S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 11 2014 OCENA FUNKCJONOWANIA UKŁADU SERCOWO-NACZYNIOWEGO KOBIET I MĘŻCZYZN W RÓŻNYM WIEKU PO WYKONANIU REFLEKSOLOGICZNEGO MASAŻU STÓP ASSESSMENT OF FUNCTIONING OF CARDIOVASCULAR SYSTEM IN MEN AND WOMEN OF DIFFERENT AGE AFTER REFLEXOLOGICAL FOOT MASSAGE Daniel Nowotczyński Halyna Tkachenko Natalia Kurhaluk Akademia Pomorska w Słupsku Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Zakład Zoologii i Fizjologii Zwierząt ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk e-mail: nowotczynski_d@interia.pl ABSTRACT The aim of this study was to determine the effect of foot massage on hemodynamic parameters of men and women in different age. The study was conducted among the four groups of women and men in different age groups: Group 1 women aged 20-50 years; Group 2 women aged 50-80 years; Group 3 men aged 20-50 years; Group 4 men aged 50-80 years. Vital signs (arterial blood pressure, pulse) were evaluated before and after foot massage (10 treatment for 1 day). Hemodynamic parameters included the calculation pulse pressure, mean systemic arterial pressure, stroke volume and cardiac output, cardiac index and stroke volume index. A decrease in the systolic blood pressure after the last treatment of foot massage in both age groups of women and men in the age group of 50-80 years was observed. Diastolic blood pressure has a decreased trends in groups of men and women after a foot massage treatments as the first, so after the last treatment. A decrease in mean arterial blood pressure in the groups of women and men aged 50-80 years was noted. Pulse also has a decreased trends in the groups of women and men in the dynamics of the first treatment of foot massage. A statistically significant increase in the stroke volume (SV) in the group of women aged 20-50 years in the dynamics of the first treatment was observed. The cardiac output and cardiac index have increased trends in the groups of women and men in the 125
dynamics of the first and last treatment of foot massage, except for a group of men aged 20-50 years. A statistically significant increase of stroke volume in the groups of women in the dynamics of the first treatment of foot massage was noted. The data obtained showed that foot massage in men and women of different age was effective in cardio-vascular system functioning. Słowa kluczowe: funkcjonowanie układu sercowo-naczyniowego, parametry hemodynamiczne, refleksologiczny masaż stóp Key words: cardiovascular system functioning, hemodynamic parameters, foot massage WPROWADZENIE Refleksologia stóp jest naturalną metodą leczniczą całego organizmu polegającą na uciskaniu określonych stref na stopach. Refleksolog, uciskając precyzyjnie określone punkty stopy, dostarcza bodźców terapeutycznych, aby uruchomić mechanizmy samoregulacji. Sztuki masażu refleksorycznego nie można mylić z klasycznym masażem stóp i ciała, jest to bowiem specjalna technika uciskania precyzyjnie określonych punktów refleksorycznych stóp, która powstała na podstawie założenia, że owe punkty odpowiadają określonym częściom ludzkiego ciała. Taka stymulacja potencjału zdrowotnego wywołuje zmiany fizjologiczne w organizmie, tak więc stopy mogą odgrywać istotną rolę w osiągnięciu i zachowaniu lepszego stanu zdrowia. Masaż nóg i stóp obejmuje m.in. masaż podeszwy, grzbietu stopy, palców, kostek, łydek, okolic kolana. Refleksologia nie jest techniką jednego zabiegu, redukcja większości dolegliwości wymaga bowiem czasu i cierpliwości (masaze-elefant-lodz.pl). Refleksologia jest holistyczną metodą leczenia i wymaga traktowania człowieka jako niepodzielnej całości, obejmującej ciało, umysł i ducha. Terapia uciskowa punktów refleksorycznych stóp powoduje reakcje fizjologiczne, które stymulują potencjał samouzdrawiania organizmu. Celem refleksologa jest takie oddziaływanie na pacjenta, dzięki któremu odzyska on fizjologiczny stan równowagi i, co się z tym wiąże, zdrowie. To nie refleksolog leczy organizm leczy się sam. Terapeuta tylko pomaga mu naturalnie i prawidłowo funkcjonować. Wszelkie procesy lecznicze są dziełem samego organizmu, my je tylko uaktywniamy i stymulujemy do działania. Refleksologia w ten sposób korzystnie oddziałuje na wszystkich trzech poziomach: fizycznym, psychicznym i duchowym (www.servismedyczny.pl). Współcześnie funkcjonuje wiele szkół i technik refleksologicznych. Podobne formy leczniczego masażu stóp były praktykowane w różnych częściach świata na przestrzeni wieków. Fascynacja stopami w tym aspekcie sięga dalekiej przeszłości, do czasów starożytnych Chin i Egiptu. Masaż refleksologiczny stóp, choć wywodzi się z Chin i liczy sobie ok. pięć tysięcy lat, opiera się na nowożytnej wiedzy z zakresu anatomii i fizjologii człowieka. Podobnie jak przy innych rodzajach masażu, mechanizm działania masażu refleksyjnego stóp opiera się na głównych założeniach wynikających z praw natury i zasad funkcjonowania organizmu ludzkiego. Istotna różnica polega na tym, iż w przypadku innych rodzajów masażu masowane są zazwyczaj duże powierzchnie ciała, natomiast masaż refleksyjny stóp dotyczy receptorów miejsc o niewielkiej powierzchni znajdujących 126
