENDY ROZWOJOWE W GOSPODARCE NIEMIECKIEJ PO 1990 R KRYZYS I STRATEGIA ANTYKRYZYSOWA RZ DU FEDERALNEGO Pod koniec 2008 r., w odpowiedzi na kryzys na rynkach finansowych, rz d RFN we wspó pracy z federalnym bankiem centralnym (Deutsche Bundesbankiem) uchwali pakiet stabilizacyjny dla rynku finansowego w wysoko ci 500 mld euro i powo a urz d zajmuj cy si zarz dzaniem tym pakietem (SOFFiN), a Bundesbank zwi kszy zachwian p ynno w sektorze finansowym. Oprócz zaoferowania pakietu stabilizacyjnego, rz d podniós gwarancje dotycz ce wk adów oszcz dno ciowych, kont bie cych i terminowych w tych bankach, które nale a y do niemieckiego systemu gwarancji bankowych (po uzgodnieniu tego kroku na forum Rady UE). W odpowiedzi na recesj, w sektorze realnym rz d RFN zastosowa narz dzia polityki gospodarczej, wzmacniaj ce popyt i zabezpieczaj ce miejsca pracy, zwi kszaj c w celu sfinansowania tego dzia ania zad u enie sektora publicznego na skal niespotykan w powojennej historii gospodarczej RFN. Podstawowym kryterium wyboru narz dzi by o, aby nadawa y si one do szybkiego wdro enia i by y szybko dzia aj cymi, ale mia y jednocze nie dzia anie d ugookresowe oraz przyczynia y si do zwi kszenia zaufania do gospodarki niemieckiej. W ko cu 2008 r. i na pocz tku 2009 r. Bundestag uchwali dwa pakiety wspieraj ce wzrost gospodarczy i zatrudnienie, których warto opiewa a cznie na ok. 80 mld euro. Podstawowym celem obu pakietów by o pobudzenie inwestycji i utrzymanie poziomu zatrudnienia oraz przeprowadzenie szeroko zakrojonej akcji edukacyjnej na wszelkich mo liwych poziomach edukacji (od pracowników niewykwalifikowanych po aktywizacj grupy wiekowej 50+). W zamierzeniach rz du podejmowane dzia ania mia y doprowadzi w kolejnym okresie do wzrostu gospodarczego i wzmocnienia gospodarki w okresie po wyj ciu z kryzysu. Mia y one dzia a podobnie jak Agenda 2010, dzi ki przeprowadzeniu której RFN by a lepiej przygotowana do stawienia czo a recesji ni wiele innych krajów cz onkowskich UE. Podejmowane dzia ania rz du nie mia y charakteru protekcjonistycznego, nie wspiera y adnej konkretnej ga zi gospodarki, stosowane w pakietach narz dzia mia y charakter narz dzi o dzia aniu erga omnes, a wspieranie sektora finansowego mia o s u y ochronie obywateli przed skutkami ewentualnego za amania si rynków finansowych, a nie ochronie interesów banków, albowiem dobrze funkcjonuj cy system finansowy traktowany jest jako dobro publiczne. Pakiety

4 60 ZBIGNIEW KLIMIUK oferowa y obywatelom obni enie podatków, wi ksze dop aty na dzieci, obni enie sk adek na ubezpieczenie zdrowotne, premi za z omowanie starych samochodów, kredyty na modernizacj starych i budow nowych mieszka, mo liwo podnoszenia kwalifikacji i dalszego kszta cenia. Podmiotom gospodarczym zaoferowano programy finansowania i gwarancji ze rodków banku KfW, lepsze gwarancje na kredyty finansuj ce eksport, wi cej funduszy na badanie i rozwój, premi za ochron rodowiska, przyspieszon amortyzacj, nowe uregulowania dotycz ce finansowania pracy w skróconym wymiarze czasu. Sytuacja w niemieckim systemie finansowym zosta a opanowana za pomoc wyj tkowych narz dzi polityki fiskalnej i monetarnej. Dzi ki umiarkowanemu zad u eniu krajowych przedsi biorstw sektora niefinansowego, jak i prywatnych gospodarstw domowych, punkt wyj ciowy do przezwyci enia kryzysu finansowego w Niemczech by stosunkowo korzystny. Dzi ki sukcesowi strategii walki z kryzysem, zastosowanej przez rz d, za amanie niemieckiej gospodarki nie sta o si g bsze. 2. UNIA MONETARNO-GOSPODARCZA W NIEMCZECH W 1990 R. Formalne zjednoczenie Niemiec poprzedzi a unia monetarno-gospodarcza z dnia 1 stycznia 1990 r., której celem by o ujednolicenie systemu walutowego, tzn. marka zachodnioniemiecka (DEM) mia a sta si rodkiem p atniczym na terenie ca ego kraju, co mia o z kolei u atwi wymian handlow i stworzy fundament dla racjonalnego rachunku ekonomicznego. Wymiana waluty NRD na RFN przebiega a w stosunku 1:1, je li chodzi o p ace, emerytury, renty, stypendia, a tak e oszcz dno ci obywateli. Pozosta e zobowi zania przeliczone zosta y w stosunku 1:2. Oznacza o to nadwarto ciowanie marki NRD, co by o bardzo op acalne dla obywateli tej cz ci kraju. Niekorzystne konsekwencje takiej wymiany odczu y przedsi biorstwa wschodnioniemieckie, które przesta y by konkurencyjne 1. Unia monetarno-gospodarcza przyczyni a si do zahamowania wzrostu gospodarczego Niemiec Wschodnich. L. Hoffmann twierdzi, e decyzja wprowadzenia unii walutowej zosta a podj ta wbrew ekonomicznemu rozs d- 1 B. B r o c k a - P a l a c z, Bilans transformacji w gospodarce Niemiec Wschodnich, w: Gospodarka Niemiec wspó czesnych, red. W. Ma achowski, Warszawa: Szko a G ówna Handlowa w Warszawie 2001, s. 76.

5 TRENDY ROZWOJOWE W GOSPODARCE NIEMIECKIEJ PO 1990 R. 61 kowi 2. Negatywne skutki tej unii widoczne s w gospodarce ca ego kraju, nie tylko wschodniej cz ci. Niemcy ponosz ogromne koszty zwi zane z integracj swojego kraju. W ci gu pierwszego roku po ponownym zjednoczeniu Niemiec 3 gospodarka terenów wschodnich za ama a si i rozpocz si kryzys transformacyjny. W wyniku wdro enia unii walutowej najdotkliwsze skutki ponios a produkcja przemys owa. Przyj cie DEM by o dla przedsi biorstw wschodnioniemieckich bardzo niekorzystne, gdy spowodowa o otwarcie gospodarki z dnia na dzie i konfrontacj niekonkurencyjnych przedsi biorstw b. NRD z wymogami rynku wiatowego 4. Nast pstwem tego by upadek firm, a tak e g boki spadek produkcji przemys owej zarówno w landach wschodnich (tutaj o 70%), jak i zachodnich. Oznacza o to trudn sytuacj na rynku pracy, poniewa spadek produkcji przyczyni si do likwidacji miejsc pracy i jednocze nie wzrostu bezrobocia. 3. ROZWÓJ NIEMIEC WSCHODNICH PO 1990 R. O ywienie gospodarcze w Niemczech nast pi o po 1992 r., kiedy to dzi ki transferom finansowym z Niemiec Zachodnich, które wynosi y 1,3 bln DEM w latach , we wschodniej cz ci odnotowano o ywienie. Transfery finansowe stanowi y wówczas 1/3 PKB nowych landów, a wi c rozwój tej cz ci Niemiec nie odbywa si dzi ki w asnym rodkom, lecz dzi ki pomocy z zachodniej cz ci kraju. W latach zapowiedziano zmniejszenie transferów i wtedy by y one na poziomie mld DEM rocznie. Sytuacja zmieni a si w 1998 r., kiedy znów zwi kszono transfery finansowe. Wzros y one wówczas netto do 149 mld DEM, a w kolejnym roku o dalsze 10 mld DEM. 2 L. H o f f m a n n, Die Währungsunion eine Entscheidung mit Folgen, w: Zehn Jahre deutsche Währungs- Wirtschafts- und Sozialunion, Berlin 2000, s Pierwsze zjednoczenie Niemiec dokonane zosta o krwi i elazem przez Otto von Bismarcka w wyniku zwyci skich wojen z Austri, a nast pnie z Francj, w wyniku czego powsta a II Rzesza Niemiecka, czyli Cesarstwo Niemieckie pod ber em dynastii Hohenzollernów (ostatecznie zjednoczenie Niemiec nast pi o w 1871 r.). 4 B r o c k a - P a l a c z, Bilans transformacji w gospodarce Niemiec Wschodnich, s. 77.

