2 Kuczyńska, 1998
Aby rozwój mógł przebiegać prawidłowo środowisko musi umożliwiać dziecku nawiązanie więzi z 1 wybraną osobą. Postęp w rozwoju fizycznym i emocjonalnym- ściśle związany z rozwojem społecznym! Rozwój społeczny to początkowo rozwój więzi przywiązaniowej. Opiekun bezpieczna baza, figura przywiązania 3
Przywiązanie będąc złożonym zjawiskiem charakteryzującym stosunki interpersonalne jest rodzajem więzi emocjonalnej (Ainsworth) Więź - złożony proces (...) tworzenia się osobistych powiązań z drugim człowiekiem, które powstają w określonych sytuacjach na wszystkich poziomach funkcjonowania osoby, jako rezultat odpowiednich reakcji na jego indywidualność i prezentowane zachowania (Kuczyńska, 1998, s.10). Zrozumienie natury oraz znaczenia miłości i przywiązania musi się wiązać z analizą najstarszych przyczyn ich istnienia, a więc z uwzględnieniem ich kontekstu ewolucyjnego (Kuczyńska) 4
Człowiek funkcjonuje jako całość w ramach trzech odrębnych, choć ze sobą powiązanych poziomów, które kierują się odmiennymi dominującymi zasadami regulacji, czyli motywami: 1. Poziom biologiczny - zasada utrzymania życia i genetycznego przetrwania, najlepiej zapewnione przez posiadanie potomstwa. 2. Poziom afektywny (przeżyciowy) - dominującą zasadą regulacyjną stanowi ochrona i wzmocnienie własnego ja 3. Poziom poznawczy (racjonalny) - podstawową zasadą jest spójność informacyjna. 5
Względnie trwała więź pełni funkcje adaptacyjne związane z utrzymaniem życia i zachowaniem gatunku. Wynika to z konieczności dłuższego, niż u innych gatunków obowiązku opieki rodziców nad dojrzewającym potomstwem. Opieka wymaga uczestnictwa zarówno matki jak i ojca. Aby ją zapewnić musi istnieć względnie trwała więź pomiędzy obojgiem rodziców. Mechanizmem pozwalającym na jej utrzymanie jest rozwinięcie się tzw. emocjonalnego kompleksu miłości, łączącego miłość i reprodukcję w ewolucyjnej historii związków heteroseksualnych. 6
Zainspirowany osiągnięciami etologów chciał z ewolucyjno-etologicznej perspektywy, wyjaśnić jak i dlaczego niemowlęta przywiązują się emocjonalnie do swoich podstawowych opiekunów. Opisał system zachowań budujących uczuciowy system przywiązania jako ewolucyjnie przystosowawczy, behawioralno-motywacyjny system kontroli. Służy on głównie ewolucyjnej funkcji biologicznej, jaką jest sprzyjanie bezpieczeństwu i przetrwaniu w niemowlęcych i dziecięcych relacjach z opiekunami jako obiektami przywiązania Bowlby jest jednym z pierwszych badaczy, który zwrócił uwagę na adaptacyjną funkcję więzi. 7
Prawidłowości wynikające z obserwacji zachowania dzieci w sytuacji odłączenia od matki na krótszy lub dłuższy czas: Rozłąka powodowała pewną sekwencję reakcji emocjonalnych - syndrom rozpaczy : I. Faza protestu (Rutter, 1972) dominujący - płacz, aktywne poszukiwanie matki oraz opór stawiany innym dorosłym usiłującym je uspokoić. II. Faza rozpaczy - bierność, rezygnacja, smutek i cierpienie. III. Faza negacji (zobojętnienia wg Bowlby ego) - dziecko sprawia wrażenie, jakby unikało kontaktu z matką, czy nawet aktywnie broniło się przed nim, gdy ona już na powrót się pojawi. 8
