Kobiety nielegalne imigrantki z Polski w Brukseli pod koniec XX wieku zjawisko i problemy

Transkrypt

1 Artykuł opublikowany w przeglądzie Migracje i społeczeństwo", tom 10, pt. Kobiety i młodzież w migracjach pod red. Prof. Jana E. Zamojskiego, Polska Akademia Nauk, Warszawa, Elżbieta Kuźma Kobiety nielegalne imigrantki z Polski w Brukseli pod koniec XX wieku zjawisko i problemy Przedmiotem niniejszego artykułu jest uczestnictwo kobiet we współczesnych ruchach migracyjnych, analizowane na przykładzie imigrantek polskich w Brukseli. Jest to zagadnienie mało znane i w związku z tym jawi się jako interesujący przedmiot analizy, zwłaszcza w kontekście przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Migracje Polaków do Belgii mają długą tradycję, sięgającą samych początków państwa belgijskiego, a więc 1832 roku. Jednakże od ponad 13 lat obserwuje się znaczące zmiany w skupisku polskiej imigracji w Belgii. Zmiany te dotyczą charakteru współczesnego polskiego środowiska imigracyjnego w tym kraju, typu migracji i cech społeczno-demograficznych wychodźców. W zdecydowanej większości przypadków jest to nielegalna - w sensie pobytu i pracy - imigracja czasowa, charakteryzująca się częstymi kontaktami z krajem pochodzenia oraz liczebną przewagą kobiet. Ta ostatnia cecha wpłynęła na wybór tematu niniejszego artykułu. Polki stanowią oczywiście część skupiska polskiego w Brukseli, stąd też jedne partie tekstu opisują ogólne cechy analizowanej społeczności, inne zaś dotyczą wyłącznie kobiet. Aspekt teoretyczny niniejszej pracy stanowią teorie sieci społecznych i transnacjonalizmu. Analiza rezultatów przeprowadzonych badań empirycznych pozwala stwierdzić, że od lat 90. minionego wieku w Brukseli ma miejsce rozwój transnarodowej wspólnoty migrantów polskich. Częste wizyty imigrantów w ojczyźnie, przyjazdy innych członków rodziny do pracy na zastępstwo 1 podczas wakacji czy urlopów, rozwój polskiej sieci handlowo-usługowej (częściowo nieformalnej) oraz nieustający napływ nowych wychodźców z Polski prowadzą do rozwoju nowej formy organizacji społecznej, jaką jest wspólnota transnarodowa polskich wychodźców w Brukseli. Jej istnienie i rozwój są niezwykle interesującym zjawiskiem, biorąc pod uwagę nielegalny charakter imigracji polskiej w Belgii. Podstawę niniejszego artykułu stanowią badania empiryczne, przeprowadzone w Brukseli w latach 2002 i Na analizowany materiał składają się wywiady pogłębione z 30 polskimi imigrantami oraz 200 ankiet zebranych w tymże okresie. Dodatkowo, w celu uzupełnienia obrazu polskiego skupiska w Brukseli, przeprowadzone zostały wywiady z tzw. "ekspertami społecznymi" (Babiński 1977), czyli osobami zajmującymi istotne pozycje w środowisku imigracyjnym, bądź ze względu na charater wykonywanej pracy, bądź też posiadającymi znaczną wiedzę na temat analizowanego środowiska. Byli to: polscy księża, pracownicy konsulatu, działacze polonijni, policjanci i przedstawiciele administracji belgijskiej. 1 Kursywą zaznaczone są w tekście wypowiedzi imigrantów i wyrażenia przez nich używane. 1

2 Podwójny status nieleglności Jak już wspomniano powyżej, migracja Polaków do Belgii sięga samych początków tego państwa. Złożyło się na nią kilka fal migracyjnych 2, z których ostatnia, zapoczątkowana ponad 13 lat temu, stanowi przedmiot niniejszej analizy. Nowe przepisy ustawodawcze, które zaczęły obowiązywać w Belgii od 8 kwietnia 1991 roku, zniosły obowiązek wizowy dla obywateli polskich i pozwoliły rodakom na trzymiesięczny pobyt turystyczny na terytorium państwa belgijskiego. Ta regulacja prawna zapoczątkowała masowy napływ Polaków do Belgii, a w szczególności do Brukseli, który trwa nieprzerwanie do dnia dzisiejszego. Jedynie znikoma część polskich imigrantów przybyłych do Belgii po 1991 roku, przebywa w tym kraju leganie. Są to: - Polacy zatrudnieni w przedstawicielstwach dyplomatycznych i instytucjach unijnych; - obywatele polscy pozostający w związkach małżeńskich lub w związkach nieformalych z obywatelem Unii Europejskiej lub innym cudzoziemcem przebywającym w Belgii legalnie; - Polacy posiadający własne przedsiębiorstwa zarejestrowane w Belgii; - osoby, które uzyskały prawo pobytu podczas akcji regulawania statusu imigrantów nielegalnych w 2000 roku. Trzymiesięczny pobyt turystyczny na terytorium Schengen nie zezwala imigrantom na podejmowanie jakiejkolwiek aktywności zawodowej. Mimo to polscy turyści pracują w nieformalnym sektorze gospodarki belgijskiej już od wielu lat. Uzyskanie prawa pobytu w Belgii nie jest jednoznaczne z automatycznym otrzymaniem prawa pracy. Zdarza się, że kobiety przebywające w tym kraju oficjalnie, przykładowo poprzez związek partnerski (małżeński bądź nie) 3, nie posiadają prawa pracy. W tej sytuacji imigrantki pracują na czarno, pozostają na utrzymaniu partnera lub, w przypadku młodych kobiet, zapisują się do szkoły czy na uniwersytet, dzięki czemu uzyskują prawo do pracy na pół etatu. Osobom przedłużającym swój pobyt na terenie Belgii poza dozwolone trzy miesiące, jak również osobom podejmującym nieudokumentowane zatrudnienie, grozi wydalenie z kraju. W przypadku Polaków wydalenie to, zwane przez nich deportem, nie powoduje żadnych poważnych konsekwencji prawnych i nie zamyka drogi powrotnej do Belgii. Najczęściej imigranci polscy, którzy mają już nieważną pieczątkę lub którzy zostali zatrzymani podczas wykonywania pracy, są wysyłani do Polski samolotem. Zdaniem jednego z pracowników Inspekcji do Spraw Społecznych, organie odpowiedzialnym za kontrole z miejscach pracy: Wysyłając Polaka lub Polkę do Polski samolotem, mamy pewność, że dotrze na miejsce przeznaczenia. Dawniej wysyłaliśmy ich autobusem lub pociągiem, ale wysiadali już na przykład w Holandii czy Niemczech, a z samolotu jest raczej trudno wysiąść przed lądowaniem (wywiad). Jeżeli osoba zatrzymana nie posiada przy sobie pieniędzy, to przelot odbywa się na koszt państwa belgijskiego. Jeśli zatrzymany ma przy sobie pieniądze, to są one konfiskowane (w całości lub częściowo, w zależności od kwoty) na rzecz pokrycia kosztów wydalenia. Rodacy nie noszą więc przy sobie gotówki, by jej nie stracić na wypadek zatrzymania i 2 Zobacz : Eder W. (1983), Dzieje Polonii belgijskiej (w zarysie), Warszawa; Kuźma E. (2001), Życie codzienne współczesnych imigrantów polskich w Belgii, Studia Polonijne t. 22, Lublin. 3 Uzyskanie prawa pobytu ze względu na związek partnerski w Belgii dotyczy w głównej mierze kobiet. 2