6 62 ZBIGNIEW KLIMIUK Tabela 2. Porównanie tempa wzrostu PKB w Niemczech Zachodnich i Wschodnich Niemcy Zachodnie Niemcy Wschodnie ,8-2,0 2,1 0,9 1,1 2,3 2,9 1,4 3,4 0,7 7,8 9,3 9,3 4,4 3,2 1,7 2,1 1,2 1,0-0,1 ród o: Federalny Urz d Statystyczny oraz BMW i Wirtschaftsdaten Neue Länder, April Jak wida z tabeli 2. w pierwszych latach po ponownym zjednoczeniu tempo wzrostu PKB wschodniej cz ci Niemiec by o wyra nie wy sze ni w Niemczech Zachodnich. By o to nast pstwem m.in. ró nic w rozwoju mi dzy obiema cz ciami Niemiec oraz przep ywu rodków finansowych z Niemiec Zachodnich do Wschodnich. Okres wysokiego tempa rozwoju w cz ci wschodniej Niemiec utrzyma si tylko przez 4 lata ( ), mimo oczekiwa, e ta sytuacja utrzyma si a do momentu, kiedy ró nice w rozwoju obu cz ci Niemiec zostan zminimalizowane. Od 1995 r. dynamika wzrostu Niemiec Wschodnich znacznie os ab a, a w ko cu by a ni sza od cz ci zachodniej. Ta tendencja utrzymuje si do chwili obecnej 5. Do rozwoju gospodarki wschodniej cz ci Niemiec przyczyni y si nak ady inwestycyjne. W latach wzros y one ponad dwukrotnie i przekroczy y sum 200 mld DEM w 1996 r. Stopa inwestycji kszta towa a si na bardzo wysokim poziomie i przekroczy a 50%. Najwy sze tempo wzrostu inwestycji zauwa- alne by o w 1992 r., kiedy zwi kszy y si o 40% w stosunku do 1991 r. W kolejnych latach ( ) przyrost wynosi 20%, a w 1995 r. osi gn y tempo wzrostu na poziomie 9,8%. W 1996 r. nast pi o os abienie dynamiki inwestowania (tempo wzrostu inwestycji spad o do poziomu 5,2%), czego skutkiem by spadek aktywno ci gospodarczej. Taki zastój inwestycyjny trwa do 1999 r. 6 Przyczyn utrzymywania si niskiego tempa wzrostu gospodarki nowych landów by niski udzia w eksporcie krajowym, który wynosi zaledwie ok. 6%. Na skutek zjednoczenia dosz o do za amania wymiany handlowej wschodniej cz ci Niemiec z krajami RWPG, z którymi obrót handlowy b. NRD stanowi 2/3 obrotów ca kowitych. Pod koniec 1991 r. obroty z tymi krajami zmala y o ok. 60%. 5 Zob. B. B r o c k a - P a l a c z, Procesy wzrostu gospodarczego RFN na tle UE, w: Niemcy w Unii Europejskiej, red. M.A. Weresa, Warszawa 2004, s Arbeitsgruppe Alternative Wirtschaftspolitik, Köln, Memorandum 2001.

7 TRENDY ROZWOJOWE W GOSPODARCE NIEMIECKIEJ PO 1990 R. 63 Dopiero od 1995 r. wzrós popyt na eksport, przy czym nast pi a istotna reorientacja kierunków wymiany handlowej (UE, kraje NAFTA, Europa rodkowa i Wschodnia). W 1998 r. osi gn warto 95 mld DEM. B. Brocka-Palacz pisze: sytuacja we wschodniej cz ci Niemiec mia a wp yw dwukierunkowy na gospodark ca ych Niemiec. Z jednej strony zjednoczenie nasili o presj na finanse publiczne i ubezpieczenia spo eczne, z drugiej popyt wschodnioniemiecki pozytywnie oddzia ywa na przedsi biorstwa ze starych landów. Ponadto dojazdy do pracy wykwalifikowanych pracowników pomog y w likwidacji w skich garde w zatrudnieniu w zachodniej cz ci Niemiec CZYNNIKI WZROSTU GOSPODARCZEGO Charakterystyczne dla rozwoju gospodarczego Niemiec po ponownym zjednoczeniu by o odmienne kszta towanie si tempa wzrostu gospodarczego we wschodniej i zachodniej cz ci Niemiec. Do wzrostu gospodarczego w RFN przyczyni y si nie tylko czynniki wewn trzne, ale równie i zewn trzne, tj. koniunktura na rynku wiatowym, globalizacja rynków i pog bienie integracji europejskiej. Wewn trzne czynniki s abego wzrostu gospodarczego RFN to: s aby popyt krajowy s aba dynamika wzrostu konsumpcji zbiorowej i indywidualnej zmniejszenie poziomu inwestowania z a sytuacja na rynku pracy spadek udzia u przemys u Tabela 3. Tempo wzrostu PKB w Niemczech Lata Tempo wzrostu PKB 1,7 0,8 1,4 2,0 1,8 3,0 0,6 0,2 ród o: Federalny Urz d Statystyczny, dla 2000 r. prognoza Instytutu Bada Gospodarczych w Halle. 7 B r o c k a - P a l a c z, Procesy wzrostu gospodarczego RFN na tle UE, s. 85.

8 64 ZBIGNIEW KLIMIUK PKB Niemiec w 2001 r. wzrós realnie o 0,6%, a w 2002 o 0,2%. Powodem tego by spadek produkcji w przemy le, rolnictwie i budownictwie. Wzrost odnotowany zosta tylko w dziedzinie us ug (finansowych i turystycznych). W tych dwóch latach odnotowano najni szy wzrost PKB od 1993 r. W ród przyczyn tej sytuacji wymienia si cz sto: negatywny wp yw wzrostu cen ropy naftowej, pogorszenie koniunktury wiatowej i os abienie dynamiki eksportu niemieckiego. Wydarzenia z w Nowym Jorku wzmocni y jeszcze te tendencje 8. W latach tempo wzrostu gospodarczego w gospodarce niemieckiej by o relatywnie niskie. Przyczyn takiego stanu rzeczy by a s aba koniunktura wewn trzna. Przeci tne roczne tempo wzrostu PKB by o do niskie i wynosi o 1,5%. W 2000 r. wzrost gospodarczy wyniós 3,1%, ale kolejne dwa lata przynios y obni enie dynamiki gospodarczej. W latach mo na by o zaobserwowa s abo popytu wewn trznego, którego skutkiem by s aby wzrost spo- ycia indywidualnego i inwestycji. Ekonomi ci wymieniaj szereg czynników, które przyczynia y si do niesprzyjaj cego klimatu konsumpcyjnego, m.in. wzrastaj ce obci enia na ubezpieczenia, co zwi kszy o rozpi to ci mi dzy dochodami brutto i netto, bezrobocie, wysoki d ug publiczny, stagnacja dochodów realnych utrzymuj cych si z pracy najemnej oraz polityka podatkowa 9. S abo popytu wewn trznego wida doskonale w tabeli 4., która prezentuje dane o kszta towaniu si wska ników koniunktury gospodarczej. Tabela 4. Kszta towanie si wska ników koniunktury gospodarczej w Niemczech w latach (% zmiana w stosunku do roku poprzedniego) Spo ycie Inwestycje Handel zagraniczny Rok PKB indywidualne zbiorowe maszyny budowle eksport import ,2 2,7 5,0-4,2 10,7-0,8 1, ,1 0,1 0,1-15,1 1,8-5,5-5, ,3 1,0 2,4-1,9 6,9 7,6 7, ,7 2,0 1,5 1,1-1,8 5,7 5, ,8 1,0 1,8 1,7-2,8 5,1 3, ,4 0,7-0,9 3,7-1,5 11,3 8, ,1 2,0 0,5 9,2-1,0 7,0 8,6 8 Tam e, s Tam e, s. 86.