się po stronie podeszwowej i grzbietowej każdej stopy. Na jednej stopie znajduje się około 67 receptorów, a ich pobudzanie wywołuje reakcje w odpowiadających im narządach i częściach ciała. Przebieg wspomnianych reakcji jest odruchowy i kontrolowany przez somatyczny oraz autonomiczny układ nerwowy (Nowotczyński 2000, 2002, 2004). Tok czynności wykonywanych podczas zabiegu jest stosunkowo prosty i w skrócie przedstawia się następująco: w początkowej fazie przygotowuje się kąpiel stóp, która ma na celu ich odświeżenie. Ciepła kąpiel ma dodatkowo działanie relaksujące i zapewnia badanemu komfort podczas zasadniczej części zabiegu. Po kąpieli stóp pacjent kładzie się na leżance, a masażysta wykonuje najpierw relaksacyjny masaż całych stóp. Podczas kolejnego etapu zabiegu delikatny, relaksacyjny masaż zastępowany jest zwiększeniem ucisku i ukierunkowaniem działania na receptory w celu sprawdzenia ich sensytywności, a tym samym orientacji co do stanu zdrowia pacjenta. Na zakończenie każdego zabiegu przechodzi się ponownie do masażu relaksacyjnego. Według Zbigniewa Garnuszewskiego wyróżnia się dwa podstawowe typy działania refleksologicznego masażu stóp działanie analgetyczne i terapeutyczne (Nowotczyński 2000, 2002, 2004). Działanie analgetyczne opiera się na dwóch prawach: Haymana i Malzacka. Prawo Haymana mówi nam, że jeżeli na organizm człowieka zadziałają dwa bodźce, z których jeden zadziała wcześniej, a drugi później, wówczas bodziec późniejszy będzie odczuwany silniej lub jako jedyny. Prawo Malzacka zakłada istnienie dwóch rodzajów bodźców bólowego i czuciowego. Zgodnie z tym prawem bodziec bólowy jest przesyłany do ośrodkowego układu nerwowego włóknami nerwowymi bez otoczki mielinowej z prędkością 20 m/s, natomiast bodziec czuciowy włóknami nerwowymi z otoczką mielinową z prędkością 80 m/s. Biorąc to pod uwagę, należy stwierdzić, iż bodziec czuciowy dociera szybciej do celu i jest przez to odczuwany jako jedyny. W przypadku omawianej w artykule terapii bodźcem czuciowym jest masaż refleksologiczny danego receptora. Działanie terapeutyczne masażu refleksologicznego stóp można podzielić na lokalne i ogólne. Zasadniczo polega ono na pobudzeniu krążenia krwi w miejscu masowanym, co ma z kolei pobudzić krążenie krwi w całym organizmie. Dzięki temu więcej krwi bogatej w tlen i składniki odżywcze może dotrzeć do narządu odpowiadającego miejscu masowanemu. Z tego więc wynika, że masując odpowiednie miejsce, możemy wywołać reakcje odruchowe w odpowiadającym mu narządzie wewnętrznym lub w przynależnej części ciała (Kasperczyk i in. 2011, Magiera 2012). Istnieją trzy teorie wyjaśniające mechanizm terapeutycznego działania masażu refleksologicznego stóp mechaniczna, odruchowa i hormonalna (Kasperczyk i in. 2011). Zgodnie z teorią mechaniczną masaż poprzez ucisk i tarcie zwiększa temperaturę ciała w miejscu masowanym, co z kolei wpływa na poszerzenie światła naczyń krwionośnych i zwiększenie przepływu krwi i chłonki przez wspomniane naczynia. Zwiększenie przepływu krwi odciąża serce i wpływa na zwiększenie objętości wyrzutowej i pojemności minutowej serca. Dzięki temu odbywa się swobodna wymiana tlenu i składników odżywczych oraz produktów przemiany materii pomiędzy krwią a płynem tkankowym. Zwiększenie przepływu krwi możemy obserwować nie tylko w naczyniach proksymalnych względem masowanego miejsca, ale również w naczyniach dystalnych (Magiera 2012). Teoria odruchowa dotyczy bodźcowego wpływu masażu refleksologicznego stóp na mechanoreceptory, baroreceptory, termoreceptory i chemoreceptory znajdujące się w mięśniach, zatokach szyjnych oraz w kłębach aorty. Te z kolei pobudzają ośrodek 127
naczynioruchowy znajdujący się w obrębie istoty siateczkowatej rdzenia przedłużonego, który, wysyłając impulsy do mięśni gładkich zaopatrujących małe i większe naczynia krwionośne, powoduje poszerzenie światła naczyń, co zwiększa przepływ krwi i jej cyrkulację pomiędzy włośniczkami a płynem tkankowym. Także zwiększony przepływ metabolitów, działając na chemoreceptory, powoduje poszerzenie światła włośniczek i swobodny odpływ tych substancji z miejsca dotkniętego chorobą, dzięki czemu proces zdrowienia jest szybszy. Poza tym działanie bodźcowe masażu refleksologicznego stóp pobudza korę mózgową, stanowiącą centrum zarządzania czynnościami organizmu, powodując efekt ogólny w postaci zwiększenia cyrkulacji krwi i chłonki (Magiera 2012). Teoria hormonalna opisuje zwiększenie czynności wydzielniczej gruczołów histaminowych i wydzielanie przez nie większej ilości histaminy, która działa rozkurczająco na mięśniówkę gładką ścian naczyń krwionośnych, powodując w następstwie ich rozszerzanie i ułatwiając swobodny przepływ przez nie płynów ustrojowych. Dzięki temu możliwa jest wymiana między włośniczkami a płynem tkankowym (Magiera 2012). Z zaprezentowanych trzech teorii niezbicie wynika, że masaż refleksologiczny stóp wpływa pozytywnie na krążenie ustrojowe, poprawiając ukrwienie narządów i części ciała, co z kolei skutkuje poprawą zdrowia pacjenta poddawanego zabiegom terapeutycznym. Metodyka masażu refleksologicznego stóp zmieniała się na przestrzeni wieków. Na początku stosowano przeróżne techniki i oddziaływania na strefy refleksyjne, głównie w postaci ucisku, a do zabiegów używano balsamu zamiast talku, co według ogólnie przyjętego rozumowania umożliwiało szybsze efekty lecznicze w postaci choćby swobodnego przepływu energii. Zabiegi trwały 30 minut i były nakierowane na proces samoleczenia, a nie na relaksację. Główne założenia tego kierunku w metodyce zostały ustalone przez prekursora Josepha Eugstera. Kolejną prekursorką metodyki stosowanej na całym świecie była Eunice Ingham, a jej początki wywodzą się bezpośrednio ze Stanów Zjednoczonych i przypadają na rok 1930 (Keet 2008). Według Ingham stopy, jako najbardziej unerwiona część ciała, stanowią mapę całego ciała człowieka. Ingham stworzyła metodę wędrującego kciuka i innych palców, w której ucisk nakierowany jest na pole