W celu osiągnięcia czy utrzymania kontaktu z matką, dzieci prezentują pewien wspólny dla nich wszystkich system zachowań, takich jak np. krzyk, ssanie, przytulanie się, uśmiech i podążanie za. W sytuacji rozłąki z matką - dzieci generalnie doświadczają intensywnej rozpaczy, nawet, jeśli mają zapewnione pokarm i opiekę przez inne osoby. Wniosek: związek z matką jest dla dziecka bezpośrednio ważny i krytyczny. Związek ten ma istotne znaczenie dla jego dalszego funkcjonowania już jako osoby dorosłej. Behawioralny system przywiązania - zachowania ludzi dorosłych świadczące o przywiązaniu (Ainsworth) 9
Spełnienie funkcji biologicznej (przetrwanie dziecka) możliwe jest w sytuacji stałej obecności pierwotnego opiekuna w pobliżu. Początkowo, utrzymanie dziecka i opiekuna razem zapewniają zachowania przywiązujące, a potem także rozwijająca się między nimi więź uczuciowa (affectional bond) lub przywiązanie (attachments). 10
I. Poszukiwanie bliskości (proximity seeking) - pragnienie utrzymania bliskości i kontaktu z obiektem przywiązania; II. Stres separacyjny (separation dystress) - smutek, cierpienie związane z antycypacją lub faktem rozłąki z opiekunem obiektem przywiązania; III. Bezpieczna baza (secure base) - używanie obiektu przywiązania jako źródła emocjonalnego bezpieczeństwa, dzięki któremu możliwa jest eksploracja otoczenia i integrowanie się ze światem; IV. Bezpieczny port (safe haven) - zwracanie się do obiektu przywiązania w poszukiwaniu komfortu psychicznego, czyli uspokojenia i ulgi, w sytuacji pojawienia się zagrożenia 11
Przywiązanie jest więzią emocjonalną, dlatego figura przywiązania nigdy nie jest całkowicie zamienna, czy nie może być zastąpiona przez inną, pomimo że istnieją inni, z którymi osoba jest również związana. W przywiązaniu, jak w innych więziach emocjonalnych istnieje potrzeba utrzymywania bliskości, pojawia się smutek podczas niewytłumaczalnej rozłąki, przyjemność i radość podczas ponownego spotkania oraz żal i smutek w przypadku utraty. Jednak istnieje jedno kryterium przywiązania, które niekoniecznie występuje w innych więziach emocjonalnych. Tym kryterium jest poszukiwanie doświadczenia bezpieczeństwa i poczucia komfortu w związku z obiektem przywiązania. Jeśli i kiedy takie bezpieczeństwo i komfort są osiągalne, jednostka jest w stanie oddzielić się od bezpiecznej bazy zapewnionej przez partnera, aby z zaufaniem móc się zaangażować w inne rodzaje aktywności 12
Noworodek wyposażony w odruchy i systemy sygnalizacji społecznej: a) Odruch poszukiwania sutka i ssania natychmiastowy kontakt z matką! b) Odruch Moro (Przytulenia) chwyta i przywiera c) Krzyk Od 5 tyg. stymulacja ludzka wstrzyma go częściej niż fizyczna (Schaffer) d) Reakcja uśmiechu (4 tydz. reakcja na znany głos; 14 tydz. - znana twarz) Funkcje odruchowych zachowań: 1. umożliwia aktywne poszukiwanie stymulacji i bliskości opiekunów 2. sprzyja tworzeniu się więzi i wywołują zachowania opiekuńcze 3. Ułatwia uzyskiwanie opieki i bliskości opiekuna oraz zaspokajanie potrzeb 13
Dziecko wysyła sygnały dotyczące jego stanu oparte na wrodzonych mechanizmach o płacz, uśmiech, krzyk, pobudzenie ruchowe Brak ukierunkowania sygnałów i wyróżnienia figury Zadanie matki odczytywać i adekwatnie reagować o Napięcie ruchowe dziecka matka karmi, przewija, przytula Zaspokojenie potrzeby jestem ważne, świat jest przyjazny Roczne dziecko ukojone lepiej radzi sobie z trudnymi emocjami szuka mamy zamiast bezradnie płakać 14