3 wydalenia z Belgii. Niekiedy osoby wydalone są nawet zadowolone z faktu przymusowego wyjazdu do Polski, gdyż po raz pierwszy w życiu mają okazję lecieć samolotem. Jak stwierdziła jedna z badanych osób: deport, to tylko nieprzewidziana wycieczka do Warszawy na koszt króla Belgów. Część z wydalonych migrantów nawet nie odwiedza domu rodzinnego, ale pierwszym lepszym autokarem wraca do Brukseli. Tak szybki powrót do Belgii jest dyktowany przede wszystkim obawą o utratę miejsca pracy, które staje się coraz bardziej cenne ze względu na stale rosnącą konkurencję na nieformalnym rynku pracy. Niekiedy polscy imigranci nielegalni nie są wydalani, lecz otrzymują nakaz opuszczenia terytorium Królestwa Belgii w ciągu kilku dni od daty stwierdzenia nielegalności ich pobytu bądź pracy. Zdaniem respondentów, bardzo nieliczny odsetek rodaków rzeczywiście wyjeżdża choćby na kilka dni. Większość po prostu lekceważy ten nakaz, "nie mając czasu na wycieczki, gdy jest robota do zrobienia". Przez lata życia w sytuacji nielegalności Polacy wypracowali strategie zmniejszające ryzyko wydalenia. Jedna z nich polega na przedstawianiu się tylko imieniem, a nie imieniem i nazwiskiem. Podanie osobie nieznajomej swojego nazwiska to dowód zaufania i odwagi, podobnie jak podanie adresu czy zaproszenie do domu. Jeśli imigrant mieszka z innymi Polakami, co najczęściej ma miejsce, w chwili zatrzymania nie podaje swojego adresu w Belgii. Imigranci wolą zostać wydaleni w ubraniu, w którym zostali zatrzymani (np. ubraniu roboczym poplamionym farbą w przypadku mężczyzn, podomce lub innym stroju roboczym w przypadku kobiet), aniżeli pojechać z policją do miejsca zamieszkania, by się przebrać, ale tym samym zdradzić adres zamieszkania współziomków. Imigranci nie noszą ze sobą notesów z adresami, bowiem zdarzało się, że notes taki pozwalał wytropić innych imigrantów lub pracodawców, których karano grzywnami za nielegalne zatrudnianie cudzoziemców. Większość imigrantów posiada telefony komórkowe z wpisanymi w pamięć imionami osób (często spolszczonymi, by trudniej było je rozszyfrować), u których pracują. W przypadku kontroli, Polacy mówią, że to ich znajomi czy przyjaciele, a każdemu wolno mieć bratnie dusze nawet w obcym kraju. Jak powiedziała jedna z respondentek: Zawsze mogę znać tutaj jakiś ludzi. Nikt mi nie powie: to twój pracodawca, a to Polak na czarno. Dzięki temu, jestem spokojna, że moi przyjaciele są chronieni, a moi pracodawcy nie ryzykują kary do zapłacenia. Pracodawcy zatrudniający na czarno imigrantów ryzykują karę grzywny w wysokości od 4 tysięcy do 15 tysięcy euro od pracownika lub nawet karę pozbawienia wolności od 8 dni do 1 roku. Warunkiem koniecznym do rozpoczęcia postępowania sądowego, mającego na celu ukaranie pracodawcy zatrudniającego nielegalnie pracowników, jest ich zatrzymanie podczas pracy. Sytuacja wspólnego łamania prawa, wytwarza pomiędzy pracownikiem i pracodawcą swoistą więź solidarności, przejawiającą się w postaci rozmaitych uników, stosowanych przez osoby zatrudnione, i mających na celu uniknięcie zatrzymania przez policję czy też Inspekcję do Spraw Społecznych. W przypadku mężczyzn jest to natychmiastowa ucieczka z terenu budowy czy remontowanego domu (oknem, tylnymi drzwiami, przez ogród itp.). Kobiety, zatrudnione w domach prywatnych, nigdy nie myją frontowych okien, nie otwierają drzwi, jeśli są same w domu, nie podnoszą słuchawki dzwoniącego telefonu. Niekiedy pracodawcy zwracają się z prośbą do polskich kobiet o niezwracanie na siebie uwagi podczas dojazdów do pracy, np. poprzez zbyt krzykliwy, jak na ranną porę, makijaż, 3

4 palenie papierosów na ulicy; proszą o zmianę koloru włosów czy stylu ubierania się, charakterystycznego dla imigrantek ze Wschodu 4. Pracodawcy uprzedzają też często sąsiadów o tym, że pracuje u nich sprzątaczka, zdarzały się bowiem przypadki informowania policji - w dobrej wierze - o tym, że ktoś obcy grasuje po domu sąsiadów. W wyniku interwencji, nastepującej po takim zgłoszeniu, kobiety zatrzymywano i odsyłano do Polski. Sprzątanie sklepów, gabinetów medycznych i innych punktów usługowych, odbywa się zawsze po zamknięciu. Te wszystkie środki ostrożności mają na celu uniknięcie przez pracodawcę kłopotów prawnych, zaś dla imigranta oznaczają możliwość dalszej pracy. Trzeba bowiem zaznaczyć, że osoba zatrzymana w trakcie kontroli z reguły traci miejsce pracy, gdyż pracodawca obawia się zatrudnić ponownie osobę deportowną i znaną już policji. Typ współczesnego wychodźstwa z Polski do Belgii Współczesna migracja Polaków do Belgii stanowi przykład obserwowanego od początku lat 90. nowego typu przemieszczeń międzynarodowych ludności, określanego mianem migracji cyrkularnej lub wahadłowej, która charakteryzuje się częstym, a nawet bardzo częstym przemieszczaniem się pomiędzy krajem pochodzenia i przeznaczenia (Okólski 2001). Wcześniejsze fale wychodźstwa obywateli polskich kierujące się do Belgii i innych państw europejskich, były migracjami długotrwałymi lub osiedleńczymi. Na pojawienie się nowego typu migracji wpłynęła niewątpliwie zmiana przepisów prawnych, dotyczących możliwości wjazdu obywateli polskich na terytorium państwa belgijskiego, otwarcie granic polskich i liberalizacja polityki paszportowej w naszym kraju. W przypadku imigracji Polaków do Belgii cyrkularność przemieszczeń dotyczny w dużo większym stopniu migrujacych kobiet aniżeli mężczyzn. Fakt ten wiąże się nierozerwalnie z możliwościami i formami zatrudnienia, oferowanymi przez belgijski nieformalny rynek pracy. Kobietom, które mają zagwarantowaną pracę przez cały rok, łatwiej jest zorganizować w miarę regularne zastępstwa czy wymiany. Mężczyźni, których praca jest raczej sezonowa i nieregularna, nie zawsze mogą pozwolić sobie na tego typu przemieszczenia. Polacy (mężczyźni) pracują z reguły od wiosny do późnej jesieni, bowiem wówczas jest najłatwiej znaleźć zatrudnienie ze względu na znaczną liczbę remontów. Następnie wracają do kraju, aby przezimować i za rok ponownie wyruszyć do Belgii. Sytuacja kobiet jest odmienna. Polki albo pozostają przez dłuższy okres czasu w Brukseli, wracając do Polski jedynie na krótkie pobyty wakacyjne czy też na święta, albo pracują w systemie zmianowym, wymieniając się z bliską osobą (siostrą, kuzynką, szwagierką, matką) w miejscu pracy. Częstotliwość tych przemieszczeń bywa różna i uwarunkowana jest sytuacją osobistą i zawodową imigrantki. Zazwyczaj, przemieszczenie następuje co trzy miesiące, co pozwala osobie 4 Poza farbowanymi włosami w kolorze rudym i blond, imigrantki z państw Europy Wschodniej poznać po ubiorze. Najczęściej krytykowanymi elementami stroju jest: zaniedbane obuwie w kolorze białym lub innym jasnym nie pasującym do całości stroju ani deszczowego klimatu panującego w Belgii, do tego ciemne skarpetki lub pończochy, torby na paskach lub złotych łańcuchach siegających poniżej bioder, sportowe kurtki noszone do wyjściowych spodni lub kurtki skórzane łączone z obuwiem sportowym, niekiedy także spodniami od dresu. 4