9 TRENDY ROZWOJOWE W GOSPODARCE NIEMIECKIEJ PO 1990 R ,6 2,6-0,1 6,7 0,5 5,1 8, ,0 1,4 1,2 8,7-2,5 16,8 18, ,6 1,4 0,8-5,8-6,0 6,1 1, ,2 1,5 1,5-9,2-5,8 2,6-3,7 ród o: Statistisches Jahrbuch Zarówno konsumpcja zbiorowa, jak równie i konsumpcja indywidualna wykazywa y s ab dynamik wzrostu. Wydatki pa stwa na cele konsumpcyjne po 1997 r. wzrasta y w granicach od 0,5 do 1,5%. W kolejnych dwóch latach nast pi o zmniejszenie tempa wzrostu tych wielko ci. Najs absz dynamik wzrostu w zakresie konsumpcji mo na zauwa y w odniesieniu do konsumpcji zbiorowej. Powolny wzrost konsumpcji indywidualnej spowodowany by m.in. niekorzystnymi relacjami wzrostu p ac pracowników najemnych oraz wzrostem cen dóbr konsumpcyjnych. W latach dziewi dziesi tych dynamika wzrostu cen dóbr konsumpcyjnych wyprzedza a wzrost p ac realnych. Je li przyjmiemy 1991 r.=100, ceny dóbr konsumpcyjnych wzros y w 2001 r. do 125,8%, natomiast wska nik wzrostu p ac netto wyniós w tym okresie tylko 122,6%. P ace realne zmala y zatem o 2,5% 10. W gospodarce niemieckiej zaobserwowano równie s aby popyt budowlany, który systematycznie mala od 1995 r., a w 2001 r. obni y si o 4,1%, w 2002 r. o dalsze 4,7%. Do tworzenia PKB we wschodniej cz ci Niemiec znacznie bardziej przyczyni o si budownictwo ni przemys przetwórczy. Du y udzia budownictwa w PKB by skutkiem ogromnych inwestycji infrastrukturalnych. W ci gu pierwszych pi ciu b d sze ciu lat po ponownym zjednoczeniu popyt budowlany kszta towa si na bardzo wysokim poziomie. A nast pnie nast pi jego spadek i kurczenie si nadmiernie rozbudowanego potencja u budownictwa. Konsekwencj tego by spadek liczby miejsc pracy w tej dziedzinie gospodarki. W 1999 r. prac w budownictwie straci o ok. 40 tys., a w kolejnych latach ok. 25 tys. Nale y zauwa y, e koniunktura budowlana kszta towa a si odmiennie we wschodniej cz ci Niemiec w porównaniu z zachodni. Podczas gdy w 1999 r. produkcja budowlana wzros a w zachodnich Niemczech o 1-2%, we wschodnich Niemczech spad a o 3% Arbeitsgruppe Alternative Wirtschaftspolitik, Memorandum 2002, s G. M i l b r a n d t, Aufbau Ostein langwieriger Prozess, Witrschaftsdienst 2007, nr 7.

10 66 ZBIGNIEW KLIMIUK Negatywny wp yw na popyt wewn trzny mia o równie zmniejszenie si poziomu inwestowania. Chodzi tu zarówno o inwestycje publiczne, jak równie i prywatne. W 2001 r. inwestycje ogó em zmala y o 5,3%, a w kolejnym roku o kolejny 1%. Je li porównamy okres zaraz po zjednoczeniu Niemiec z 2001 r., to zauwa alny jest spadek inwestycji ogó em w tym kraju. Na pocz tku, dzi ki wysokiemu poziomowi inwestowania we wschodniej cz ci Niemiec, maj tek trwa y tych terenów znacznie si odnowi (a 80% maj tku produkcyjnego pochodzi z okresu po 1990 r.). Warto te doda, e poziom inwestycji przemys owych w 1999 r. na jednego zatrudnionego w b. NRD by o ok. 60% wy szy ni w b. RFN. Niestety, taka sytuacja trwa a tylko do 2001 r., w kolejnych latach ograniczono transfery finansowe i inwestycje w tych regionach. Inwestycje sektora publicznego znacznie spad y i przez to straci y na znaczeniu w kszta towaniu popytu wewn trznego. Niestety, powsta a tu ogromna luka, której inne czynniki nie by y w stanie wype ni 12. Popyt inwestycyjny przedsi biorstw prywatnych równie by s aby, czego przyczyn by o m.in. niepe ne wykorzystanie zdolno ci produkcyjnych w niemieckiej gospodarce. Stopie wykorzystania zdolno ci produkcyjnych by w latach dziewi dziesi tych najni szy od lat sze dziesi tych 13. Lata Tabela 5. Poziom i dynamika inwestycji brutto w latach (nak ady w cenach sta ych, w mld euro) Wielko nak adów Dynamika (% zmiana w stosunku do roku poprzedniego) Nak ady w % PKB ,8 4,0 22, ,2-0,6 22, ,8-0,8 22, ,0 0,6 22, ,1 3,0 22, ,4 4,2 22, ,8 2,3 22, ,5-5,3 21, ,8-6,4. ród o: Statistisches Jahrbuch für BRD 2002, Wiesbaden B. B r o c k a - P a l a c z, S abo wzrostu i problemy strukturalne gospodarki Niemiec oraz ich implikacje, w: Niemcy w Unii Europejskiej. 13 Sachverständigenrat: Jahresgutachten 1998/1999.

11 TRENDY ROZWOJOWE W GOSPODARCE NIEMIECKIEJ PO 1990 R. 67 Przyczyn s abo ci popytu inwestycyjnego nie by brak kapita u, gdy Niemcy s powa nym eksporterem kapita u netto, ale niesprzyjaj cy klimat inwestycyjny. Niemcy okre laj si terminem Standortwettbewerb, co oznacza konkurencj o lokalizacj. W konkurencji o inwestorów gospodarka niemiecka przegrywa z innymi krajami. Powoduje to zjawisko odp ywu kapita u za granic. W roku 2000 niemieckie inwestycje zagraniczne osi gn y 517,8 mln euro przy nap ywie kapita u zagranicznego do Niemiec w wysoko ci 277,1 mln euro 14. Reform podatkow, któr zaplanowano w trzech etapach, rozpocz to ju w 2001 r. Celem jej by o obni enie podatku dochodowego z 45% do 25%. Mia o to zmotywowa przedsi biorców do podejmowania nowych inwestycji i tworzenia miejsc pracy. Dla gospodarstw domowych obni enie podatków mia o przyczyni si do zwi kszenia si y nabywczej i wzrostu popytu konsumpcyjnego. Bardzo negatywny wp yw na rozwój popytu wewn trznego mia a pogarszaj ca si sytuacja na rynku pracy. Utrata pracy, jak równie obawa jej utraty, spowodowa a znaczne obni enie sk onno ci do konsumpcji. Wykres 1. Stopa bezrobocia w Niemczech w latach ród o: Na podstawie strony internetowej: de.statista.de 14 B r o c k a - P a l a c z, Procesy wzrostu gospodarczego RFN na tle UE, s. 90.