dookoła stref refleksyjnych. Metoda ta zaprezentowana była stowarzyszeniom medycznym, gdyż według autorki stanowiła jeden ze sposobów pomocy zdrowotnej dla ogółu społeczności. Technika metody Ingham jest bardzo prosta, dlatego mogą się jej nauczyć ci, którzy chcą ją stosować na sobie, swoich bliskich i przyjaciołach. Do zabiegów stosuje się talk, a czas ich trwania zależy od zdrowia i kondycji poddawanych terapii i wynosi zwykle ok. 60 minut. Nacisk kładziony jest w tym przypadku na relaksację i równowagę w całym organizmie. Następnym typem metodyki masażu refleksologicznego stóp jest tzw. terapia receptorowa. Opiera się ona na stymulacji neurogennej poprzez ucisk (masaż) specjalnych stref refleksyjnych zwanych receptorami (ryc. 1). Wiedza o tych strefach i ich połączeniu z konkretnymi narządami i częściami ciała znana jest od XIV wieku. Do jej krzewienia przyczynił się Harry Bond Bressler w publikacji zatytułowanej Terapia receptorowa (1955). Jednakże za ojca terapii receptorowej uznaje się amerykańskiego lekarza doktora Wiliama Fitzgeralda. Podczas badań nad redukcją bólu w częściach ciała i narządach od nich odległych odkrył on, iż najskuteczniejszą z metod wspomnianej redukcji jest właśnie masaż i terapia receptorowa. Opierając się na tej 128
wiedzy, Fitzgerald napisał w 1917 roku publikację na temat południkowego podziału ciała, a także południkowego rozmieszczenia stref refleksyjnych. Istnieje pięć sektorów wyznaczonych przez linie biegnące od palców każdej stopy i to właśnie w tych sektorach znajdujemy receptory powiązane ze sobą pod względem oddziaływania na określony narząd albo część ciała. W ten sposób łatwo jest je odnaleźć, dzięki czemu refleksologia nie skrywa tajemnic przed każdym, kto chce ją stosować. Na tym polega cały proces leczenia. Natomiast ból odczuwany w obrębie danej strefy refleksyjnej sugeruje na zasadzie budowy południkowej, iż możliwy jest lub już istnieje proces chorobowy w odpowiadającym mu narządzie lub gruczole. Stan chorobowy określa się w tym przypadku jako zaburzenie równowagi energetycznej w obrębie całej strefy południkowej. Przywrócenie równowagi energetycznej zachodzi na zasadzie odruchu nerwowego, a reakcją staje się odblokowanie swobodnej cyrkulacji krwi w chorym narządzie, dzięki czemu możliwe jest jego lepsze odżywienie i dotlenienie, co również sprzyja procesowi zdrowienia. Ryc. 1. Schemat stref refleksyjnych stóp. Strona górna (obu stóp) zatoka czołowa. Strona boczna prawej stopy, idąc od góry oko, ucho, mięsień trapezoidalny, płuca-oskrzela, nadnercze, wątroba, pęcherzyk żółciowy, poprzecznica, okrężnica wstępująca, jelito cienkie, zastawka krętniczo-kątnicza, kątnica wyrostek robaczkowy. Strona przyśrodkowa, obie stopy, idąc od góry nerw trójdzielny, mózgowie, nos, przysadka mózgowa, móżdżek, szyja, punkt nadciśnienia, przytarczyca, tarczyca, żołądek, splot trzewny (słoneczny), trzustka, dwunastnica, nerka, moczowód, pęcherz moczowy (stopa prawa), odbyt (stopa lewa), punkt bezsenności, gruczoły płciowe, nerw kulszowy. Stopa lewa, strona boczna, idąc od góry oko, ucho, mięsień trapezoidalny, płuco-oskrzela, nadnercze lewe, serce, śledziona, poprzecznica, okrężnica zstępująca, jelito cienkie, esica-prostnica Fig. 1. Foot reflexology Źródło: www.superacucare.com 129
Zwróciwszy szczególną uwagę na aktualny stan tego zagadnienia, obraliśmy za cel naszych badań udowodnienie wpływu masażu refleksologicznego stóp na adaptacyjne możliwości układu sercowo-naczyniowego u osób w różnym wieku i różnych płci, przy czym zabiegom poddano szczególnie następujące receptory: nerek, mózgowia, splotu słonecznego, serca oraz klatki piersiowej. Trzeba zaznaczyć, że w dostępnej literaturze nie był do tej pory poruszany temat będący meritum badawczym powyższej pracy, czyli refleksologia i jej wpływ na zmiany wskaźników hemodynamicznych. Stąd wynikła potrzeba niniejszego opracowania. MATERIAŁ I METODY BADAŃ Badania przeprowadzono wśród kobiet i mężczyzn podzielonych na cztery grupy wiekowe: grupa 1 kobiety w wieku 20-50 lat; grupa 2 kobiety w wieku 50-80 lat; grupa 3 mężczyźni w wieku 20-50 lat; grupa 4 mężczyźni w wieku 50-80 lat. Badania obejmowały pomiary ciśnienia skurczowego i rozkurczowego oraz tętna przed każdym zabiegiem masażu stóp (w stanie spokoju) oraz po zakończonym zabiegu. Ogółem wykonano dziesięć takich zabiegów. Do analizy wykorzystano wartości parametrów hemodynamicznych uzyskane w dynamice pierwszego i dziesiątego zabiegu. Na podstawie tych pomiarów obliczano następujące wskaźniki hemodynamiczne: ciśnienie tętna, średnie ciśnienie tętnicze, objętość wyrzutową serca (OWS) i pojemność minutową serca (PMS), wskaźnik sercowy oraz wskaźnik objętości wyrzutowej (WOW) (Guyton 2006). Otrzymane wyniki poddaliśmy analizie statystycznej (Zar 1999) z wykorzystaniem programu STATISTICA 10.0 (StatSoft, Polska). Do określenia istotności różnic pomiędzy parametrami hemodynamiki w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku wykorzystano rangowy test statystyczny Kruskala Wallisa (p < 0,05). W celu porównania różnic średnich między parametrami uzyskanymi w stanie przed i po zabiegach w grupach osób w tym samym wieku zastosowano test sumy rang dla dwóch próbek U Manna Whitneya (p < 0,05). WYNIKI BADAŃ I ICH OMÓWIENIE Analizujac wartości wskaźników hemodynamicznych uzyskane przed i po terapii masażem relaksacyjnym stóp, trzeba podkreślić, że ulegają one zmianom, które są wyznacznikiem zmienności w funkcjonowaniu i kondycji układu sercowo-naczyniowego. Zanalizowano jedenaście najważniejszych parametrów będących odzwierciedleniem wspomnianych procesów. Zalicza się do nich: ciśnienie skurczowe krwi, ciśnienie rozkurczowe krwi, ciśnienie tętna, ciśnienie średnie tętnicze, tętno, objętość wyrzutową serca, pojemność minutową serca, wskaźnik sercowy oraz wskaźnik objętości wyrzutowej (Guyton 2006). Wyniki badań dotyczące oceny funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupie kobiet i mężczyzn przed wykonaniem masażu refleksyjnego stóp i po nim zaprezentowano na ryc. 2-10. Częstość skurczu serca i ciśnienie tętnicze są najłatwiej mierzalnymi parametrami fizjologicznymi i przedstawiają dużą wartość diagnostyczną. Wartość spoczynkowa 130