5 migrującej przebywać w Belgii legalnie na postawie ważnej przez ten okres pieczątki granicznej. Częsta zmiana miejsca pobytu prowadzi do swego rodzaju podziału pomiędzy życiem tutaj a życiem tam i kreuje kategorię, określaną mianem migrantów transnarodowych czy ponadnarodowych. Osoby te dzielą swoje życie na pracę w Belgii i życie rodzinne w Polsce. Dla wielu z nich pobyt w Brukseli nie jest żadną tam emigracją i w odczuciu imigrantów nie oznacza opuszczenia kraju i domu rodzinnego. Dojazdy do Bruskeli to dla wielu kobiet dojazdy do pracy, tyle, że zamiast dojeżdżać do najbliższego miasta czy nawet do stolicy, dojeżdża się do Brukseli. Jak pisze Wojciech Łukowski: "Ta mobilność przestaje mieć cechy migracji, a zaczyna w coraz większym stopniu przypominać dojeżdżanie do pracy (...), a koszt dojazdu do Belgii jest zbliżony do kosztów codziennych dojazdów do pracy w innej miejscowości czy cotygodniowych dojazdów do Warszawy" (2001:152, 154). Rola sieci społecznych w procesie migracyjnym We współczesnej migracji z Polski do Belgii najważniejszą niezaprzeczlnie rolę odgrywają sieci rodzinno-przyjacielskich powiązań. Zdaniem badaczy migracji, sieci społeczne łączą obecnych imigrantów, przebywających w kraju docelowym, byłych migrantów i nie migrantów w kraju pochodzenia. Osoby te są połączone więzami rodzinnymi, przyjacielskimi i sąsiedzkimi (Boyd 1989; Gurak, Cases 1992; Faist 1998). Te ponadnarodowe powiązania odgrywają niezmiernie istotną rolę na wszystkich etapach życia migracyjnego oraz przed migracją i po niej. To ich istnienie, wraz z innymi czynnikami, pomaga podjąć decyzję o wyjeździe, determinuje wybór kraju docelowego oraz czyni możliwą migrację nielegalną. W pierwszym okresie życia na obczyźnie pomoc oferowana przez osoby należące do sieci jest nieoceniona i przejawia się najczęściej w znalezieniu mieszkania i pierwszej pracy (Granowetter 1973; Fawcett 1989; Kowerski 1990; Massey 1993; Portes, Sensenbrenner 1993). W przypadku analizowanej migracji międzynarodowej sieci powiązań złożone są z rodziny bliższej (rodzice, dzieci, rodzeństwo) i dalszej (kuzyni, ciotki, wujkowie), sąsiadów i przyjaciół, zarówno przebywających w Polsce, jak przebywających w Belgii. W analizowanej grupie tylko nieliczne jednostki przyjechały do Brukseli bez jakichkolwiek powiązań i znajomości w tym kraju. Zdecydowana większość migrantów została zachęcona do wyjazdu przez kogoś z blskiej rodziny. Generalnie schemat wygląda tak: jedna osoba opuszcza Polskę, znajduje sobie pracę, mieszkanie i po pewnym czasie ściąga do siebie kolejnego członka rodziny, sąsiada czy przyjaciela. Jest to więc typ migracji łańcuchowej, w której osobą inicjującą wyjazdy w danej rodzinie bardzo często bywa kobieta. Fakt ten jest niewątpliwie związany z większymi możliwościami znalezienia przez kobietę pracy, zwłaszcza pracy z wyżywieniem i zakwaterowaniem, co w pierwszym okresie pobytu na obczyźnie jest ogromną korzyścią. Chodzi tutaj o posadę gospodyni domowej, która pracuje i mieszka w domu pracowdawców. Ten typ zatrudnienia, nazywany przez imigrantów stałką, będzie szczegółowiej analizowany w dalszej części artykułu. Bardzo rzadko zdarza się, by, przykładowo, w jednym terminie przyjechali do Belgii oboje małżonkowie czy dwóch członków rodziny. Z reguły jedna osoba zostaje oddelegowana za granicę, a druga 5

6 zostaje w kraju, by móc przejąć opiekę nad dziećmi, nadzorować rozpoczętą budowę domu itp. Jak już wspomniano, osobą, która najczęściej przyjeżdża do Belgii, jest kobieta. Fakt ten prowadzi do powstania łańcuchca migracyjnego, złożonego niekiedy z samych kobiet, np. sióstr, matki, bratowej, szwagierki. Łańcuch migracyjny zostaje następnie poszerzony o przyjaciółki, sąsiadki i dalsze krewne. Jedna z respondentek tak oto opowiada historię migracyjną swojej rodziny: To taki łańcuch, który zaczął się wiele lat temu. Najpierw przyjechała do Brukseli moja ciotka, potem moja matka, później kuzynka i teraz ja tu jestem. To wszystko zaczęło się, jak były jeszcze wizy. Jakieś 15 lat temu, bo moja ciotka przyjechała jeszcze z wizą. Potem je znieśli i było łatwiej i tak, jedna po drugiej, przyjeżdżałyśmy tutaj. Potem moja matka wróciła, wróciła też moja ciotka, ale my nadal tutaj jesteśmy. Teraz pracuję w Belgii ja, moja siostra, kuzynka i sąsiadka, którą ściągnęłyśmy. Ale one przyjeżdżają, trochę popracują i wracają do siebie, a ja i moja siostra jesteśmy tu ciągle. Istnienie sieci migracyjnej, złożonej w przeważającej części z rodziny, zapewnia poczucie bezpieczeństwa, które w przypadku nielegalnego pobytu w danym kraju jest niezwykle ważne. Ponadto sieć społecznych powiązań sprawia, że sytuacja nielegalności staje się bardziej komfortowa w takim sensie, że imigrant jest otoczony bliskimi mu osobami i, pomimo braku dobrej znajomości jakiegokolwiek języka obcego, nie czuje się wyalienowany. Odczucie bycia wśród swoich jest bardzo charakterystyczne dla osób z terenów Polski Północno-Wschodniej, które przeważają wśród imigrantów w Brukseli, o czym będzie mowa nieco dalej. Sieć rodzinno-przyjacielska odgrywa istotną rolę w życiu społecznym jednostki. Większość polskich imigrantek w Brukseli spędza czas wolny w gronie rodaków należących do sieci. Wspólnie ze znajomymi udają się na niedzielne msze do polskich parafii, wspólnie z nimi idą na zakupy na targ, na którym sprzedawane są produkty polskie. W tym samym gronie spędzają sobotnie wieczory na przyjęciach z okazji imienin czy też zabawach organizowanych w polskich kawiarniach i dyskotekach. Niekiedy kobiety wymieniają się polskimi czasopismami 5 kupowanymi w Brukseli, i książkami przywożonymi z kraju, a w przypadku wspólnego zamieszkiwania razem gotują, oglądają (dzięki przekaźnikom satelitarnym) polską telewizję, przujmują gości. Jak już wspomniano, cechą charakterystyczną sieci powiązań, łączących rodziny i przyjaciół, jest występowanie silnych związków i częstych kontaktów z krajem pochodzenia. Jedną z form, jaką te związki przybierają, to pomoc przekazywana do ojczyzny. Pomoc ta, w przypadku polskiej imigracji, przejawia się przede wszystkim w transferach pieniędzy i przesyłaniu wszelkiego rodzaju dóbr materialnych z Belgii do Polski. Rodzina zamieszkała w Polsce, przesyła z kolei imigrantom produkty spożywcze (konserwy, zupy w proszku, warzywa w słoikach i puszkach, słodycze, ciasta), lekarstwa czy kosmetyki. 5 Najchętniej czytane polskie czasopisma to: Claudia, Życie na gorąco, Gala, Twoje imperium, Przyjaciółka, Pani, Bravo, Naj, Kalejdoskop Losów, Viva, Cienie i Blaski, Chwila dla Ciebie, Moje gotowanie. Pod względem ilości sprzedanych egzemplarzy pierwsze miejsce zajmują tygodniki zawierające program telewizyjny, takie jak: Teletydzień, czy Teleświat. 6

7 Motywy migracyjne Podstawowy motyw współczenej migracji zagranicznej obywateli polskich związany jest z niekorzystną sytuacją ekonomiczną w kraju. To przede wszystkim wysoki poziom bezrobocia i niskie zarobki w kraju są najczęściej podawanymi przyczynami decyzji o opuszczeniu Polski. Dokonując analizy motywów migracyjnych, dostrzec można istotną rolę czynnika rodzinnego. Polki przyjeżdżają do Brukseli, ażeby dzięki belgijskim zarobkom utrzymać czy też podnieść poziom życia rodziny. Przesyłane regularnie przekazy pieniężne umożliwiają z reguły życie kilku osób w Polsce: dzieci, małżonka, rodziców czy wnuków. Oto przykłady wypowiedzi potwierdzających ten stan rzeczy: Przyjeżdżamy tutaj nie przez miłość do tego kraju. Przyjeżdżamy, żeby pracować i wyżywić nasze rodziny ; Kiedy zarobki u nas będą takie jak tutaj, nie trzeba będzie tu przyjeżdżać. Tu trzymają człowieka tylko pieniądze. Nic więcej. Pomimo dominacji motywu ekonomicznego, we współczesnych migracjach Polek do Belgii wyodrębnić można także inne czynniki, sprzyjające wyjazdom z kraju. Najczęściej są to problemy osobiste, które powodują chęć zmiany środowiska, jak rozwód czy rozpad rodziny. Udział młodych kobiet w emigracji tłumaczyć można kilkoma czynnikami. Po pierwsze, młodzież stanowi kategorię osób mających w kraju problemy ze znalezieniem zatrudnienia w związku ze wzrastającym bezrobociem i wymaganiami ze strony pracodawców. Niezmiernie trudno jest znaleźć zatrudnienie komuś, kto nie posiada żadnego doświadczenia zawodowego. Po drugie, ważną rolę odgrywa ciekawość świata, chęć przeżywania przygód i potrzeba zmiany, charakterystyczne dla ludzi młodych (Łukowski 2001:155). Młodzież pragnie także zarobić, by móc zrezalizować swoje osobiste plany, np. kupić mieszkanie, samochód i inne dobra, niedostępne dla osób zarabiających w Polsce 800 czy 1000 złotych. Spotkane w Brukseli młode imigrantki bardzo ceniły też sobie swobodę i poczucie wolności, jakie mają, przebywając w Belgii, a jakich nigdy nie doznały, mieszkając w niewielkich miejscowościach, na peryferiach Polski. Niektóre w nich podkreślały swoje zadowolenie z życia w wielkim mieście, w którym do późnych godzin wieczornych coś się dzieje i z wyrwania się z tej prowincjonalnej dziury, gdzie już o piątej popołudniu nie ma nikogo na ulicach. Niektórym z kobiet niezbyt dokucza ciężar wykonywanej pracy, ani też trudności spotykane w życiu na obczyźnie, ponieważ rekompensują to sobie przez tryb życia, jaki wiodą, znacznie bardziej interesujący i urozmaicony, aniżeli tam, skąd pochodzą. Oto wypowiedź jednej z badanych: Lubię życie w Brukseli, bo tu nigdy się nie nudzę. To prawda, że tyram jak wół, ale za to mam pieniądze i mogę sobie kupić dużo rzeczy, mogę się zabawić z przyjaciółmi po pracy. Charakterystyka skupiska polskich imigrantów w Brukseli W związku z częstokroć nieudokumentowanym pobytem Polaków w Belgii, żaden z organów administracyjnych, polskich czy belgijskich, nie dysponuje danymi dotyczącymi liczby imigrantów i imigrantek polskich w tym niewielkim kraju. Wszelkie dostępne dane są jedynie próbami oszacowania wielkości skupiska wychodźców z Polski, zamieszkujących na terytorium państwa belgijskiego. Istniejące szacunki są dość 7