12 68 ZBIGNIEW KLIMIUK Na wykresie 1., jak równie w tabeli 5. mo na zaobserwowa wzrost stopy bezrobocia w kolejnych latach. Mimo o ywienia gospodarczego, które mia o miejsce od po owy 1992 r. do ko ca 1996 r., liczba bezrobotnych by a na podobnym poziomie, a nawet delikatnie wzrasta a. Do tego stanu nale y doliczy równie formy bezrobocia ukrytego, zwi zanego z przekwalifikowaniem si lub prac w niepe nym wymiarze. Przyczyn pog biaj cego si bezrobocia by przyj ty model prywatyzacji ca kowitej, który polega na likwidacji wszystkiego, co si nie da o sprywatyzowa. Prywatyzacja przedsi biorstw nale a a do g ównych przedsi wzi strukturalnych, które mia y doprowadzi do po czenia obu cz ci Niemiec w jeden organizm gospodarczy i spo eczny dzi ki zbudowaniu gospodarki rynkowej w Niemczech Wschodnich 15. Stwierdzono, e trudna sytuacja na rynku pracy nie tylko nadal si utrzymuje, ale tak e przy niskim tempie wzrostu gospodarczego cechuje j brak perspektyw wyra nej poprawy w najbli szych kilku latach 16. Rok Tabela 6. Stopa bezrobocia w Niemczech w latach Niemcy Niemcy Niemcy ogó em Zachodnie Wschodnie Stopa Stopa Stopa Bezrobotni bezrobocia bezrobocia bezrobocia tys. % % % ,3 6,3 10, ,5 6,6 14, ,8 8,2 15, ,2 16, ,1 9,3 14, ,2 10,1 16, , , ,7 10,5 19, ,6 9, ,7 8,7 18, ,9 8,3 18,9 ród o: Arbeitslosigkeit in Deutschland- Ursachen und Lösungsmöglichkeiten, Jane Petzold. 15 K.-H. P a g u e, Die ostdeutsche Wirtschaft nach zehn Jahren deutscher Einheit, Wirtschaftsdienst 2000, nr B r o c k a - P a l a c z, Bilans transformacji w gospodarce Niemiec Wschodnich, s. 76.

13 TRENDY ROZWOJOWE W GOSPODARCE NIEMIECKIEJ PO 1990 R. 69 P ace realne netto nie wzros y w ogóle od pocz tku lat dziewi dziesi tych, a w okresie od 2004 r. do 2008 r. spad y, co by o jedyne w swoim rodzaju w ca ej historii rozwoju Niemiec, poniewa nigdy wcze niej silny wzrost gospodarczy nie by po czony z jednoczesnym spadkiem p acy realnej netto. Przyczyn tego nie by y obci enia wynagrodze przez podatki b d wiadczenia socjalne, lecz niezwykle s aby wzrost wynagrodze. Kiedy wzros y kwalifikacje zatrudnionych pracowników, oczekiwano wyra nego wzrostu p ac. W przeciwie stwie do wzrostu p ac, nast pi w ubieg ych latach silny wzrost dochodów z tytu u najmu (czynno ci dodatkowych), jak równie z maj tku kapita owego. Rezultatem tego by sta y niski udzia wynagrodze pracowników w dochodzie spo ecznym. W 2007 r. i w 2008 r. stopa p ac osi gn a rekordowo niski poziom 17. W latach nast pi we Wschodnich Niemczech znaczny spadek udzia u przemys u w tworzeniu PKB. W obr bie przemys u charakterystyczne by y zmiany jego struktury ga ziowej i bran owej. W tabeli 7. przedstawiono dane dotycz ce siedmiu ga zi przemys u wschodniej cz ci Niemiec, które stanowi y 2/3 ogólnej produkcji przemys u przetwórczego. Tabela 7. Struktura i dynamika produkcji siedmiu najwa niejszych ga zi przemys u w latach Ga przemys u Przemys y: Udzia w produkcji * Wzrost produkcji w % ** Spo ywczy 14,2 33,1 Wyrobów metalowych 12,0 41,2 Chemiczny 10,2 29,3 Szklarsko-ceramiczny 8,9 17,1 Maszynowy 8,7 19,5 Samochodowy 6,0 85,5 Poligraficzny 5,8 38,3 Przemys przetwórczy ogó em 100,0 37,1 * udzia w produkcji przemys u przetwórczego ** zmiany produkcji netto w latach ród o: R. P o h l, Die unvollendete Transformation, Wirtschaft im Wandel 2000, nr 8, s K. B r e n k e, Reallöhne in Deutschland über mehrere Jahre rückläufig, DIW. Wochenbericht 2009, nr 33.

14 70 ZBIGNIEW KLIMIUK Z danych tabeli 7. wynika, e najwi ksz dynamik wzrostu w pierwszych pi ciu- dziesi ciu latach po zjednoczeniu osi gn przemys samochodowy, którego produkcja w ci gu pi ciu lat wzros a o 85,5%, oraz przemys wyrobów metalowych (wzrost o 41,2%). W tempie ni szym od przeci tnego rozwija y si przemys y spo ywczy i chemiczny, które posiada y w produkcji przemys owej znaczny udzia 18. Jedynym dzia em gospodarki, który by bardziej wydajny we wschodniej cz ci kraju ni w zachodniej, by o rolnictwo. W Niemczech Zachodnich istnieje ok. 520 tys. gospodarstw i ich przeci tna wielko wynosi 43 ha. We wschodniej cz ci Niemiec powsta o z ponad 5 tys. wielkich rolnych przedsi biorstw pa stwowych ok. 30 tys. prywatnych gospodarstw. Ich przeci tna powierzchnia wynosi a 126 ha, a ich wydajno by a znacznie wy sza ni zachodnioniemieckich. Si nap dow wzrostu gospodarczego gospodarki RFN by jedynie eksport, którego wzrost w 2000 r. wyniós 17,1%. Najszybciej wzrasta eksport wschodnioniemiecki do krajów azjatyckich, a w szczególno ci na rynki Chin, Azji Po udniowej i Wschodniej. Przedmiotem eksportu Niemiec Wschodnich by y g ównie samochody, wyroby elektryczne, maszyny oraz farmaceutyki. Landami wschodnioniemieckimi, które wykazywa y najwi kszy udzia w eksporcie, by a Saksonia i Turyngia. Udzia Niemiec Wschodnich, mimo wysokiej dynamiki wzrostu, w ca kowitym eksporcie kraju wynosi zaledwie 5,3% w 2003 r. Spowodowane by o to faktem, i wiele przedsi biorstw Niemiec Wschodnich by o dostawcami pó fabrykatów, podzespo ów lub cz ci do produkcji eksportowej w starych landach 19. Du o wy szy by udzia Niemiec Wschodnich w eksporcie do krajów Europy rodkowej i Wschodniej. W 2004 r. wynosi on 13% ca kowitego eksportu kraju. Dodatkowo ok. 1/5 produkcji przemys owej kierowana by a na rynki Unii Europejskiej, a po rozszerzeniu w 2004 r. w szczególno ci do nowych cz onków. Porównuj c eksport wschodniej cz ci Niemiec z zachodni, nale y stwierdzi, e Niemcy Zachodnie wykazywa y wy sz dynamik eksportu. Udzia eksportu w produkcji przemys u przetwórczego w Niemczech Zachodnich wynosi 37,5%, natomiast we Wschodnich ok. 21% Zob. Gospodarka Niemiec Wspó czesnych. 19 M. W e r e s a, Powi zania Niemiec z zagranic, w: Niemcy w Unii Europejskiej. 20 B. B r o c k a - P a l a c z, Gospodarka Niemiec a kraje Europy rodkowej i Wschodniej, Warszawa 2006.