Zadanie rodzica wrażliwość na potrzeby dziecka oraz wytworzenie rutyny (matka dostępna i responsywna) Rutyna = równowaga = spokój dziecka Wizja świata przewidywalny i życzliwy Dziecko- wrażliwe na reakcje opiekuna Reakcje opiekuna podwalina pod poczucie bezpieczeństwa i podstawowe przekonania dotyczące siebie i świata 15
Faza tworzenia się przywiązania do określonej osoby (Bowlby) wyodrębnia się figura Niemowlę odróżnia osoby bliskie od niebliskich (Ainsworth) Nowe zachowania: Inicjator interakcji (podstawy strategii nawiązywania relacji z innymi) Celowy uśmiech do matki, chwytanie jej, wyciąga ręce, ożywia się na jej widok Zadania matki nadal regulacja pobudzenia u dziecka (dyskomfort). Zaspokojenie potrzeb tworzy się podstawa do samodzielnego regulowania własnych stanów emocjonalnych (dystres ulga) przewiduje ukojenie! Przyszłość przekonanie - trudności można pokonać! 16
Rozpoznawanie i wywoływanie pozytywnego napięcia u dziecka + towarzyszenie mu w takich momentach: Uśmiech, kontakt fizyczny, komunikacja Pozwala poznawać nowe bodźce (sytuacje, osoby, przedmioty) funkcja: 1. Zwiększa się zdolność do eksploracji i kontaktów z innymi 2. Wzbogaca się rozwój społeczny i poznawczy 3. Kształtuje się elastyczny, adaptacyjny system nerwowy 17
Konsolidacja przywiązania (emocjonalna bliskość kojarzona z figurą przywiązania) Figura bezpieczna baza (podstawa bezpieczeństwa) Radość z kontaktu, podążanie za figurą, lęk separacyjny Lęk przed obcymi (9 i 18 m-c) Zadanie, podstawowa potrzeba utrzymywanie bliskości z figurą przywiązania (sygnalizuje to, podąża za matką dąży do osiągnięcia równowagi!) Zadanie opiekuna - Współuczestniczenie w regulacji napięcia diadyczna regulacja emocji 18
Opiekun zaczyna rezygnować z dominującej roli w regulowaniu pobudzenia dziecka Bierze pod uwagę intencje dziecka i dostosowuje się do nich. Dziecko zdobywa coraz większe doświadczenie w samodzielnym rozpoznawaniu swoich potrzeb i uczuć oraz radzeniu sobie z napięciem. Dziecko zaczyna uczyć się dostosowywania się do otoczenia i hamowania impulsów, uczy się przyswajania reguł społecznych co prowadzi do powstania Ja 19
Wczesne doświadczenia z opiekunem uwewnętrznione, stają się dynamicznymi, operacyjnymi modelami self i figury przywiązania. Służą one regulacji, interpretacji i przewidywaniu zachowań, myśli i uczuć self i figury przywiązania. Wewnętrzne Modele Operacyjne (WMO) służą do interpretowania świata i budowania przekonań dotyczących tego świata i siebie samego. Determinują sposoby, których będzie używało do osiągania bliskości z innymi i zyskiwania ich akceptacji Kształtują samoocenę, przekonania własnej wartości i możliwości zaspokajania potrzeb. Znaczenie dla przebiegu pobudzenia emocjonalnego i ekspresji / kontroli emocjonalnej 20
Styl przywiązania Bezpieczny Ambiwalentny Unikający Reakcje dziecka w odp. na: Wyjście matki Powrót matki płacz płacz Brak reakcji Dąży do kontaktu, radość Dąży do kontaktu, złość, agresja Nie dąży do kontaktu 21
Charekterystyka WMO Regulacja emocji Przekonanie o własnej wartości Pozytywna atrybucja wydarzeń Pozytywna atrybucja intencji innych ludzi Zdolność do diadycznej, później samodzielnej regulacji emocji Skuteczność w obniżaniu nadmiernego napięcia Zdolność do rozróżniania stanów emocjonalnych i odpowiadającej im ekspresji emocji 22