8 rozbieżne. Polska Misja Katolicka, na podstawie dwukrotnego w ciągu roku liczenia wiernych, uczestniczących w nabożeństwach, określa liczebność obecnej polskiej społeczności imigracyjnej w stolicy belgijskiej na 25 do 30 tysięcy osób. Konsulat Polski szacuje natomiast, że w Brukseli mieszka około tysięcy Polaków (Cibulla 1997). Badacz belgijski, Johan Leman, ocenia wielkość polskiego skupiska imigracyjnego w stolicy Belgii na 30 tysięcy osób (1995). Prasa belgijska mówi o 50 tysiącach polskich kobiet zamieszkujących w Brukseli, nie wspominając przy tym o polskich imigrantach płci męskiej (Gibbs 1998: 21). Żadne z tych źródeł nie jest jednak w stanie podać dokładnych danych liczbowych, ukazujących rzeczywistą wielkość skupiska polskiego w stolicy Belgii. Istotny jest jednak fakt, że prasa belgijska zwraca uwagę na ilościową przewagę kobiet w skupisku polskich migrantów w Brukseli. Coraz liczniejszą obecność kobiet w migracjach, a nawet ich liczebną przewagę nad mężczyznami, obserwowuje się w międzynarodowych przemieszczeniach ludności już od kilku lat. Zdaniem Marka Okólskiego, w niektórych regionach Polski uczestnictwo kobiet w ruchach wychodźczych znacznie wzrosło na przestrzeni ostatnich lat i jest tendencją coraz częściej obserwowaną (2001:53). Dotyczy to także regionów północno-wschodnich Polski, skąd pochodzi większość Polek-imigrantek w Belgii. Potwierdza to m.in. Ewa Jaźwinska, pisząc: (...) w Perlejewie po 1990 roku kobiety zaczęły dominować wśród migrantów. Niewątpliwie wiąże się to z popytem na pracę w krajach przyjmujących. W Belgii, która jest głównym krajem emigracji z Perlejewa, w ostatnich latach konkurencja na rynku pracy mężczyzn wyraźnie wzrosła, natomiast zapotrzebowanie na pracę kobiet nie maleje (2001:122) Można zgodzić się z badaczami, zajmującymi się zagadnieniem migracji (Kubiak 1993:55; Łukowski 2003:154), że liczny udział Polek w imigracji związany jest z możliwością względnie łatwego znalezienia zatrudnienia, z reguły w nielegalnym sektorze gospodarki. W przypadku Brukseli względna łatwość znalezienia pracy przez kobiety związana jest ze specyficzną sytuacją panujacą na nieformalnym rynku pracy w tym mieście. W stolicy Belgii zamieszkuje kilkanaście tysięcy urzędników europejskich, których stać na zatrudnienie sprzątaczki czy opiekunki do dzieci, otrzymują bowiem oni wynagrodzenie znacznie powyżej średniej belgijskiej. Jest to rynek pracy, na którym istnieje ogromne zapotrzebowanie na wszelkiego typu prace domowe i pomocnicze, wykonywane przez kobiety. Ze względu na brak zainteresowania nimi ze strony lokalnej sily roboczej, oferty kierowane są do imigrantek, w tym imigrantek nielegalnych. Zdaniem osób uczestniczących w badaniach, kobietom jest łatwiej znaleźć pracę niż mężczyznom. Jest to niewątpliwie związane z charatkerystyką prac wykonywanych przez imigrantki, tzn. prac domowych. Ponadto praca kobiet jest całoroczna i raczej stała. Niekiedy kobiety pracują po kilka czy kilkanaście lat u tych samych osób. Kiedy jedna z pań wyjeżdża do Polski, np. na wakacje, aby urodzić dziecko czy poddać się leczeniu, powierza swoje miejsce pracy kuzynce, siostrze czy przyjaciółce, by po powrocie na nowo podjąć pracę u dawnych pracodawców. Niekiedy praca jest podnajmowana, to znaczy za pewną opłatą wyjeżdżająca odstępuje swoje godziny, by nie starcić miejsca i móc kontynuować sprzątanie po powrocie z kraju. Podnajmowanie jest tańsze niż kupienie godzin, o czym będziemy mówić nieco dalej. Kobietom łatwiej znaleźć zatrudnienie na nieformalnym rynku pracy także dzięki temu, że są one mniej widoczne niż np. mężczyźni pracujący na rusztowaniach. Nie tylko łatwiej jest zataić fakt zatrudniania nielegalnie sprzątaczki w domu, ale także miejsce pracy własność 8

9 prywatna - jest chroniona przed ewentualnymi kontrolami policji. Zdaniem Morokvasic: kobiety polskie, ze względu na prywatny charakter miejsca ich pracy, są mniej narażone na kontrole policyjne aniżeli mężczyźni pracujący w miejscach publicznych i przedsiębiorstwach (1996:144). Domy prywatne są chronione obowiazującym w Belgii przepisem o nienaruszalności sfery mieszkalnej, który uniemożliwia przeprowadzenie kontroli w miejscu zamieszkania, bez formalnych nakazów. Imigranci polscy zamieszkują wszystkie dzielnice miasta, liczniej oczywiście te, w których wynajem mieszkania jest tańszy, przede wszystkim z powodu obecności społeczności imigracyjnych. Najliczniej zamieszkiwana przez Polaków dzielnica Brukseli, określana jako dzielnica polska, to Saint-Gilles. Jest to rejon miasta, w którym znajduje się większość sklepów z polskimi produktami, polskie piekarnie, wypożyczalnia kaset video, restauracje i dyskoteki. W dzielnicy tej stacjonują także polskie mikrobusy. Stanowią one nie tylko środek transportu dla osób z północno-wschodniej Polski, ale także pełnią rolę pośredników w transferze pieniędzy i dóbr z Belgii do Polski oraz rozmaitych produktów z kraju do Belgii. Cechy społeczno-demograficzne imigrantek polskich Na podstawie analizy wyników badań terenowych, przeprowadzonych w Brukseli, można wyodrębnić kilka charakterystycznych cech społeczno-demograficznych współczesnych imigrantek polskich, przebywających w Belgii. We współczesnej imigracji polskich kobiet reprezentowane są wszystkie przedziały wieku, z wyraźną dominacją dwóch kategorii wiekowych. Jedną reprezentują osoby młode i bardzo młode (19-25 lat), zaś drugą stanowią kobiety w starszym wieku, w tym nawet w wieku emerytalnym (55-65 lat). Pośród osób należących do pierwszej kategorii znajdują się kobiety, które przyjechały do Belgii zaraz po ukończeniu edukacji i które nie zdobyły najmniejszego doświadczenia zawodowego w kraju. Liczna obecność w Belgii kobiet starszych, w wieku emerytalnym lub przedemerytalnym, stanowi nieco zaskakujący fakt. Emigracja starszych pań, które wyjeżdżają i ciężko pracują, by móc pomóc finansowo swoim dzieciom i wnukom, wydaje się być charakterystyczna dla naszego, jeszcze mało zatomizowanego społeczeństwa, w którym rodzina stawiana jest w indywidualnej hierarchii wartości wyżej niż własne cele jednostki. Analiza sytuacji rodzinnej polskich imigrantek w Brukseli wskazuje na liczną obecność osób stanu wolnego: niezamężnych, rozwiedzionych bądź owdowiałych. Liczna reprezentacja kobiet niezamężnych z pewnością wiąże się z młodym wiekiem imigrantek, a także z faktem, iż o wiele łatwiej jest podjąć decyzję o wyjeździe osobie nie mającej jeszcze zobowiązań rodzinnych (Latuch 1980). Obecność kobiet rozwiedzionych we współczesnym ruchu wychodźczym z Polski można tłumaczyć checią zmiany środowiska, próbą zapomnienia o poniesionej porażce czy też pragnieniem rozpoczęcia życia na nowo. Trudno stwierdzić, czy osoby stanu wolnego liczebnie przeważają nad imigrantkami zamężnymi. Kobiety niezamężne dominują zapewne w kategorii imigrantek młodych i bardzo młodych oraz wśród osób w starszym wieku (ze względu na stan wdowi wielu z nich). Większość polskich kobiet, pracujących nielegalnie w Brukseli, ma niskie wykształcenie. Najczęściej są to absolwentki szkół podstawowych i zawodowych. W 9