może już informować o poziomie adaptacji organizmu (Traczyk i Trzebski 2001). Ciśnienie skurczowe krwi jest to ciśnienie panujące w naczyniach krwionośnych podczas skurczu mięśnia sercowego. Ciśnienie krwi ulega ustawicznym zmianom zarówno długookresowym (co związane jest z wiekiem, stanem zdrowia itp.), średniookresowym (zależnie od pory doby, aktywności, stanu psychicznego, spożytych używek itp.), jak i krótkookresowym (w obrębie cyklu pracy serca). W momencie skurczu serca, kiedy porcja krwi wypychana jest z serca do aorty, w tętnicach panuje najwyższe ciśnienie, wynoszące zazwyczaj u zdrowego dorosłego człowieka od ok. 90 do ok. 135 mm Hg (zazwyczaj 110-130 mm Hg, natomiast w chwili rozkurczu jest najniższe, np. od ok. 50 do ok. 90 mm Hg (zazwyczaj 65-80 mm Hg). W praktyce medycznej do oceny stanu zdrowia badanej osoby istotna jest wartość zarówno ciśnienia skurczowego, jak i rozkurczowego (Traczyk i Trzebski 2001, Swanton 2003). Zmiany ciśnienia skurczowego (mm Hg) w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp przedstawiono na rycinie 2. mm Hg Ryc. 2. Zmiany ciśnienia skurczowego (mm Hg) w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp Fig. 2. Changes in systolic blood pressure (mm Hg) in groups of men and women of different age after a foot massage treatments Źródło: opracowanie własne Porównując wartości ciśnienia skurczowego w grupie kobiet w wieku 20-50 lat, zauważono jego spadek między pierwszym a ostatnim zabiegiem (ryc. 2). Już w dynamice pierwszego zabiegu następował spadek ciśnienia skurczowego z 121,25 ± 5,56 mm Hg do 118,86 ± 5,16 mm Hg (zmniejszenie się o 2%, p > 0,05). Jeszcze większy spadek z 124,5 ± 4,55 mm Hg do 115,57 ± 4,12 mm Hg (o 7,2%, p > 0,05) następował w dynamice zabiegu ostatniego. W grupie kobiet w wieku 50-80 lat w dynamice pierwszego zabiegu odnotowano wzrost ciśnienia skurczowego z 131,54 ± 5,19 mm Hg do 136,50 ± 7,38 mm Hg (o 3,8%, p > 0,05) i jego spadek o 6,4% (p > 0,05) po ukończeniu ostatniego zabiegu masażu refleksyjnego stóp. 131
U mężczyzn w wieku 20-50 lat w dynamice pierwszego zabiegu refleksyjnego masażu stóp następował nieznaczny spadek ciśnienia skurczowego z 128,0 ± 4,14 mm Hg do 125,75 ± 4,57 mm Hg (o 1,8%, p > 0,05), natomiast po zakończonym zabiegu ciśnienie to nie zmieniało się. U mężczyzn w wieku 50-80 lat wartości ciśnienia skurczowego wykazywały tendencję spadkową z 142,86 ± 5,11 mm Hg do 136,33 ± 8,57 mm Hg po zabiegu ostatnim (o 4,6%, p > 0,05). Podsumowując, możemy stwierdzić występowanie tendencji do spadku ciśnienia skurczowego po ostatnim zabiegu masażu refleksyjnego stóp w obydwu grupach wiekowych kobiet oraz w grupie mężczyzn w wieku 50-80 lat. Mianem ciśnienia rozkurczowego określa się ciśnienie krwi występujące po-między uderzeniami serca, kiedy mięsień sercowy pozostaje w spoczynku. Ciśnienie rozkurczowe jest prawidłowe, gdy jego wartość nie przekracza 80 mm Hg. Powyżej 90 mm Hg mamy do czynienia z nadciśnieniem. Jeżeli wartość ciśnienia rozkurczowego waha się pomiędzy 80 i 90 jest to sygnał alarmujący i powód do wykonywania regularnych pomiarów ciśnienia tętniczego (Traczyk i Trzebski 2001, Swanton 2003). Zmiany poziomu ciśnienia rozkurczowego (mm Hg) w grupach kobiet i mężczyzn różnego wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp przedstawiono na rycinie 3. mm Hg Ryc. 3. Zmiany poziomu ciśnienia rozkurczowego (mm Hg) w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp * zmiany statystycznie istotne (p < 0,05) miedzy wartościami przed pierwszym zabiegiem i po nim Fig. 3. Changes in diastolic blood pressure (mm Hg) in groups of men and women of different age after a foot massage treatments * a statistically significant change (p < 0.05) between values before and after the first treatment Źródło: jak pod ryc. 1 U kobiet w wieku 20-50 lat zaobserwowano tendencję spadkową pomiędzy wartościami ciśnienia rozkurczowego przed i po pierwszym oraz po ostatnim zabiegu (ryc. 3). 132
W przypadku pierwszego zabiegu różnica była statystyczne istotna (p < 0,05). Przed pierwszym zabiegiem i po nim zarejestrowano odpowiednio: 72,13 ± 4,24 mm Hg i 62,14 ± 4,76 mm Hg (spadek o 13,9%, p = 0,024). Natomiast w przypadku ostatniego zabiegu różnica była nieznaczna 66,75 ± 4,32 mm Hg przed zabiegiem i 65,29 ± 4,11 mm Hg po nim. W grupie kobiet w wieku 50-80 lat w obu przypadkach różnice były znaczne, ale nieistotne statystycznie. W przypadku pierwszego zabiegu wartości ciśnienia rozkurczowego wynosiły 77,85 ± 2,99 mm Hg przed zabiegiem i 70,83 ± 3,20 mm Hg po nim (obniżenie się o 9%, p > 0,05), a w przypadku ostatniego 79,85 ± 3,58 mm Hg przed zbiegiem i 71,00 ± 3,71 mm Hg po nim (obniżenie się o 11,1%, p > 0,05). W grupach mężczyzn również następował spadek ciśnienia rozkurczowego, jednakże jego wartości były niższe niż w grupach kobiet. U mężczyzn w wieku 20-50 lat w przypadku pierwszego zabiegu wartości ciśnienia rozkurczowego wynosiły 76,75 ± 5,22 mm Hg przed zabiegiem i 