Charakterystyka WMO Regulacja emocji Niepewność własnej wartości Rozszczepianie stanów emocjonalnych (złość, strach, pożądanie) Przekonanie o nieprzewidywalności świata zewnętrznego Sprzeczna atrybucja wydarzeń i intencji Labilność emocjonalna, kapryśność Manipulacyjne wykorzystywanie ekspresji emocjonalnej Dostosowywanie własnej emocjonalności do otoczenia Niebranie odpowiedzialności za regulowanie swoich stanów emocjonalnych 23
Charakterystyka WMO Przekonanie o niskiej wartości własnej Negatywna atrybucja zdarzeń Negatywna atrybucja intencji innych ludzi Regulacja emocji Hamowanie uczuć dystresu i złości z powodu rozłąki z matką Przyjazne wobec obcych osób. Prezentowanie fałszywego afektu (pozorna samowystarczalność) radość gdy zaniepokojone zwraca łatwiej uwagę opiekuna Trudności w rozpoznawaniu własnych emocji 24
Charakterystyka WMO Regulacja emocji Dezorientacja co do obrazu siebie i innych Zmienne, lękowe atrybucje intencji Atrybucja świata zewnętrznego jako niebezpiecznego Zawężenie świadomości własnych stanów emocjonalnych Nagłe zmiany w ekspresji różnych emocji Niezdolność do normatywnej samoregulacji emocji 25
Relacje małżeńskie Doświadcze -nia rodzica z dzieciństwa Osobowość rodzica Macierzyńska wrażliwość Wzór przywiązania dziecka Cechy zachowania dziecka Wsparcie społeczne 26
A. Dostępna, responsywna, reaguje w sposób przewidywalny B. Czasem opiekuńcza, czasem reaguje złością, skoncentrowana na sobie, reaguje nieadekwatnie do sytuacji C. Brak fizycznej i psychicznej figury przywiązania, nie pomaga, odtrąca D. Przemoc, dziwaczne, budzące lęk zachowania (niespójne, gwałtowne, odbiegające od norm społecznych negłe zmiany nastrojów, silny lęk) 27
Stałe nakierowanie uwagi na dziecko Odbieranie sygnałów, właściwe interpretowanie, szybkie i odpowiednie reagowanie Konieczna empatia! Interakcja jest efektywna, gdy: potrzeba jest zaspokojona, przerwana równowaga - przywrócona Akceptacja złości i przeciwstawiania się (kontenerowanie) Respektowanie autonomii niemowlęcia. Swoboda okazywania emocji, chętny kontakt cielesny. 28
Nieprzewidywalność brak stałości w reagowaniu na sygnały dziecka Słabe zaangażowanie w interakcje Psychologiczna niedostępność matki dla dziecka Słabe skoordynowanie relacji matka-dziecko (reaguje słabo lub wcale): Dziecko długo płacze Matka nie reaguje na wokalizacje dziecka Zaangażowanie matki zależy od jej nastroju Dziecko pobudzone (płacze) matka wycofuje się (nie radzi sobie) 29
Arbitralność reakcji nie przyjmuje perspektywy dziecka. Nadmierna kontrola aktywności dziecka, pouczanie. Nie respektuje autonomii dziecka. Zahamowanie ekspresji emocji (sztywność emocjonalna) Ignoruje / odtrąca dziecko, kierujące w jej kierunku emocje (gł. Negatywne) Unika kontaktu fizycznego Nie akceptuje roli matki / gospodyni domowej Intruzywność narzuca własną rolę / brak empatii 30
U dziecka konflikt poszukuje kontaktu z rodzicem ale i ma wysoki poziom obaw przed nim. Np. Płaczące dziecko biegnie do matki z rączkami do góry, ale nagle staje, odwraca się, milknie. Nietypowe formy reagowania: kołysanie, zastyganie, ciągnie się za włosy itp. Zachowania matki otwarta wrogość, bicie, szczypanie, krzyk, straszenie. Otwarte okazywanie strachu Nietypowe zachowania (bezruch, trans itp.) Wywołują one u dziecka - niepokój 31