10 młodszej generacji kobiet notuje się pewien wzrost poziomu edukacji. Część spośród objętych badaniem ukończyła szkołę średnią typu technikum lub liceum zawodowe. Najmniejszy odsetek kobiet ma wykształcenie wyższe. Pośród polskich imigrantek zamieszkujących w Brukseli większość kobiet wywodzi się z obszarów peryferyjnych kraju. Przeważnie są to mieszkanki małych miast lub wsi z północno-wschodnich rejonów Polski. Najliczniej reprezentowane są byłe województwa białostockie i łomżyńskie. Wiele imigrantek pochodzi z następujących miejscowości: Mońki, Siemiatycze, Knyszyn, Wasilków, Perlejewo, Grajewo, Zambrów. Liczną obecność kobiet z tych regionów można tłumaczyć wysoką stopą bezrobocia i tradycją migracyjną istniejącą w tej części Polski. Mieszkańcy północno-wschodnich terenów peryferyjnych naszego kraju od lat emigrowali do Stanów Zjednoczonych i dopiero w latach 90. tradycyjny kierunek migracji uległ zmianie i rozpoczęły się masowe wyjazdy do Belgii. Praca zarobkowa Polek w Brukseli Zdaniem Marka Okólskiego, w latach 90. minionego wieku możliwości zatrudnienia w krajach Unii Europejskiej dla migrantów polskich, posiadających wysoki poziom wykształcenia, były znikome. Z drugiej strony zachodni rynek pracy był stosunkowo łatwo dostępny dla polskich pracowników niewykwalifikowanych. Wynikało to z zapotrzebowania, istniejącego na nieformalnym rynku pracy zachodnich gospodarek, na prace nie wymagające szczególnych kwalifikacji, bądź wymagające jedynie niskiego poziomu wykształcenia (2001a:53). Wyniki analizowanych badań empirycznych potwierdzają tę hipotezę. Brukselski rynek pracy charakteryzuje się istnieniem nisz etnicznych (Babiński 1977:17; Stalker 2000:21), czyli zawodów wykonywanych w przeważającej większości przez przedstwicieli określonych grup etnicznych. W przypadku imigrantów polskich znaczną ich koncentrację obserwuje się w sekotrze prac remontowo-budowlanych oraz prac domowych. Na nieformalnym rynku pracy w Brukseli występuje wyraźny podział zawodów ze względu na płeć. Polacy zatrudniani są do wszelkiego typu prac budowlanoremontowych, Polki zaś do prac określanych jako domowe. Najczęściej kobiety z Polski znajdują zatrudnienie jako sprzątaczki, gospodynie domowe, opiekunki do dzieci i osób starszych bądź chorych. Niekiedy pracują również w restauracjach, barach, kancelariach prawnych, gabinetach medycznych i sklepach, nadal jako sprzątaczki czy pomoce kuchenne. Wiele kobiet pracuje w domach prywatnych, w zasadzie w całej Brukseli, choć najczęściej w bogatych dzielnicach na przedmieściach miasta, takich jak: Laeken, Wemmel, Auderghem, Berchem-Sainte-Agathe, Beersel, Overijse, Watermael-Biostfort. Istnieje w Brukseli forma zatrudnienia określana przez imigrantów mianem stałki. Jest to posada gospodyni domowej, która zamieszkuje w domu pracodawców. Pracując na stałce imigrantka zarabia z reguły połowę tego, co mogłaby zarobić sprzątając na godziny, ponieważ odlicza się koszty wyżywienia i mieszkania. Według stawek z 2003 roku, średnia pensja na stałce waha się między 500 a 600 euro miesięcznie. Ten typ pracy posiada kilka niekorzystnych aspektów, jak nielimitowany w wielu wypadkach czas pracy (który waha się od 4 do 12 godzin dziennie, w zależności od 10

11 pracodawców), znaczne ograniczenie swobody, brak własnego życia prywatnego, niekiedy złe warunki mieszkaniowe (pokój na poddaszu lub w suterenie) czy też upokorzenia doświadczane ze strony pracodawców. Z tych powodów stałka nie jest badzo ceniona przez kobiety młode, dla których poczucie wolności przejawiające się, przykładowo, w możliwości wychodzenia wieczorami czy widywania partnera, jest niezmiernie ważne. Na stałce najczęściej pracują kobiety starsze, którym jest trudniej znaleźć zatrudnienie, oraz nowoprzybyłe imigrantki, nie znające języka ani miasta. Należy bowiem podkreślić, że ta forma zatrunienia oferuje możliwość nauczenia się podstaw francuskiego czy niderlandzkiego. Z reguły po roku czy dwóch latach przebywania na stałce, kobieta szuka innej pracy, lepiej płatnej i dającej szansę życia po swojemu. Posiadając już podstawową znajomość języka i znając nieco miasto, znajduje znacznie łatwiej zatrudnienie i nowe lokum. Sytuacja zawodowa polskich imigrantek z reguły nie ulega zmianie na przestrzeni lat. Kobiety nadal wykonują te same prace, których podjęły się zaraz po przyjeździe do Belgii. Sytuacja ta bardzo rzadko się zmienia, nawet w przypadku osób, które uregulowały sytuację prawną swojego pobytu i które posiadają prawo do pracy. Legalność pobytu i zatrudnienia w Belgii wcale nie gwarantują polskim kobietom znalezienia bardziej intratnego, interesującego czy bardziej prestiżowego zajęcia, niż sprzątanie czy opieka nad dziećmi. Jest to powodowane przede wszystkim niewystarczającą, w przypadku wielu imigrantek, znajomością jezyków obcych. Belgia jest krajem dwujęzycznym, w którym poza znajomością francuskiego i niderlandzkiego w wielu zawodach (pracownik poczty, banku, sprzedawca w sklepie itd.) wymagana jest dodatkowo znajomość języka angielskiego. Większość spotkanych imigrantek posiada jedynie podstawową znajomość języka francuskiego na poziomie umożliwiającym wykonywanie pracy i radzenie sobie w życiu codziennym. Część z ankietowanych kobiet, pomimo przebywania w Belgii już od kilkunastu lat, nie jest w stanie swobodnie rozmawiać w żadnym z oficjalnych języków tego kraju, zaś język polski, którym się posługują, to z reguły specyficzny żargon, w którym licznie występują spolszczone słowa francuskie. Przykładowo nagminne jest używanie takich określeń jak: moja patronka, czyli pracodawczyni (od francuskiego słowa la patronne ), jechać tramem, czyli jechać tramwajem (od słowa le tram, czyli tramwaj), iść na marsze, czyli iść na targ (od francuskiego le marché ). Relacje pomiędzy polskimi imigrantkami a cudzoziemskimi pracodawcami są z reguły dobre. Kobiety sprzątające w domach prywatnych mają często własne klucze, co jest objawem zaufania. Ponadto, nie są obserwowane przy pracy i niekiedy są traktowane jak część rodziny, co przejawia się, przykładowo, wspólnym spożywaniem posiłków, otrzymywaniem prezentów na Boże Narodzenie i Nowy Rok czy pieniędzy na opłacenie kursu języka francuskiego. Osobom pracującym na obrzeżach miasta, pracodawcy często zwaracają koszty transportu. Wiele imigrantek otrzymuje też ubrania, obuwie, garnki, sprzęty AGD, z których, pomimo, że to rzeczy używane, są raczej zadowolone. Darowizna ta zmniejsza bowiem wydatki na życie w Belgii. Zdarza się, że Polka pracująca przez kilka lat u tej samej rodziny zaprzyjaźnia się z jej członkami i w dowód przywiązania zaprasza swoich pracodawców do siebie, do Polski. Niekiedy wizyta tego typu kończy się utratą pracy. Pracodawcy, wyobrażając sobie, że zatrudniają osobę znajdującą się w nędzy, na widok poziomu życia rodziny migrantki i posiadanych dóbr (dom, samochód, wyposażenie wnętrza itp.), ogarnięci zazdrością, zwalniają kobietę. 11