75,00 ± 4,02 mm Hg po nim (obniżenie się o 2,3%, p > 0,05), a w przypadku ostatniego 75,75 ± 4,0 mm Hg przed zabiegiem i 73 ± 4,00 mm Hg po nim (obniżenie się o 3,6%, p > 0,05). W grupie mężczyzn w wieku 50-80 lat wartości dla pierwszego zabiegu wynosiły 84,14 ± 4,64 mm Hg przed zabiegiem oraz 79,50 ± 4,09 mm Hg po nim (spadek o 5,5%, p > 0,05), natomiast dla ostatniego zabiegu 85,43 ± 3,20 mm Hg przed i 74,33 ± 1,67 mm Hg po nim (spadek o 13%, p > 0,05). Podsumowując wartości ciśnienia rozkurczowego, stwierdzono występowanie tendencji spadkowych tego parametru hemodynamicznego w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku, zarówno w dynamice poszczególnych zabiegów masażu stóp, jak i po pierwszym i ostatnim zabiegu. Kolejnym omawianym wskaźnikiem było ciśnienie tętna, tzn. różnica pomiędzy ciśnieniem tętniczym skurczowym i rozkurczowym. Prawidłowo wynosi ono około 30-50 mm Hg (Bolechowski 1982). Średnie ciśnienie tętnicze jest prawie identyczne w całym łożysku naczyń tętniczych, a jego wysokość zależy głównie od całkowitego oporu obwodowego. Wysokość ciśnienia tętna przy danej objętości wyrzutowej uwarunkowana jest natomiast stopniem usztywnienia dużych elastycznych tętnic oraz liczbą i szybkością powrotu w kierunku serca fal odbitych z obwodu. U osób młodych ciśnienie tętna jest wyższe w naczyniach obwodowych niż centralnych w związku ze stopniowym zmniejszaniem się pola przekroju tętnic, narastaniem stopnia sztywności naczyń i sumowaniem fal odbitych z obwodu. W procesie starzenia gradient ciśnienia tętna obserwowany w naczyniach tętniczych zanika. Świadczy to o nasileniu z wiekiem sztywności dużych tętnic sprężystych, zwiększeniu szybkości fali tętna i szybszym (wcześniejszym) w związku z tym powrotem w kierunku serca fal odbitych z obwodu (Gryglewska 2001). Zmiany poziomu ciśnienia tętna w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp przedstawiono na rycinie 4. W grupie kobiet w wieku 20-50 lat w przypadku pierwszego zabiegu zaobserwowano wzrost ciśnienia tętna, natomiast w dynamice ostatniego jego spadek. U kobiet w wieku 50-80 lat występowały podobne tendencje w przypadku pierwszego zabiegu ciśnienie tętna wynosiło 53,69 ± 4,57 mm Hg przed i 65,67 ± 4,67 mm Hg po nim (wzrost o 22,3%, p > 0,05), a w przypadku ostatniego 55,23 ± 3,67 mm Hg przed zabiegiem i 55,50 ± 3,26 mm Hg po nim. Wzrost ciśnienia tętna stwierdzono również u mężczyzn, głównie w grupie wiekowej 50-80 lat, natomiast u kobiet w tej samej grupie wiekowej było ono niższe niż w grupie młodszej. U mężczyzn w wieku 20-50 lat 133
mm Hg Ryc. 4. Zmiany ciśnienia tętna (mm Hg) w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp Fig. 4. Changes in pulse pressure (mm Hg) in groups of men and women of different age after a foot massage treatments Źródło: jak pod ryc. 1 w przypadku pierwszego zabiegu wartości ciśnienia tętna wynosiły 51,25 ± 5,39 mm Hg przed zabiegiem i 50,75 ± 2,32 mm Hg po nim, a w przypadku ostatniego zabiegu 53,75 ± 1,84 mm Hg przed i 58,0 ± 1,0 mm Hg po nim (wzrost o 7,9%, p > 0,05). W grupie mężczyzn w wieku 50-80 lat wartości wynosiły dla pierwszego zabiegu 54,57 ± 4,16 mm Hg przed oraz 59,25 ± 5,56 mm Hg po nim (wzrost o 8,6%, p > 0,05), natomiast dla ostatniego 57,43 ± 4,73 mm Hg przed zabiegiem i 62,0 ± 7,0 mm Hg po nim (wzrost o 8%, p > 0,05). Podsumowując wartości ciśnienia tętna, możemy stwierdzić występowanie różnokierunkowych tendencji do zmian w grupach kobiet i mężczyzn oraz do zmian wartości tego parametru w dynamice zabiegów pierwszego i ostatniego. Najbardziej pozytywne tendencje do zmian wartości ciśnienia tętna występowały w grupie mężczyzn w wieku 50-80 lat w dynamice zabiegów pierwszego i ostatniego. Kolejnym omawianym wskaźnikiem było średnie ciśnienie tętnicze. Średnie ciśnienie tętnicze (ang. MAP mean arterial pressure) to termin używany w medycynie do wyrażenia hipotetycznego, przeciętnego ciśnienia tętniczego u danego pacjenta. Jest definiowane jako średnie ciśnienie tętnicze w trakcie pojedynczego cyklu pracy serca. Norma średniego ciśnienia tętniczego wynosi 75-100 mm Hg. Jego wartość ma znaczenie w utrzymywaniu odpowiedniej perfuzji narządowej, czyli w zapewnianiu prawidłowego przepływu krwi przez organy. Uważa się, że wartości średniego ciśnienia tętniczego poniżej 60 mm Hg w perfuzji krwi są niedostateczne i w ich przypadku dochodzi do niedotlenienia (Klabunde 2014). Zmiany średniego 134
ciśnienia tętniczego (mm Hg) w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp przedstawiono na rycinie 5. mm Hg Ryc. 5. Zmiany średniego ciśnienia tętniczego (mm Hg) w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp Fig. 5. Changes in mean arterial pressure (mm Hg) in groups of men and women of different age after a foot massage treatments Źródło: jak pod ryc. 1 U kobiet w wieku 20-50 i 50-80 lat średnie ciśnienie tętnicze wykazywało tendencję spadkową w dynamice pierwszego i ostatniego zabiegu (ryc. 5). U kobiet w wieku 20-50 lat w przypadku pierwszego zabiegu wartości średniego ciśnienia tętniczego wynosiły 92,76 ± 4,62 mm Hg przed zabiegiem i 85,96 ± 4,80 mm Hg po nim (zmniejszenie się o 7,3%, p > 0,05), a w przypadku ostatniego 91,01 ± 3,83 mm Hg przed i 86,41 ± 3,76 mm Hg po nim (zmniejszenie się o 5,1%, p > 0,05). U mężczyzn również następował spadek średniego ciśnienia tętniczego, zwłaszcza u tych w wieku 50-80 lat. W tej samej grupie w wieku 20-50 lat w przypadku pierwszego zabiegu wartości średniego ciśnienia tętniczego wynosiły 98,28 ± 3,99 mm Hg przed zabiegiem i 96,32 ± 4,10 mm Hg po nim, a w przypadku ostatniego zabiegu 98,33 ± 0,1776 in Hg przed i 97,36 ± 3,58 mm Hg po nim. U mężczyzn w wieku 50-80 lat w pierwszym zabiegu odnotowano 107,06 ± 4,46 mm Hg przed oraz 104,39 ± 2,89 mm Hg po nim (zmniejszenie się o 2,5%, p > 0,05), a dla ostatniego 109,55 ± 3,39 mm Hg przed i 100,37 ± 4,53 mm Hg po nim (zmniejszenie się o 8,2%, p > 0,05) (ryc. 5). Podsumowując wartości średniego ciśnienia tętniczego, stwierdzono tendencję spadkową tego parametru w grupach kobiet i mężczyzn w wieku 50-80 lat. Istotnych statystycznie zmian wartości średniego ciśnienia tętniczego w dynamice zabiegów 135