15 TRENDY ROZWOJOWE W GOSPODARCE NIEMIECKIEJ PO 1990 R. 71 Tabela 8. Obroty niemieckiego handlu zagranicznego w latach Eksport netto Import Eksport Rok (%PKB) (%PKB) (%PKB) ,5% 19,2% 21,7% ,7% 19,3% 22,0% ,1% 20,5% 23,6% ,3% 21,4% 24,7% ,2% 22,1% 25,3% ,9% 26,1% 29,0% ,1% 26,0% 30,2% ,2% 24,2% 30,4% ,0% 24,6% 30,6% ,1% 26,1% 33,1% ,2% 27,9% 35,1% ,8% 31,6% 38,4% ,1% 31,8% 39,8% ,1% 32,8% 39,9% ród o: R. S t e f a s k i, Wp yw wschodniego rozszerzenia Unii Europejskiej na koniunktur gospodarcz Niemiec, w: Polska i Niemcy w Unii Europejskiej, red. J. Olszy ski, Warszawa GOSPODARKA NIEMIEC PO 2002 R. W dniu 1 stycznia 2002 r. wprowadzono do obiegu gotówkowego euro. Spowodowa o to wzrost cen towarów i us ug konsumpcyjnych codziennego u ytku o 4,8% przy oficjalnej rocznej stopie inflacji 1,9%. Rok 2002 nie przyczyni si do wzrostu gospodarczego, lecz nadal utrzymywa a si stagnacja. Kolejny wzrost cen zanotowano w latach przy rocznej stopie inflacji na poziomie ok. 1%. Deficyt bud etowy Niemiec przekroczy w 2003 r. 3% PKB. Jednocze nie powi ksza o si zad u enie publiczne, które w 2005 r. wynosi o 67,9% PKB. Przyczyn narastania deficytu bud etowego by o m.in. niskie tempo wzrostu dochodu narodowego. W 2003 r. realny PKB zmniejszy si o 0,1% w stosunku

16 72 ZBIGNIEW KLIMIUK do PKB z poprzedniego roku. W kolejnych latach zanotowano nieznaczn popraw. Tabela 9. Zmiany roczne realnego PKB w %, deficyt bud etowy sektora pa stwowego i zad u enie publiczne w % PKB w Niemczech w latach Lata Zmiany realnego PKB 0,2-0,1 1,25 0,9 2,9 2,4 1,3-5,4 0,3 Deficyt bud etowy sektora -3,5-4 -3,75-3,2-1,6 0-0,1-3,9-5,9 pa stwowego Zad u enie publiczne 60, ,5 67,9 67, ,9 73,4 78,7 ród o: P. A l b i s k i, Przyj cie Euro w Niemczech z jakich do wiadcze mo e skorzysta Polska, s. 96. Deficyt bud etowy sektora pa stwowego w 2002 r. wynosi 3,5%, a zad u- enie publiczne 60,8% PKB. Do 2004 r. zwi ksza o si zad u enie publiczne oraz deficyt bud etowy sektora pa stwowego. W tej sytuacji zapocz tkowano radykalne reformy finansów publicznych. Rz d SPD/Zieloni kanclerza Schrödera zapocz tkowa w 2003 r. socjalny pakiet reform Agenda Pa stwo niemieckie przesta o by pa stwem opieku czym. Te reformy kontynuowa rz d Angeli Merkel. Od 2006 r. nast powa wzrost PKB do poziomu 2,9%, jak równie zredukowano deficyt bud etowy poni ej 3%. W 2006 r. wyniós on 1,6% PKB, a w 2007 r. zmala do zera. Obni y o si równie zad u enie publiczne Niemiec do 67,5% PKB w 2006 r. i 65% PKB w 2008 r. Od stycznia 2005 r. zmniejszy o si równie bezrobocie z 5,05 mln osób do 3,19 mln osób w 2008 r. 21 Spadek popytu zagranicznego, który nasila si od 2008 r., spowodowa za amanie eksportu niemieckiego. Przyczyni o si to do powstania recesji w Niemczech. Eksport, który od 2005 r. zwi ksza si rednio o ponad 7% w porównaniu z rokiem poprzednim, w 2008 r. wzrós zaledwie o 2,7%, a w 2009 r. nast pi jego spadek o 16%. Silne uzale nienie wzrostu gospodarczego Niemiec od eksportu spowodowa o, e w 2008 r. roczne tempo wzrostu PKB Niemiec zmniejszy o si o 1,3%, a w 2009 r. nast pi jego spadek na poziomie 5,4%. Wraz ze spadkiem PKB zwi kszy o si zad u enie publiczne do 65,9% PKB w 2008 r., a w 2009 r. do 73,4% PKB. W 2010 r. PKB wzrós o 0,3%, a deficyt bud etowy sektora 21 Arbeitslosigkeit in Deutschland, destatis.

17 TRENDY ROZWOJOWE W GOSPODARCE NIEMIECKIEJ PO 1990 R. 73 publicznego zwi kszy si do 5,9% PKB. Co za tym idzie, zwi kszy o si równie zad u enie publiczne wynosi o ono 78,7% PKB. 6. O YWIENIE GOSPODARCZE W LATACH I KRYZYS PO 2007 R. Lata spowodowa y o ywienie gospodarcze, na które wskazuje zwi kszenie tempa wzrostu PKB oraz wzrost zatrudnienia z pe nym ubezpieczeniem spo ecznym. W 2007 r. sytuacja na rynku pracy by a najlepsza od wielu lat. W marcu 2008 r. bezrobocie zmniejszy o si o 1,6 mln osób. Stopa bezrobocia w 2008 r. obni y a si o 8,9% w stosunku do 2007 r. i wynosi a 10,4%. Do o ywienia aktywno ci gospodarczej w latach przyczyni si silny popyt zagraniczny na niemieckie towary i dobra inwestycyjne. W latach saldo obrotów bie cych cechowa o si wysok dynamik wzrostu odpowiednio do wzrostu zapotrzebowania zagranicy na niemieckie towary. Niemcy by y i s do chwili obecnej najwi kszym eksporterem towarów na wiecie i od lat uzyskuj rosn ce nadwy ki w wymianie mi dzynarodowej. W 2007 r. nadwy ka w bilansie handlowym wynosi a 170,9 mld euro w porównaniu do 42,5 mld w 2001 r. W latach nast pi o równie o ywienie inwestycji. W 2001 r. nast pi spadek inwestycji o 3,5%, a w kolejnym roku o 7,5%. Zwi zane to by o z nak adami inwestycyjnymi na zakup maszyn i urz dze, jak i nak adów na budynki i budowle. W 2003 r. nast pi niewielki wzrost inwestycji na zakup maszyn i urz dze, silniejszy wzrost mia miejsce w 2005 r., kiedy wzros y one o 6%. Tempo wzrostu inwestycji w latach wynosi o ponad 8% i by y to g ównie inwestycje restytucyjne, a nak ady by y przeznaczone na maszyny oraz urz dzenia, tylko cz ciowo na budynki. Bezrobocie stawa o si coraz wi kszym problemem dla kraju, gdy z roku na rok wzrasta o i dopiero w 2007 r. nast pi a poprawa tej sytuacji. Dzi ki dobrej koniunkturze odnotowano w 2007 r. spadek stopy bezrobocia o ok. 2%, po czym