12 Sposoby poszukiwania pracy W środowisku polskich imigrantek istnieje kilka sposobów poszukiwania zatrudnienia na nieformalnym rynku pracy w stolicy Belgii. Najlepszym, bo najbardziej skutecznym, jest pośrednictwo znajomych i rodziny wchodzących w skład sieci przyjacielsko-rodzinnych. Posiadanie znajomości i rozpytywanie wśród znajomych, rodziny i przyjaciół jest z reguły wystarcza, by znaleźć pracę. Niektóre z kobiet zwracają się z prośbą o pomoc w znalezieniu dodatkowych godzin sprzątania czy innej pracy do swoich pracodawców. Jest to także dość rozpowszechniony i bardzo ceniony sposób szukania zatrudnienia: praca jest znajdowana nieodpołatnie i z reguły jest pewna, bowiem przez kogoś polecona. Kobiety poszukują zajęcia, pytając w kawiarniach, restauracjach i sklepach, czy nie potrzeba kogoś do sprzątania i innych podrzędnych prac. Można także dać ogłoszenie do jednego z największych tygodników ogłoszeniowych w Brukseli zatytułowanego Le Vlan lub do polskiego miesięcznika Gazetka. Te dwie ostatnie możliwości nie są zbyt rozpowszechnione wśród kobiet ze względu na możliwość otrzymania dwuznacznych propozycji. Imigrantki wieszają także ogłoszenia w sklepach, kioskach z gazetami czy tablicach informacyjnych we wszystkich praktycznie dzielnicach Brukseli. Wiele ogłoszeń znajduje się także w okolicach dwóch polskich parafii brukselskich, nie tylko na terenie należącym do kościoła, ale też w pobliskich sklepach. Niekiedy Polki wrzucają ogłoszenia do skrzynek pocztowych w bogatszych dzielnicach miasta. Z reguły są to ogłoszenia pisane ręcznie. Oto przykłady: Kobieta polska poszukuje sprzątania, prasowania, opieki nad dziećmi. Numer telefonu komórkowego ; Poważna kobieta pochodzenia polskiego szuka pracy. Mogę gotować, sprzątać, prasować, pilnować dzieci. Numer telefonu komorkowego (tłum. własne). Jak już wspomniano wcześniej, w środowisku polskich imigrantek w Brukseli istnieje zjawisko odsprzedawania pracy. Dotyczy ono wyłącznie sprzątania i, zdaniem ankietowanych, jest wynikiem rosnącej liczby osób poszukujących tego zatrudnienia. Pracę sprzedaje się na godziny, a jej cena zależy od tego ile dana godzina jest płatna. Jeżeli w przyszłości kobieta ma zarabiać 6 euro na godzinę, to musi zapłacić 25 euro za godzinę. Praca za 7 euro jest droższa i kosztuje 30 euro. Niekiedy trzeba zapłacić nawet 50 euro jeśli praca jest pewna, dobra i stała. Obowiązująca reguła jest zawsze ta sama: im więcej imigrantka będzie zarabiać tym praca jest droższa. Chcąc skompletować tydzień roboczy, czyli przeciętnie 45 godzin, trzeba wydać około 300 euro. Należy zaznaczyć, że z kupnem pracy wiąże się zawsze ryzyko, bowiem nigdy nie ma gwarancji otrzymania zajęcia. Niekiedy te same godziny są sprzedawane kilkakrotnie lub pracę traci się po kilku zaledwie dniach w wyniku niezadowolenia pracodawców lub zmowy pomiędzy sprzedającym pracę a pracodawcą. Zdarzają się bowiem przypadki uczestnictwa pracodawcy w procederze handlu pracą. Osoba taka zatrudnia kolejne kobiety tylko po to, by po kilku dniach je zwolnić i otrzymać swoją część pieniędzy uzyskanych ze sprzedaży godzin. 12

13 Wynagrodzenie i oszczędności polskich turystek Wynagrodzenie polskich imigrantek w Bruskeli jest bardzo zróżnicowane i zależy od kilku czynników, takich jak: staż pracy u danego pracodawcy (imigrantki świeżo zatrudnione zarabiają mniej), typ wykonywanych prac i narodowość osoby zatrudniającej. Najczęściej jednak Polki, pracujące jako sprzątaczki lub opiekunki do dzieci, zarabiają od 7 do 8 euro na godzinę. Najniższe zarobki, wynoszące około 3 do 4 euro na godzinę, otrzymują Polki pracujące u Turków, Marokańczyków oraz Polaków. Niekiedy młode polskie dziewczyny, pracujące u rodaków jako opiekunki do dzieci, zarabiają 1-1,50 euro na godzinę lub 12 euro za cały dzień pracy. Dotyczy to najczęściej osób podejmujących pierwszą pracę lub będących na wakacjach u rodziny i chcących zdobyć kieszonkowe na drobne wydatki. Akceptowanie pracy za niższe wynagrodzenie jest efektem stale rosnącej konkurencji na nieformalnym rynku pracy w stolicy Europy. Od kilku lat obserwuje się, zdaniem ankietowanych, wzrost liczby imigrantów, zwłaszcza z Rosji, Ukrainy, Rumunii i republik nadbałtyckich, którzy gotowi są podjąć pracę za niższe wynagrodzenie, wynoszące najczęściej 3-4 euro na godzinę. Zdaniem respondentek, Polki mają już ustaloną reputację jako osoby czyste, bardzo dobrze sprzątające i godne zaufania, dzięki czemu nadal znajdują pracę po wyższych stawkach niż kobiety z innych państw Europy Wschodniej. Za najlepszych, tzn. najlepiej płacących pracodawców, uważani są urzędnicy instytucji europejskich mających swoje siedziby w Brukseli, najczęściej narodowości brytyjskiej, irlandzkiej, francuskiej i włoskiej. Wysokość miesięcznego wynagrodzenia w przypadku polskich imigrantek jest bardzo zindywidualizowana, zależy bowiem od ilości godzin przepracowanych w tygodniu i ich jakości, tzn. wysokości wynagrodzenia za każdą godzinę. Przecietnie, kobiety polskie pracują od 40 do 50 godzin tygodniowo, choć zdarzają się i takie, które pracują 70 godzin na tydzień, czyli 10 godzin dziennie. Są to jednak sporadyczne przypadki: większość Polek pracuje przez 5 lub 6 dni w tygodniu, od poniedziałku do soboty włącznie, po 8-10 godzin dziennie. Na tej podstawie trudno określić jednoznacznie wysokość miesięcznych dochodów imigrantki polskiej pracującej w Belgii. Można jedynie szacować, że średnie miesięczne wynagrodzenie polskiej sprzątaczki waha się od 1100 do 1700 euro. Ze względu na rozpiętość uzyskiwanych zarobków trudno stwierdzić, ile wynoszą miesięczne oszczędności polskich imigrantek w Brukseli. Ponadto, wysokość zaoszczędzonych pieniędzy zależy od wielu czynników, jak choćby wiek migrantki, jej sytuacja rodzinna (zamężna czy nie, posiadająca dzieci czy nie), plany na przyszłość, długość pobytu w Belgii. Młode kobiety stanu wolnego wydają z reguły więcej niż osoby zamężne, mające na utrzymaniu dzieci, a niekiedy i współmałżonka. Kobiety starsze ograniczają nieraz do minimum swoje potrzeby osobiste, by móc jak najwięcej pieniędzy przesłać dzieciom i wnukom pozostającym w kraju. Osoby młode, prowadzące nieco odmienny styl życia (dyskoteki, wyjścia do kawiarni, zakup kosmetyków i ubrań) oszczędzają nieco mniej, a więcej wydają na bieżącą konsumpcję. Część z naszych rozmowczyń twierdziła, że miesięczne koszty utrzymania w Brukseli wynoszą około 400 euro, licząc w tym czynsz (średnio 125 do 175 euro) oraz wyżywnienie (170 do 250 euro). Część kobiet, chcąc zmniejszyć koszty utrzymania, zamieszkuje w pokojach kilkuosobowych, gdzie płaci się od łóżka. Niektóre nawet sprowadzają z Polski wiele 13