Niski status socjoekonomiczny Alkoholizm rodziców Dezorganizacja przywiązania Zaburzenia psychiczne rodziców Krzywdzenie dzieci 32
Zakłócenia w adaptacji w późniejszych okresach rozwojowych Nieprawidłowe relacje z opiekunem (przejmowanie kontroli, dominacja) Agresja wobec rówieśników + brak kontaktu emocjonalnego Zaburzenia psychiczne: opozycyjno-buntownicze Dysocjacyjne Reakcje depresyjne Objawy lęku 33
Badania van den Boom (1994): Znaczenie skłonności do reagowania dziecka afektem negatywnym Wzorzec przywiązania Grupa kontrolna Grupa poddana interwencji Bezpieczny 22% 62% Pozabezpieczny 78% 38% Normalnie bezpieczne (65-75%) Wynik: ważny temperament i jakość opieki macierzyńskiej. 34
Matki dzieci przywiązanych bezpiecznie: Wyższy poziom poczucia własnej wartości W samoopisie: niezależne, pogodne, czułe, mają do siebie zaufane, dostosowują się Wyższy wskaźnik psychologicznego przystosowania Matki dzieci przywiązanych unikająco: Labilne emocjonalnie Szybciej się denerwują Tendencja do unikania odpowiedzialności przez zaniechanie 35
Wpływ zależy od stopnia, w jakim dziecko jest narażone na kontakt z matką w stanie depresji. Rodzaj przywiązania Ciężkie zaburzenia dwubiegunowe Ciężkie zaburzenie depresyjne Łagodna depresja Bezpieczne 21 % 53 % 70 % 36
Zachodzi międzypokoleniowa transmisja wzorca przywiązania (van Ijzendoorn) W 75 % przypadków wzorzec przywiązania matki pozwala przewidzieć wzorzec jej dziecka w 12 m-cu Wzrost do 89 % w przypadku dezorganizacji przywiązania! (Main i Hesse) Rola wydarzeń traumatycznych (śmierć rodzica, przemoc) U 56 % dzieci, których rodzice stracili 1 z rodziców przed ukończeniem szkoły średniej występowała dezorganizacja przywiązania. 37
Bezpieczny Ambiwalentny Unikający Poczucie wartości najwyższe najniższe Prężność ego (elastyczność reakcji na frustracje, wytrwałość, zaradność) Emocjonalna zależność od dorosłych (p-le) Kompetencje społeczne Wysoki poziom Szukają uwagi n-la, ale nie kosztem relacji z innymi dziećmi. Empatyczne, pozytywne emocje, utrzymują głębsze relacje, mniej wrogości. Trudność z zachowaniem kontroli w sytuacji trudnej; reakcje impulsywne Najczęściej szukają bliskości nauczycielki i oczekują pomocy Niezaradność w kontaktach z rówieśnikami; stają się ofiarami Empatia najwyższa Trudność w oddzieleniu przykrości własnej od cudzej Objawy skrępowania i nadmiernej kontroli Nie prosiły o pomoc lub starały się skupić na sobie uwagę kosztem relacji z dziećmi Wrogość, dystans, skłonność do wykorzystywania kolegów i podporządkowywania ich sobie (robią z nich kozły) najniższa 38
Chłopcy bardziej narażeni u 40% z pozabezpiecznym przywiązaniem stwierdzono różne zaburzenia w wieku 6 lat! W grupie bezpiecznego przywiązania jedynie 4% chłopców miało zaburzenia Częstsze dolegliwości somatyczne oraz niekomunikatywność Dodatkowym czynnikiem ryzyka zaburzeń - większa liczba zdarzeń stresujących! Przywiązanie bezpieczne czynnik chroniący przed zaburzeniami. 39
Dezorganizacja + trudny temperament Unikający Ambiwalentny Rodzaj zaburzenia Patologiczna agresja (60%) Schizoidia (chłód, wycofanie) Lękowe Depresyjne Wycofanie społeczne 40