18 74 ZBIGNIEW KLIMIUK w 2009 r. nast pi delikatny wzrost na skutek kryzysu gospodarczego, którego efekty odczuwalne by y z opó nieniem 22. mld (USD) 4000 PKB (mld USD) , , , , , , , Wykres 2. Produkt krajowy brutto Niemiec (w mld USD) w latach ród o: Opracowanie w asne na podstawie: data.worldbank.org. W 2005 r. produkt krajowy brutto Niemiec wynosi 2.766,3 mld USD i osi gn poziom 3.323,8 mld USD w 2008 r. 23 Niemcy do 2008 r. by y najwi kszym na wiecie eksporterem towarów, ale w 2009 r. po spadku eksportu o ok. 14% straci y sw przewag na rzecz Chin. Ponad 60% warto ci wymiany handlowej ukierunkowane by o na kraje UE. Po 1 maja 2004 r. nast pi szybki wzrost wymiany handlowej z nowymi krajami cz onkowskimi, w tym z Polsk. Najwa niejszymi partnerami handlowymi Niemiec s Francja, USA, Wielka Brytania, Holandia oraz po rozszerzeniu UE kraje Europy Wschodniej. Równocze nie ro nie eksport do krajów azjatyckich (w szczególno ci do Chin), gdzie Niemcy s g ównym europejskim inwestorem. Coraz wi kszego znaczenia nabieraj stosunki handlowe i gospodarcze z tzw. wschodz cymi rynkami w Azji, jak Chiny i Indie. 22 Zob. K. S z e w c z y k, Polityka agodzenia skutków kryzysu gospodarczego w gospodarce niemieckiej w latach , w: Polska i Niemcy w Unii Europejskiej, s data.worldbank.org

19 TRENDY ROZWOJOWE W GOSPODARCE NIEMIECKIEJ PO 1990 R. 75 Po okresie wzrostu nast pi fatalny 2009 r., w którym rz d RFN musia si zmierzy z najg bsz od czasów powstania Republiki recesj w gospodarce. Wed ug danych DeStatis (Federalnego Urz du Statystycznego), PKB RFN wyniós 3298,6 mld USD (2397 mld euro), co oznacza o spadek w uj ciu realnym (w cenach sta ych) o 4,7% w porównaniu z rokiem poprzednim. Najsilniejsze za amanie gospodarki odnotowano w RFN w dwóch zimowych kwarta ach na prze omie lat 2008/2009, natomiast w ci gu 2009 r. panowa a lekka stabilizacja rozwoju gospodarczego na nowym, niskim poziomie. Tak silny spadek PKB rz d t umaczy panuj cym w 2009 r. kryzysem na mi dzynarodowych rynkach finansowych i globalnym kryzysem gospodarczym, który dotkn gospodark niemieck jako najwi kszego eksportera na wiecie. Dzi ki zastosowanym pakietom pobudzania koniunktury i funduszowi stabilizuj cemu rynki finansowe oraz uspokojeniu sytuacji na rynkach finansowych w skali globalnej spadek PKB zatrzyma si na poziomie 4,9%, w którym 3,4 punktu procentowego (pp) przypad o na obroty z zagranic, 2,4 pp na inwestycje brutto, a jedyny impuls wzrostowy pochodzi z konsumpcji (0,7 pp), szczególnie sektora publicznego. Na poziom wytworzonego PKB olbrzymi wp yw mia o za amanie si popytu zagranicznego na towary niemieckie po raz pierwszy od 1993 r. Licz c w cenach sta ych, wyeksportowano mniej towarów i us ug ni w roku poprzednim o 14,7%, który jednak e by dla gospodarki niemieckiej rokiem rekordowym w odniesieniu do warto ci eksportu. Najwi kszy udzia w tworzeniu PKB w RFN w 2009 r. mia sektor finansowy, po rednictwo nieruchomo ci i us ug dla przedsi biorstw (31%), sektor us ug publicznych i prywatnych (24%), przemys przetwórczy (21,9%), handel, restauracje i hotelarstwo oraz transport (17,6%), budownictwo (4,6%) oraz rolnictwo, le nictwo i rybo ówstwo (0,8%). Udzia sektora us ug w tworzeniu PKB w 2009 r. wynosi 72,6% 24. W 2010 r. gospodarka niemiecka wróci a na cie k wzrostu, osi gaj c imponuj cy wzrost w wysoko ci 3,6% PKB w uj ciu realnym tak wysoki, jakiego nie odnotowano od czasu zjednoczenia, przy czym silniejszy wzrost odnotowano w zachodnich krajach zwi zkowych RFN (3,8%), a wolniejszy w tzw. nowych krajach zwi zkowych (2%). 24

20 76 ZBIGNIEW KLIMIUK mln (EUR) PKB (mln EUR) , , Wykres 3. Produkt krajowy brutto Niemiec (w mln EUR) w latach ród o: Opracowanie w asne na podstawie: EUROSTAT, portal/page / portal/national_accounts/data/database Impulsy wzrostowe pochodzi y nie tylko ze strony obrotów z zagranic, ale tak e z rynku wewn trznego. Inwestycje wzros y o 9,4%, inwestycje w sektorze budowlanym o 2,8%, wydatki na konsumpcj prywatn wzros y o 0,5%, a w sektorze publicznym o 2,2%. Udzia eksportu we wzro cie gospodarczym wyniós 1,1 punktu procentowego 25. Równie w 2011 r. nast pi wzrost produktu krajowego brutto o 3% (wg danych Federalnego Urz du Statystycznego w Wiesbaden). Lecz wed ug wst pnych szacunków w ostatnim kwartale 2011 r. gospodarka Niemiec wyhamowa a, a PKB obni y si o ok. 0,25%. G ównym impulsem wzrostu gospodarczego w Niemczech w 2011 r. by y prywatne wydatki konsumpcyjne, które zwi kszy y si o 1,5%, jak równie dynamika inwestycji. W tym okresie Niemcy wyeksportowa y o 8,2% wi cej towarów i us ug ni w 2010 r. Z kolei import wzrós o 7,2%. Wed ug wst pnych wylicze Federalnego Urz du Statystycznego, niemiecki deficyt wynosi 26,7 mld euro, czyli jedynie 1% PKB. Oznacza to, e po raz pierwszy od trzech lat Niemcom uda o si spe ni unijne kryteria deficytu, nakazuj ce utrzymanie jego poziomu poni ej 3% PKB. Produkt krajowy brutto 25