14 produktów spożywczych, by ograniczyć swe zakupy w Brukseli jedynie do niezbędnych rzeczy, jak chleb czy warzywa. Kierując się tymi szacunkami, można przypuszczać, że Polki są w stanie zaoszczędzić od 700 do 1300 euro miesięcznie. Przeliczenie tej sumy na złote uświadamia wagę ich zarobków w ogólnym budżecie rodziny w Polsce. Społeczne konsekwencje migracji kobiet Jedną z konsekwencji migracji zagranicznych kobiet jest zmiana ich pozycji społecznej w rodzinie. Z osoby zajmującej się przede wszystkim prowadzeniem domu i wychowaniem dzieci, kobieta staje się głównym żywicielem rodziny. Pracując w Brukseli, Polka zarabia wielokrotność pensji swojego współmałżonka. To ona, dzięki wysokim - zwłaszcza po przeliczeniu na złotówki - zarobkom przejmuje ciężar związany z utrzymaniem siebie, męża i dzieci. Uzyskiwane przez nią dochody umożliwiają realizację dużych inwestycji rodzinnych, takich jak zakup samochodu, budowa domu, zakup mieszkań dla dzieci, opłacenie ich edukacji, zakup sprzętu AGD, maszyn rolniczych itd. Mężczyzna, zarabiający znacznie mniej w kraju lub niekiedy pozostający bez pracy i pozbawiony jakiegokolwiek dochodu, przejmuje tradycyjne obowiązki kobiety. To on nadzoruje budowę czy remont domu, zajmuje się gospodarstwem rolnym (w przypadku osób z terenów wiejskich), inwestycjami realizowanymi dzięki pracy zarobkowej kobietym, ale też codziennym prowadzeniem domu. To właśnie on staje się głównym opiekunem i wychowawcą dzieci, które pozostają z nim w kraju. Obserwuje się więc odwrócenie ról społecznych, które są tradycyjnie przypisane do pozycji kobiety i mężczyzny w obrębie pierwotnej grupy społecznej, jaką jest rodzina. Nie mając pozwolenia na pracę i pobyt w Belgii, a więc żyjąc w swoistej niepewności jutra i traktując pobyt w Brukseli jako tymczasowy, znaczna część polskich imigrantek nie zdecydowała się na przyjazd małżonka czy dzieci. Sytuacja ta powoduje liczne konsekwencje dla migranckich gospodarstw domowych, członków rodzin migrantek i dla samych kobiet. Pojawiają się negatywne skutki migracji, która, mimo, że z założenia czasowa, przedłuża się z reguły do kilku czy nawet kilkunastu lat. Trzeba bowiem zaznaczyć, ze długotrwały (...) okres faktycznej nieobecności w miejscu stałego zamieszkania prowadzi jednak do tego, że coraz trudniej podjąć decyzję o ewentualnym zakończeniu migracji, mimo, że pobyt za granicą wciąż ma charakter nielegalny (Łukowski 2001: 157). Niezależnie od formy, jaką przyjmuje migracja, cyrkularnej czy mniej mobilnej, długotrwała bądź częsta, choć krótsza nieobecność migrantki w domu rodzinnym wywołuje negatywne konsekwencje, wynikające z nieobecności kobiety w domu rodzinnym. Jedną z nich jest dezorganizacja życia rodzinnego. Związki małżeńskie, w których jeden z partnerów przez większą część roku przebywa za granicą, są narażone, w większym stopniu niż małżeństwa żyjące razem, na rozpad związku spowodowany długotrwałą rozłonką (Znaniecki, Thomas 1976). Przyczyną tego stanu rzeczy jest najczęściej pojawienie się nowego partnera u jednej czy obu stron związku. Zdarza się, że związki dotknięte kryzysem małżeńskim nie rozpadają się, ale kontynuują wspólne życie tłumacząc się dobrem dzieci, nieuznawaniem rozwodów ze względów religijnych czy też trudnością podziału dóbr materialnych. Występuje także zjawisko podwójnego życia partnerskiego, w kraju i zagranicą, niekiedy przez wiele lat. 14

15 Dezorganizacja życia rodzinnego dotyka także dzieci, które dorastają bez matki. Jej brak w domu jest odczuwany przez potomstwo w każdym wieku, nie tylko to najmłodsze, ale także to borykające się z trudnościami wieku dojrzewania. Imigrantki starają się utrzymywać regularne kontakty z dziećmi poprzez przyjazdy do kraju, zapraszanie dzieci na wakacje do Belgii, regularne rozmowy telefoniczne, wysyłanie paczek, listów i prezentów. Dość często obserwowanym zjawiskiem jest próba zrekompensowania własnej fizycznej nieobecności w domu dobrami materialnymi, która jednak rzadko prowadzi do poprawy relacji pomiędzy rodzicem a dzieckiem. Pobyt w obcym kulturowo środowisku, z dala od współmałżonka i dzieci, stres związany z życiem w kraju, którego języka się nie rozumie, a obyczajów nie podziela, prowadzi u wielu kobiet do pojawienia sie syndromu emigranta. Jest to zespół chorobowy, charakteryzujący się występowaniem stanów depresyjnych, mogących prowadzić nawet do samobójstwa, częstymi atakami płaczu, zwłaszcza na wspomnienie domu rodzinnego i dzieci, lękiem o przyszłość (Misiak 1988). Kłopoty psychologiczne, powszechne wśród polskich imigrantek, przyczyniły się do stworzenia w Polskiej Misji Katolickiej telefonu zaufania, czynnego non-stop przez siedem dni w tygodniu, który oferuje imigrantom możliwość porozmawiania o swoich problemach. Plany na przyszłość polskich imigrantek Plany na przyszłość większości Polek pracujących w Brukseli są nierozerwalnie związane z krajem ojczystym. To w Polsce kobiety chcą zainwestować swoje oszczędności lub już to czynią, przesyłając część dochodów rodzinie pozostałej w kraju. Większość z imigrantek polskich planuje powrót do ojczyzny, nie przejawia więc chęci osiedlenia się na stałe w kraju imigracji. Stąd wynikać może ich nikłe zainteresowanie akcją regulowania sytuacji prawnej pobytu, która została przeprowadzona w Belgii w 2000 roku 6. Osoby te postrzegają swój pobyt na obczyźnie jako czasowy, mający na celu wyłącznie zarobienie pieniędzy, które umożliwią im poprawę własnej sytuacji materialnej i szybki powrót do domu. Tymczasowość pobytu w Belgii i wiązanie wszystkich swoich planów z Polską pociąga liczne konsekwencje. Przede wszystkim imigrantki nie są zainteresowane integracją ze społeczeństwem belgijskim. Jedynie znikoma ich część inwestuje swój czas, pieniądze i energię w systematyczną naukę choć jednego z oficjalnych języków Belgii, którego znajomość jest pierwszym i niezbędnym warunkiem integracji ze społeczeństwem przyjmującym. Chęć powrotu do Polski deklaruje większość kobiet, jednakże moment rzeczywistego opuszczenia Belgii jest najczęściej przesuwany w czasie z miesiąca na miesiąc, z roku na rok. Niektóre nawet wróciły, jednakże pogarszająca się sytuacja ekonomiczna w naszym kraju zmusiła je do ponownego wyjazdu do Belgii. Jedna z respondentek opowiada o tym tak: Najpierw, przez trzy lata, pracowałam tutaj, żebyśmy mogli skończyć budowę domu. Teraz, kolejne trzy lata, tyram tutaj, żebyśmy mogli utrzymać nasz dom, bo ogrzewanie i inne opłaty strasznie dużo kosztują. W dodatku mój mąż stracił pracę, jest na bezrobociu, i bez mojej belgijskiej pensji nigdy byśmy nie 6 Niewiele ponad 2000 Polaków uregulowało swoją sytuację prawną podczas organizowanej w Belgii w roku 2000 akcji regulowania statusu imigrantów nielegalnych (dane Biura do spraw Cudzoziemców). 15