pierwszego i ostatniego, jak również miedzy grupami kobiet i mężczyzn w różnym wieku, nie wykazano. Tętno oznacza faliste odkształcenie tętnicy podczas skurczu serca. Skurcz komór serca przyczynia się do powstania fali tętna w tętnicach. Liczba uderzeń serca w czasie jednej minuty określa częstotliwość tętna. U dorosłych wartości tętna plasują się w granicach 60-80 uderzeń na minutę (Malikov i in. 2006). Wartości tętna zależą od przekroju tętnicy (tętno objętościowe), miejscowego naczyniowego wzrostu ciśnienia (tętno ciśnieniowe) oraz przepływu krwi w naczyniu (tętno przepływowe). Przy wzroście przepływu krwi w skórze występuje także zwiększenie przepływu krwi w pracujących mięśniach szkieletowych (np. podczas wysiłku fizycznego), co jest również przyczyną zwiększenia tętna. Zmiany jego poziomu w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp przedstawiono na rycinie 6. Ryc. 6. Zmiany częstotliwości tętna w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp Fig. 6. Changes in pulse in groups of men and women of different age after a foot massage treatments Źródło: jak pod ryc. 1 W grupach kobiet i mężczyzn w wieku 20-50 i 50-80 lat stwierdzono tendencję spadkową częstotliwości tętna w dynamice pierwszego zabiegu (ryc. 6). U kobiet w wieku 20- -50 lat w przypadku pierwszego zabiegu częstość tętna wynosiła 74,25 ± 4,30 ud./min przed i 71,0 ± 4,23 ud./min po nim (spadek o 4,4%, p > 0,05), a w przypadku ostatniego 70,88 ± 4,39 ud./min przed zabiegiem i 72,57 ± 4,63 ud./min po nim (wzrost o 2,4%, p > 0,05). U kobiet w wieku 50-80 lat w przypadku pierwszego zabiegu zarejestrowano 77,15 ± 3,54 ud./min przed i 73,0 ± 3,36 ud./min po nim (spadek o 5,4%, p > 0,05), a w przypadku ostatniego 73,77 ± 3,43 ud./min przed zabiegiem i 72,33 ± 3,25 ud./min po nim (spadek o 2%, p > 0,05). U mężczyzn również stwierdzono spadek częstotliwości tętna, zwłaszcza u tych w wieku 20-50 lat. W grupie męż- 136
czyzn w wieku 20-50 lat w przypadku pierwszego zabiegu zarejestrowano 96,0 ± 7,56 ud./min przed i 86,75 ± 4,85 ud./min po nim (spadek o 9,6%, p > 0,05), a w przypadku ostatniego zabiegu zmian nie odnotowano częstość wynosiła 89,50 ± 7,19 ud./min przed zabiegiem i 89,50 ± 9,50 ud./min po nim. U mężczyzn w wieku 50-80 lat częstotliwość tętna w pierwszym zabiegu wynosiła 66,14 ± 3,28 ud./min przed i 64,25 ± 2,78 ud./min po nim (spadek o 2,9%, p > 0,05), natomiast w ostatnim 65,0 ± 2,71 ud./min przed zabiegiem i 61,33 ± 2,33 ud./min po nim (spadek o 5,6%, p > 0,05). Podsumowując wartości częstotliwości tętna, stwierdzono tendencje spadkowe tego parametru w grupach kobiet i mężczyzn w dynamice pierwszego zabiegu. Istotnych statystycznie zmian częstotliwości tętna w dynamice zabiegów pierwszego i ostatniego nie wykazano. Objętość wyrzutowa serca (ang. SV stroke volume) oznacza ilość krwi wtłaczanej przez jedną z komór do odpowiedniego zbiornika tętniczego podczas pojedynczego skurczu serca. Istnieje zasadnicza różnica pomiędzy objętością wyrzutową prawej i lewej komory, ale średnia wartość parametru jest jednakowa i w stanie spoczynku wynosi 60-100 ml krwi (Traczyk i Trzebski 2001, Swanton 2003). U dorosłego mężczyzny o masie 70 kg, w spoczynku, w pozycji leżącej, każda z komór tłoczy około 80 ml krwi w czasie jednego cyklu pracy serca. W końcu skurczu w każdej komorze pozostaje około 50 ml krwi, stanowiącej objętość krwi zalegającej. Zależna jest od płci, wieku i kondycji fizycznej (Gołąb i in. 1986, Swanton 2003). Zmiany objętości wyrzutowej serca w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp przedstawiono na rycinie 7. Ryc. 7. Zmiany objętości wyrzutowej serca w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp * zmiany statystycznie istotne (p < 0,05) miedzy wartościami przed pierwszym zabiegiem i po nim Fig. 7. Changes in stroke volume in groups of men and women of different age after a foot massage treatments * a statistically significant change (p < 0.05) between values before and after the first treatment Źródło: jak pod ryc. 1 137
W grupach kobiet w wieku 20-50 i 50-80 lat odnotowano wzrost objętości wyrzutowej serca w dynamice pierwszego zabiegu (ryc. 7). W grupie 20-50 lat w przypadku pierwszego zabiegu wartości OWS wynosiły 59,24 ± 3,63 ml przed i 69,64 ± 4,17 ml po zabiegu, a w przypadku ostatniego 66,78 ± 5,37 ml przed zabiegiem i 64,54 ± 4,50 ml po nim (spadek o 3,4%, p > 0,05). Statystycznie istotny wzrost OWS (o 17,6%, p = 0,028) odnotowano w grupie kobiet w wieku 20-50 lat w dynamice pierwszego zabiegu (ryc. 7). U kobiet w wieku 50-80 lat w przypadku pierwszego zabiegu wartości OWS wynosiły 44,88 ± 2,95 ml przed i 52,93 ± 2,52 ml po nim (zwiększenie się o 17,9%, p > 0,05), a w przypadku ostatniego 44,45 ± 2,76 ml przed zabiegiem i 47,75 ± 1,46 ml po nim (zwiększenie się o 7,4%, p > 0,05). W grupie kobiet w wieku 20-50 lat OWS przed ostatnim zabiegiem i po nim utrzymywała się na poziomie wyższym w porównaniu z wartościami uzyskanymi przed pierwszym zabiegiem. Jak wykazały wyniki naszych