21 TRENDY ROZWOJOWE W GOSPODARCE NIEMIECKIEJ PO 1990 R. 77 Niemiec stanowi 27% ca ego PKB Unii Europejskiej. W zwi zku z kryzysem zad u enia w strefie euro, ekonomi ci obawiaj si znacznego spowolnienia wzrostu w 2012 r. do ok. 0,5% PKB, a nawet ostrzegaj przed recesj w pierwszej po- owie roku 26. Wed ug niemieckiego raportu gospodarczego, rz d niemiecki prognozuje, e w 2012 r. PKB Niemiec wzro nie o 0,7%. W 2013 r. niemiecki rz d oczekuje wzrostu PKB na poziomie 1,6% GOSPODARKA NIEMIEC W CZASIE KRYZYSU FINANSOWEGO Na ekspansj eksportow Niemiec pozwala a otwarta gospodarka wiatowa, która nie zmusza a ich przy tym do redukowania nadwy ek bilansu p atniczego, które od 2002 r. stale wzrasta y i w 2000 r. wynosi y 200 mld euro. Takiej kwoty nie móg wch on rynek wewn trzny, który by podporz dkowany polityce dyscyplinowania p ac, której celem by o utrzymanie z kolei konkurencyjno ci eksportowej 28. Niemcy udzielali po yczek, które zwi ksza y konsumpcj w zad u- onych gospodarkach i dzi ki temu zwi ksza y swój eksport. W latach gospodarka Niemiec uzale niona by a od eksportu dóbr oraz od inwestowania kapita u za granic. Sta o si to problemem w czasie wybuchu kryzysu finansowego. Wówczas gospodarka Niemiec zanotowa a du y spadek. Wiele podmiotów gospodarczych popad o w ogromne tarapaty i stan o na skraju bankructwa, np.: Opel, Hypo, Real Estate, General Motors i Arcandor 29. Eksport w 2010 r. mierzony w cenach sta ych wzrós o 14,2%, a import o 13%. Przyczyni si do tego wzrost popytu na pojazdy mechaniczne i pó produkty do produkcji. Impulsy nap ywa y z szybko rozwijaj cych si krajów azjatyckich, przede wszystkim z Chin, ale tak e z Ameryki aci skiej, podczas gdy tradycyjne rynki eksportowe w krajach wysoko rozwini tych prze ywa y okres spadku tempa eksportu. Zdaniem S. P ó c i e n n i k, Systemowe konsekwencje kryzysu finansowego i gospodarczego dla Niemiec, w: Polska i Niemcy w Unii Europejskiej. 29 K. S z e w c z y k, Polityka agodzenia skutków kryzysu gospodarczego w gospodarce niemieckiej w latach , w: Polska i Niemcy w Unii Europejskiej.

22 78 ZBIGNIEW KLIMIUK ekspertów w najbli szych latach mo na oczekiwa nieproporcjonalnie wysokiej dynamiki wzrostu i handlu ze strony rynków azjatyckich. mln (EUR) Eksport Import Wykres 4. Eksport i import towarów oraz us ug ród o: Opracowanie w asne na podstawie: EUROSTAT, /page/portal/national_accounts/data/database Gospodarka niemiecka utorowa a ju sobie drog na te rynki w poprzednich latach i w najbli szym czasie mo na oczekiwa silnego wzrostu eksportu na te kierunki. Gospodarka niemiecka odniesie wi c z tego tytu u wi ksze korzy ci ni inne kraje. Niemcy maj wy szy udzia eksportu ni kraje UE cznie, w szczególno ci w: Chinach (4,5% vs. 2,2%), Rosji (2,6% vs. 2,1%), Ameryce aci skiej (2,3% vs. 2,0%), a tak e w innych azjatyckich szybko rozwijaj cych si gospodarkach (3% vs. 2,5%). Jednocze nie niemiecka gospodarka wykazuje wysok otwarto nie tylko w odniesieniu do swojego eksportu, ale tak e importu. Udzia importu w popycie ko cowym (tzw. intensywno importu towarów i us ug) w poprzednich latach podwoi si z poziomu poni ej 20% na pocz tku lat dziewi dziesi tych do prawie 35% w 2008 r. Udzia importowanych pó produktów w eksporcie stanowi cznie wi cej ni 42%. Oko o 60% niemieckiego importu pochodzi z krajów Unii Europejskiej, wi c z o ywienia w gospodarce niemieckiej

23 TRENDY ROZWOJOWE W GOSPODARCE NIEMIECKIEJ PO 1990 R. 79 korzystaj tak e kraje cz onkowskie UE. Nadwy ka na rachunku bie cym bilansu p atniczego wzros a ze 133,7 mld euro w kryzysowym 2009 r. do 141,4 mld euro w 2010 r. 30 W 2011 r. Niemcy wyeksportowa y o 8,2% wi cej towarów i us ug ni w roku poprzednim. Import z kolei wzrós o 7,2% 31. Analizuj c poni szy wykres, mo emy stwierdzi, e od pocz tku 2000 r. do po owy 2004 r. eksport stanowi ok. 30% PKB. W kolejnych latach udzia eksportu w PKB wzrós do ok. 40%. Taki du y udzia w PKB wiadczy, e w okresie co czwarte euro pochodzi o ze róde zagranicznych oraz o ogromnym powi zaniu gospodarki RFN z gospodark wiatow. Spadek w 2009 r. by spowodowany kryzysem na wiatowych rynkach. Wykres 5 prezentuje, jak wa ny jest eksport dla silnej gospodarki. Wykres 5. Udzia procentowy eksportu w PKB Niemiec ród o: Interia, czy-w-2011-r, ,2156

24 80 ZBIGNIEW KLIMIUK Wykres 6 ilustruje z kolei zale no mi dzy eksportem a PKB. Wraz ze wzrostem eksportu ros a warto PKB i odwrotnie wraz ze spadkiem eksportu spada produkt krajowy brutto. Pokazuje to, jak wa ny dla niemieckiej gospodarki jest eksport. m ln (EUR) Eksport i PKB (m ln EUR) , , , , PKB Eksport Wykres 6. Dynamika eksportu i PKB w latach ród o: Opracowanie w asne na podstawie: EUROSTAT, tal/page/portal/national_accounts/data/database Kryzys gospodarczy w latach zapocz tkowa kryzys systemu bankowego i finansowego latem 2007 r., wskutek powsta ej sytuacji na rynku kredytów hipotecznych w Stanach Zjednoczonych. W Niemczech pierwsze objawy kryzysu odnotowa w 2007 r. bank przemys owy IKB, w wyniku przespekulowania hipotek na rynku ameryka skim. Za punkt prze omowy kryzysu finansowego w gospodarce Niemiec przyjmuje si og oszenie niewyp acalno ci przez holding Hypo Real Estate. Skutki problemów finansowych by y widoczne w notowaniach na gie dzie. Kryzys w sektorze finansowym wp yn na inne obszary gospodarki, co spowodowa o, e konsumenci zacz li ogranicza zakupy i inwestycje, hamuj c w ten sposób produkcj. Najbole niejsze skutki mo na by o odczu w przemy le samochodowym (np. Opel) 32. Kolejnym przejawem kryzysu 32 Kriese bei Opel Mutter GM, n-tv.de,

25 TRENDY ROZWOJOWE W GOSPODARCE NIEMIECKIEJ PO 1990 R. 81 gospodarczego w przemy le niemieckim by o prócz bezrobocia og oszenie niewyp acalno ci niektórych firm niemieckich. ród o: destatis.de Wykres 7. Handel zagraniczny w mld euro Polityka antykryzysowa nie polega a na ograniczeniu eksportu, lecz d y a do zrównowa enia gospodarki za pomoc tworzenia warunków do dynamicznego wzrostu sektora wewn trznego, który mia si opiera na us ugach. Na pocz tku kryzysu polityka niemiecka wzgl dem niego by a bardzo ostro na 33. W po owie 2008 r. polityka ta musia a by bardziej restryktywna, gdy wiadomo by o, e Niemcy bole nie odczuj skutki kryzysu. Niemcy zareagowali na kryzys przez skracanie czasu pracy. Przedsi biorcy, którzy zanotowali 30-procentowy spadek zamówie, zamiast zwalnia pracowników skracali czas pracy. Pracownik w skróconym czasie pracy otrzymywa 60-67% wynagrodzenia, poza tym Niemcy nie podj y adnych kroków uodparniaj cych na podobny kryzys w przysz o ci. Pierwsze oznaki poprawy sytuacji gospodarczej wyst pi y pod koniec 2009 r. Oznaki kryzysu gospodarczego da y si odczu w drugiej po owie 2008 r. W pa dzierniku 2008 r. nast pi spadek zamówie eksportowych, co spowodowa o, e w grudniu tego roku produkcja w przemy le elektrotechnicznym spad a o 19%, a w maszynowym o 40%. W pierwszym kwartale 2009 r. eksport samochodów spad o 39%. W ostatnim kwartale 2008 r. spadek PKB wyniós 2,2% w stosunku do poprzedniego kwarta u. W 2009 r. nast pi o najgorsze za amanie 33 P ó c i e n n i k, Systemowe konsekwencje kryzysu finansowego i gospodarczego dla Niemiec.