16 opłacili tego wszystkiego. Oto moje życie: sześć lat sprzątania, żeby mieć piękny dom, w którym mieszkam miesiąc czy dwa w roku. Niektóre z kobiet, pomimo częstych wyjazdów do Polski, charakteryzujących migrację cyrkularną, nie potrafią lub nie mogą przestać migrować. Wyjazd za granicę staje się bowiem swego rodzaju pułapką. Jeśli migrujący przestanie wyjeżdżać, to ryzykuje stopniowe zubożenie. Z kolei, jeśli kontynuuje swoje wyjazdy, ryzykuje rozpad rodziny, oddalenie od dzieci, które dorastają bez matki (Łukowski 2001:157). Polskie imigrantki łączą często moment powrotu do kraju z poprawą sytuacji gospodarczej w Polsce. Można więc przypuszczać, że jeszcze przez dłuższy czas będą zmuszone pracować w Belgii. Najprawdopodobniej pozostaną one w Brukseli, dopóki istnieć będą możliwości znalezienia pracy na czarno, dopóki uzyskiwane zagranicą zarobki będą znacznie przekraczały średnią płacę w Polsce i dopóki władze belgijskie będą tolerowały ich obecność. To ostanie stwierdzenie pojawiało się wielokrotnie w trakcie badań. Imigrantki podkreślały, że Belgowie tolerują nielegalnie przebywajacych w ich kraju imigrantów polskich, gdyż ich potrzebują. Polacy bowiem za niewielkie pieniądze podejmują się prac, których nikt w Belgii nie chce wykonywać. Faktem jest, że obecność rodaków, tolerowana przez władze belgijskie, stała się tak powszechna, że nie budzi już jakichkolwiek negatywnych reakcji ze strony obywateli belgijskich. Podsumowanie Polki przyjeżdżają do Belgii z kilku powodów. Jest to kraj niezbyt oddalony od Polski, co znacznie obniża koszty podróży w porównaniu np. z wyjazdem do USA. Wjazd na terytorium tego kraju jest łatwy dzięki zniesieniu obowiązku wizowego dla obywateli polskich w 1991 roku. Od 2004 roku, wraz z przystąpieniem Polski do UE, także pobyt w Belgii stał się jeszcze łatwiejszy. Polki przyjeżdzają do Belgii, ponieważ władze belgijskie tolerują ich obecność. Akcje wydaleń obywateli polskich na przestrzeni lat stały się coraz rzadsze i nie powodują żadnych konsekwencji. Belgijski nielegalny rynek pracy jest łatwo dostępny dla imigrantek polskich, które posiadają już renomę i stałe miejsce w nieformalnej gospodarce brukselskiej. Pomimo nielegalności pobytu i pracy, Polki w Brukseli raczej rzadko spotykają się z resytykacjami ze strony władz belgijskich. Mogą też korzystać z wielu przywilejów, jak np. pomoc finansowa na pokrycie kosztów leczenia, porodu czy operacji, możliwość oficjalnego wynajęcia mieszkania, zapisania dzieci do szkoły czy uczęszczania na tanie kursy jezyków obcych, organizowane przez lokalną administrację. Większość polskich kobiet traktuje swój pobyt w Belgii jako tymczasowy, przez co nie są zainteresowane uregulowaniem swojej sytuacji prawnej w tym kraju, integracją ze społeczeństwem belgijskim czy nauką języków. Polki wyrażają chęć powrotu do kraju w najbliższym czasie, jednakże, zważywszy na obecną sytuację ekonomiczną Polski, można przypuszczać, że jeszcze przez co najmniej kilka lat kobiety te będą kontynuowały swoją pracę w Brukseli. Najbardziej prawdopodobnym scenariuszem, dotyczącym sytuacji polskich imigrantek po przystapieniu Polski do Unii Europejskiej będzie kontynowanie przez nie nielegalnej pracy w tym samym, co do tej pory, nieformalnym sektorze gospodarki belgijskiej z powodu kilku czynników. Belgia nie należy do państw, które natychmiast po przystąpieniu Polski do Unii otworzyły swoje rynki pracy dla pracowników polskich. 16

17 Kraj ten wprowadził dwuletni okres przejściowy, podczas którego sytuacja zawodowa polskich imigrantów nie zmieni się. Okres ten może zostać wydłużony do 5 lub maksymalnie 7 lat, co jeszcze odsunie w czasie jakiekolwiek zmiany przepisów regulujących kwestie zatrudniania Polaków. Przystąpienie naszego kraju do Unii zmieniło sytuację obywateli polskich w zakresie prawa pobytu. Podobnie jak obywatele wszystkich nowych państw członkowskich, mogą oni osiedlać się na terytorium unijnym, jednak nadal nie mogą podejmować zatrudnienia 7. Imigrantki polskie zdają sobie sprawę, że po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, czy nawet po uzyskaniu prawa do pracy nadal będą, w zdecydowanej większości przypadków, pracować w tych samych co obecnie zawodach, przede wszystkim z powodu braku znajomości jezyków obcych i niskiego wykształcenia. Inne kobiety, być może nawet mając możliwość oficjalnej pracy, będą nadal pracować nielegalnie, bowiem konieczność zapłacenia podatków (jednych z najwyższych w Europie) zmniejszy opłacalność pracy w Belgii. Z tego samego powodu część polskich imigrantek może powrócić do Polski, bowiem praca za granicą stanie się znacznie mniej opłacalna. Są to jednak zmiany, które mogą nastapić za kilka lat; w najbliższym jednak czasie nic się najprawdopodobniej nie zmieni w sytuacji polskich kobiet w Brukseli, kobiet, które zdaniem jednej z nich: nie mają żadnej przyszłości w Polsce z powodu sytuacji ekonomicznej, ale tutaj też nie mają żadnej przyszłości. Bibliografia Babiński G. (1977), Lokalna społeczność polonijna w Stanach Zjednoczonych Ameryki w procesie przemian, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk. Boyd M. (1989), Family And Personal Neworks In international Migration: Recent Developments And New Agendas, International Migration Review, 23(3), p Cibulla J. (1997), Opracowania Konsulatu Generalnego w Brukseli. Faist T. (1998), The crucial meso-level, in: Hammar T., Brochmann G., Tamas K. et T. Faist (dir.), International migration, immobility and development. Multidisciplinary perspectives, Oxford: Berg. Fawcett J.T. (1998), Networks, Linkages and Migration Systems, International Migration Review, 23(3), s Gibbs P. (1998), Poles apart, The Bulletin, 23.IV Gurak D.T., F. Cases (1992), Migration networks and the shaping of migration systems, in: Kirtz M.M. (red.), International migration systems. A global approach, Oxford: Clarendon Press, s Kowerski M. (1990), Rola krewnych i znajomych w kreowaniu strumieni migracyjnych, Studia Demograficzne, t. 2. Kubiak H. (1993): Migracje międzynarodowe u schyłku XX wieku. Nadzieje i lęki, w: Przegląd Polonijny, t. 3. Latuch M. (1980): Demografia społeczno - ekonomiczna, Warszawa. 7 Powyższa regulacja prawna nie dotyczy obywateli Malty i Cypru, którzy wraz z przystąpieniem do Unii Europejskiej otrzymują natychmiastowy dostęp do unijnych rynków pracy. 17

18 Leman J. (1995): Un profil diversifié axé sur l emploi, in: Sans documents: les immigrés de l ombre: Latino-Américains, Polonais et Nigérians clandestins, Bruxelles. Łukowski W. (2001), Społeczny sens ruchliwości niepełnej (biwalentnej) w : Okólski M., E. Jaźwinska (red.) Ludzie na huśtawce. Migracje między peryferiami Polski a Zachodu, Warszawa. Massey D.S., J. Arango, G. Hugo, A. Kouacouci, A. Pellegrino, J.E. Taylor (1993), Theories of international migrations : a review and appraisal, Population and development Review, t.19, nr 3, Septembre. Misiak W. (1988): Nowe formy zaradności młodzieży. Emigracja i przemieszczenia społeczne, Toruń. Morokvasic M. (1996): Entre l Est et l Ouest, des migrations pendulaires. w: Morokvasic M., H. Rudoplh (red) Migrants. Les nouvelles mobilités en Europe, Paris. Okólski M., (2001a), Migrations d Europe de l Est vers l Union européenne avec mention particulière pour la Belgique, Colloque : l Etat des migrations vers l Europe. Facteurs d émigration, politique d immigration ; 21 mars Okólski M., (2001b), Mobilność przestrzenna z perspektywy koncepcji migracji niepełnej, w: Okólski M., E. Jaźwinska (red.) Ludzie na huśtawce. Migracje między peryferiami Polski a Zachodu, Warszawa. Portes A., J. Sensenbrenner (1993), Embeddedness and immigration: notes on the social determinants of economic action, American Journal of Sociology, t.96, nr 6, s Stalker P. (2000), Workers without frontiers. The impact of globalization on international migration, Lynne Rienner Publishers. Znaniecki F., W.I. Thomas (1976), Chłop polski w Europie i Ameryce, PWN, Warszawa. 18