26 82 ZBIGNIEW KLIMIUK gospodarcze od 60 lat. Spadek PKB wyniós 5%, mimo e przewidywano spadek na poziomie 7,5%. Zmiany na rynku pracy w latach przedstawia wykres 8. Dzi ki dobrej koniunkturze, w 2007 r. nast pi spadek stopy bezrobocia o ok. 2%. Liczba bezrobotnych w 2007 r. wynosi a 3,4 mln, z czego 1,7 mln stanowili m czy ni, a drugie 1,7 mln kobiety. W 2008 r. mo na zaobserwowa pocz tkowy spadek stopy bezrobocia o ok. 1%, a nast pnie niewielki wzrost. Odnotowano wtedy 3,1 mln bezrobotnych, w tym 1,4 mln w ród kobiet. Od maja 2009 r. stopa bezrobocia wzros a, a liczba bezrobotnych wynosi a 3,5 mln, z czego 1,6 mln stanowi y kobiety. W 2009 r. w Niemczech stopa bezrobocia wzros a z poziomu 7,5% (pa dziernik 2008 r.) do 8,2% (wrzesie 2009 r.). Wywo ane to by o kryzysem na rynkach finansowych. Po wprowadzeniu w ycie strategii antykryzysowej przez rz d federalny bezrobocie zmala o do 7% w pa dzierniku 2011 r. Wykres 8. Stopa bezrobocia w Niemczech w latach Tabela 10. Bezrobocie w Niemczech w latach Lata Stopa Bezrobocia 10,7 8,99 8,43 8,16 7,5 ród o: Opracowanie w asne na podstawie statystyk.

27 TRENDY ROZWOJOWE W GOSPODARCE NIEMIECKIEJ PO 1990 R. 83 Poziom inwestycji w latach przedstawia wykres 9. Poziom inwestycji w tym okresie, mimo wzrostu na pocz tku ka dego roku, utrzymywa si na wzgl dnie sta ym poziomie, po czym na koniec roku gwa townie spada. Na koniec 2007 r. poziom inwestycji wyniós 105 mld euro, po czym w 2008 r. spad poni ej 95 mld euro. Wykres 9: Inwestycje brutto wyra one w cenach rzeczywistych (w mld euro) ród o: Statistisches BundesamtDeutschland. Powy sze dane statystyczne oraz wykresy 8 i 9 wiadcz o tym, e zarówno stopa bezrobocia, jak i wska nik inwestycji nie zareagowa y w widocznym stopniu na rodki pakietów koniunkturalnych. wiadczy o tym równie wska nik produkcji, jak i wska nik konsumpcji. Wykres 10. Wska nik produkcji w zak adach produkcyjnych w % (2005 r.=100%) ród o:

28 84 ZBIGNIEW KLIMIUK Wykres 10 przedstawia zmiany wska nika produkcji w latach Na koniec 2008 r. odnotowano ogromny spadek produkcji o ok. 35%. Kolejny rok przyniós delikatn popraw, co nie przyczyni o si jednak do ustabilizowania wska nika produkcji. Przyczyn gwa townego spadku produkcji by o obni enie eksportu na wiecie. Na podstawie wska nika konsumpcji mo na zauwa y, jak kryzys przyczyni si do spadku konsumpcji w Niemczech. W 2009 r. wska nik konsumpcji by o 1,4% ni szy ni w 2008 r. Oznacza to, e w czasie kryzysu konsumenci powstrzymuj si od zwi kszania wydatków konsumpcyjnych. 8. KONSUMPCJA Konsumpcja w mikroekonomii oznacza zu ywanie posiadanych dóbr w celu bezpo redniego zaspokojenia ludzkich potrzeb. Wynika ona z u yteczno ci konsumowanego produktu lub us ugi, która mo e mie te dla konsumenta charakter subiektywny 34. Konsumpcja gospodarstw domow ych , , , , , , , , Q1 2007Q3 2008Q1 2008Q3 2009Q1 2009Q3 2010Q1 2010Q3 2011Q1 Warto konsumpcji (mln EUR) Wykres 11. Konsumpcja gospodarstw domowych w Niemczech ród o: Opracowanie w asne na podstawie: EUROSTAT, tal/page/portal/national_accounts/data/database. 34

29 TRENDY ROZWOJOWE W GOSPODARCE NIEMIECKIEJ PO 1990 R. 85 Z wykresu 11 wynika, e konsumpcja na przestrzeni ostatnich lat wzros a. Pierwsze kwarta y ka dego roku charakteryzowa y si zmniejszon konsumpcj. W kolejnych dwóch kwarta ach wydatki ros y, by w czwartym kwartale wzrosn prawie o 300 mln euro w porównaniu do pierwszego kwarta u. Wzrost wydatków w okresie ko cz cym rok mo na t umaczy wydatkami wi tecznymi oraz przygotowaniami do nowego roku. Zwracaj c uwag na okres kryzysu wiatowego w RFN, mo na stwierdzi, e obywatele nie przej li si problemami rynków finansowych i nie zmniejszyli swojej konsumpcji, a co za tym idzie nie zacz li oszcz dza. Program gwarantowanych depozytów oraz pomoc dla sektora bankowego sprawi, e Niemcy nie stracili zaufania do systemu bankowego. Podsumowuj c nale y stwierdzi, e gospodarka Niemiec po zjednoczeniu rozwija a si s abiej, ni oczekiwano. Po krótkim okresie boomu we wschodniej cz ci Niemiec nast pi a recesja. Natomiast po 1994 r. mo na ju zaobserwowa okresy o ywienia gospodarczego. Stan recesji spowodowa o wiele czynników, w ród których najbardziej niekorzystny by popyt krajowy. O ywienie gospodarcze mo na by o zaobserwowa w latach , kiedy g ównym ko em nap dowym gospodarki niemieckiej by eksport. Nast pnie w czasie kryzysu gospodarczego w latach nast pi spadek eksportu i dynamiki gospodarczej. BIBLIOGRAFIA Arbeitsgruppe Alternative Wirtschaftspolitik, Köln, Memorandum B r e n k e K.: Reallöhne in Deutschland über mehrere Jahre rückläufig, DIW Wochenbericht 2009, nr 33. B r o c k a - P a l a c z B.: Procesy wzrostu gospodarczego RFN na tle UE, w: Niemcy w Unii Europejskiej, red. M.A. Weresa, Warszawa: Szko a G ówna Handlowa w Warszawie B r o c k a - P a l a c z B.: Ekonomiczne determinanty polskiej obecno ci gospodarczej na rynku niemieckim, w: Polska i Niemcy w Unii Europejskiej, red. J. Olszy ski, Warszawa: Szko a G ówna Handlowa w Warszawie B r o c k a - P a l a c z B.: Bilans transformacji w gospodarce Niemiec Wschodnich, w: Gospodarka Niemiec wspó czesnych, red. W. Ma achowski, Warszawa: Szko a G ówna Handlowa w Warszawie 2001.