badań, objętość wyrzutowa serca była znacznie niższa w grupach osób w wieku 50-80 lat w porównaniu z osobami w wieku 20-50 lat. U mężczyzn również stwierdzono wzrost OWS, a zwłaszcza w grupie wiekowej 50-80 lat. W grupie 20-50 lat w przypadku pierwszego zabiegu OWS wynosiła 60,83 ± 6,16 ml przed i 61,63 ± 3,10 ml po nim, a w przypadku ostatniego 62,68 ± 2,63 ml przed zabiegiem i 65,40 ± 1,70 ml po nim (wzrost o 4,3%, p > 0,05). Jak wykazały wyniki naszych badań, w grupie mężczyzn w wieku 20-50 lat w przypadku ostatniego zabiegu następował wzrost średnich wartości OWS. W grupie wiekowej 50-80 lat wartości OWS wynosiły dla pierwszego zabiegu 41,31 ± 2,66 ml przed oraz 44,73 ± 3,22 ml po nim (wzrost o 8,3%, p > 0,05), a dla ostatniego 41,97 ± 2,88 ml przed zabiegiem i 46,80 ± 3,54 ml po nim (wzrost o 11,5%, p > 0,05) (ryc. 7). Podsumowując wartości OWS, stwierdzono tendencje wzrostowe tego parametru w grupach kobiet i mężczyzn po zakończeniu ostatniego zabiegu refleksologicznego masażu stóp, co świadczy o zwiększeniu adaptacyjnych możliwości i wydajności układu sercowo-naczyniowego. Pojemność minutowa serca (objętość minutowa serca, ang. cardiac output CO) to objętość krwi wytłaczanej przez każdą komorę serca do naczyń tętniczych w czasie jednej minuty pracy serca w spoczynku. Jest iloczynem częstości skurczów serca oraz objętości wyrzutowej. W prawidłowych warunkach u dorosłego, zdrowego mężczyzny wynosi około 5000-6000 ml. Rzut serca i opór obwodowy decydują o średnim ciśnieniu tętniczym krwi. Wartość pojemności minutowej serca zmienia się w zależności od masy ciała, płci, wieku, kondycji fizycznej i metabolizmu (Malikov i in. 2006). Zmiany pojemności minutowej serca w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp przedstawiono na rycinie 8. W grupach kobiet w wieku 20-50 i 50-80 lat odnotowano wzrost wartości pojemności minutowej serca w dynamice pierwszego zabiegu (ryc. 8). W grupie wiekowej 20-50 lat w przypadku pierwszego zabiegu wartości PMS wynosiły 4,37 ± 0,34 l/min przed i 4,89 ± 0,22 l/min po nim (zwiększenie się o 11,9%, p > 0,05), a w przypadku ostatniego wartości PMS pozostawały właściwie bez zmian 4,73 ± 0,54 l/min przed zabiegiem i 4,68 ± 0,46 l/min po nim. U kobiet w wieku 50-80 lat w przypadku pierwszego zabiegu wartości PMS wynosiły 3,49 ± 0,30 l/min przed i 3,86 ± 0,24 l/min po nim (zwiększenie się o 10,6%, p > 0,05), a w przypadku ostatniego 3,28 ± 0,25 l/min przed zabiegiem i 3,47 ± 0,23 l/min po nim (zwiększenie się o 5,8%, p > 0,05). Warto za- 138
Ryc. 8. Zmiany pojemności minutowej serca w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp. Fig. 8. Changes in cardiac output in groups of men and women of different age after a foot massage treatments. Źródło: jak pod ryc. 1 uważyć, że w grupie wiekowej 20-50 lat wartości pojemności minutowej serca oraz OWS przed ostatnim zabiegiem i po nim, utrzymywały się na poziomie wyższym w porównaniu z wartościami uzyskanymi przed pierwszym zabiegiem. Jak wykazały wyniki naszych badań, pojemność minutowa serca była znacznie mniejsza w grupach osób w wieku 50-80 lat w porównaniu z osobami w wieku 20-50 lat. U mężczyzn w wieku 20-50 lat wystąpiły odwrotne tendencje do zmian wartości pojemności minutowej serca w dynamice pierwszego zabiegu. Natomiast u mężczyzn w wieku 50-80 lat następował wzrost wartości pojemności minutowej serca w dynamice zabiegów pierwszego i ostatniego. U mężczyzn w wieku 20-50 lat w przypadku pierwszego zabiegu odnotowano PMS na poziomie 5,84 ± 0,82 l/min przed i 5,32 ± 0,27 l/min po nim (zmniejszenie się o 8,9%, p > 0,05), a w przypadku ostatniego 5,60 ± 0,47 l/min przed zabiegiem i 5,84 ± 0,47 l/min po nim (zwiększenie się o 4,3%, p > 0,05). W grupie mężczyzn w wieku 20-50 lat w przypadku ostatniego zabiegu stwierdzono wzrost średnich wartości PMS do poziomu wartości odnotowanych przed zabiegiem pierwszym. W grupie mężczyzn w wieku 50-80 lat PMS wynosiła w pierwszym zabiegu 2,72 ± 0,21 l/min przed oraz 2,87 ± 0,25 l/min po nim (zwiększenie się o 5,5%, p > 0,05), oraz dla ostatniego 2,74 ± 0,24 l/min przed zabiegiem i 2,89 ± 0,32 l/min po nim (zwiększenie się o 5,5%, p > 0,05). Podsumowując wartości PMS, stwierdzono tendencje wzrostowe tego parametru w grupach kobiet i mężczyzn w dynamice pierwszego i ostatniego zabiegu refleksologicznego masażu stóp, z wyjątkiem mężczyzn w wieku 20-50 lat. Wskaźnik sercowy (ang. cardiac index CI) oznacza znormalizowaną wartość pojemności minutowej serca (CO) przeliczoną na powierzchnię ciała. Przeciętnie 139
wartość wskaźnika sercowego wynosi 3,2 l/min/m 2, jeśli przyjmie się założenie, że przeciętna powierzchnia ciała wynosi 1,7 m 2, a pojemność minutowa serca 5,4 l/min (Konturek 2001). Zmiany wskaźnika sercowego w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp przedstawiono na rycinie 9. Ryc. 9. Zmiany wskaźnika sercowego w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp Fig. 9. Changes in cardiac index in groups of men and women of different age after a foot massage treatments Źródło: jak pod ryc. 1 Wyniki naszych badań wykazały, że w grupach kobiet w wieku 20-50 i 50-80 lat następował wzrost wartości wskaźnika sercowego w dynamice pierwszego zabiegu (ryc. 9). U kobiet w wieku 20-50 lat w przypadku pierwszego zabiegu wartości wskaźnika sercowego wynosiły 2,40 ± 0,22 l/m 2 przed i 2,72 ± 0,20 l/m 2 po nim, a w przypadku ostatniego 2,60 ± 0,33 l/m 2 przed zabiegiem i 2,60 ± 0,26 l/m 2 po nim. Wzrost wartości wskaźnika sercowego o 13,3%, (p > 0,05) odnotowano w grupie kobiet w wieku 20-50 lat w dynamice pierwszego zabiegu (ryc. 9). Natomiast w dynamice ostatniego zabiegu wartości wskaźnika sercowego utrzymywały się na tym samym poziomie. U kobiet w wieku 50-80 lat w przypadku pierwszego zabiegu wartości wskaźnika sercowego wynosiły 2,06 ± 0,18 l/m 2 przed i 2,37 ± 0,12 l/m 2 po nim (zwiększenie się o 15%, p > 0,05), a w przypadku ostatniego 1,93 ± 0,16 l/m 2 przed zabiegiem i 2,14 ± 0,16 l/m 2 po nim (zwiększenie się o 10,9%, p > 0,05). U kobiet w wieku 20-50 lat wartości wskaźnika sercowego, podobnie jak PMS i OWS, przed ostatnim zabiegiem i po nim, utrzymywały się na poziomie wyższym w porównaniu z wartościami uzyskanymi przed pierwszym zabiegiem. Wyniki naszych badań wykazały, że wartości wskaźnika sercowego są znacznie niższe w grupach osób w wieku 50-80 lat w porównaniu z osobami w wieku 20-50 lat. U mężczyzn w wieku 20-50 lat występowały odwrotne tendencje do zmian wartości wskaźnika sercowego w dynamice pierwszego zabiegu. Natomiast u mężczyzn 140
w wieku 50-80 lat stwierdzono wzrost wartości wskaźnika sercowego w dynamice zabiegów pierwszego i ostatniego. W grupie mężczyzn w wieku 20-50 lat w przypadku pierwszego zabiegu odnotowano wartości wskaźnika sercowego na poziomie 3,09 ± 00,37 l/m 2 przed i 2,85 ± 0,24 l/m 2 po nim (zmniejszenie się o 7,8%, p > 0,05), a w przypadku ostatniego 2,98 ± 0,26 l/m 2 przed zabiegiem i 3,13 ± 0,01 l/m 2 po nim (zwiększenie się o 5%, p > 0,05). Wyniki naszych badań wykazały, że u mężczyzn w wieku 20-50 lat w przypadku ostatniego zabiegu następował wzrost średnich wartości wskaźnika sercowego do poziomu wartości sprzed zabiegu pierwszego. U mężczyzn w wieku 50-80 lat wartości wskaźnika sercowego wynosiły w pierwszym zabiegu 1,35 ± 0,10 l/m 2 przed oraz 1,44 ± 0,06 l/m 2 po nim (zwiększenie się o 6,7%, p > 0,05), a dla ostatniego zabiegu 1,35 ± 0,09 l/m 2 przed i 1,44 ± 0,03 l/m 2 po nim (zwiększenie się o 6,7%, p > 0,05). Podsumowując wartości wskaźnika sercowego, stwierdzono tendencje wzrostowe tego parametru w grupach kobiet i mężczyzn w dynamice pierwszego i ostatniego zabiegu refleksologicznego masażu stóp, z wyjątkiem mężczyzn w wieku 20-50 lat. Kolejnym omawianym parametrem hemodynamicznym jest wskaźnik objętości wyrzutowej. Przedstawia się go stosunkiem objętości wyrzutowej serca do powierzchni ciała. Wskaźnik objętości wyrzutowej, podobnie jak wskaźnik sercowy, może wzrastać w stanach zapotrzebowania organizmu na tlen lub przy zwiększonym wysiłku fizycznym. Podobnie jak wskaźnik pojemności minutowej, parametr ten zależy od kurczliwości komór serca i ciśnienia tętniczego (Nęcki i Grodzicki 2003). Podwyższenie wskaźnika objętości wyrzutowej przy małej częstości skurczów serca świadczy o właściwej pracy serca. Inaczej sytuacja przedstawia się w napięciu stresowym i przy obniżonej pracy serca, gdy obserwuje się obniżenie tego parametru przy wzroście częstości tętna. Norma wskaźnika objętości wyrzutowej zawiera się w granicach 33-47 ml/m 2. Zmiany wskaźnika sercowego w grupach kobiet i mężczyzn różnego wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp przedstawiono na rycinie 10. Wyniki naszych badań wykazały, że w grupach kobiet w wieku 20-50 i 50-80 lat następował statystycznie istotny wzrost wartości wskaźnika objętości wyrzutowej (WOW) serca w dynamice pierwszego zabiegu (ryc. 10). U kobiet w wieku 20-50 lat w przypadku pierwszego zabiegu wartości WOW wynosiły 32,34 ± 0,2,08 ml/m 2 przed i 38,44 ± 1,74 ml/m 2 po nim (zwiększenie się o 18,9%, p = 0,049), a w przypadku ostatniego zabiegu 36,50 ± 3,15 ml/m 2 przed i 35,64 ± 2,15 ml/m 2 po nim. Natomiast w dynamice ostatniego zabiegu wartości WOW pozostawały na tym samym poziomie. U kobiet w wieku 50-80 lat w przypadku pierwszego zabiegu wartości wskaźnika WOW wynosiły 26,49 ± 1,82 ml/m 2 przed zabiegiem i 32,55 ± 1,15 ml/m 2 po jego zakończeniu (zwiększenie się o 22,9%, p > 0,05), a w przypadku ostatniego zabiegu 26,26 ± 1,85 ml/m 2 przed i 29,51 ± 1,24 ml/m 2 po nim (zwiększenie się o 12,3%, p > 0,05). W grupie kobiet w wieku 20-50 lat wartości WOW, podobnie jak i PMS, OWS i wskaźnika sercowego, przed ostatnim zabiegiem i po nim utrzymywały się na poziomie wyższym od wartości sprzed zabiegu pierwszego. Wyniki naszych badań wykazały, że wartości WOW były znacznie niższe u osób w wieku 50-80 lat w porównaniu z osobami w wieku 20-50 lat, zwłaszcza w grupie mężczyzn. 141
Ryc. 10. Zmiany wskaźnika objętości wyrzutowej serca w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp * zmiany statystycznie istotne (p < 0,05) miedzy wartościami przed pierwszym zabiegiem i po nim ** zmiany statystycznie istotne (p < 0,05) miedzy wartościami przed dziesiątym zabiegiem i po nim Fig. 10. Changes in stroke volume index in groups of men and women of different age after a foot massage treatments * a statistically significant change (p < 0.05) between values before and after the first treatment ** a statistically significant change (p < 0.05) between values before and after the tenth treatment Źródło: jak pod ryc. 1 U mężczyzn w wieku 20-50 lat następował wzrost wartości WOW w dynamice pierwszego i ostatniego zabiegu. Natomiast u mężczyzn w wieku 50-80 lat występowało zwiększenie wartości WOW w dynamice zabiegów pierwszego i ostatniego. W grupie mężczyzn w wieku 20-50 lat w przypadku pierwszego zabiegu odnotowano WOW na poziomie 32,38 ± 3,39 ml/m 2 przed i 33,04 ± 3,09 ml/m 2 po nim, a w przypadku ostatniego 33,54 ± 2,74 ml/m 2 przed zabiegiem i 35,33 ± 3,63 ml/m 2 po nim (zwiększenie się o 5,3%, p > 0,05). Wyniki naszych badań wykazały, że w grupie mężczyzn w wieku 50-80 lat wartości WOW w pierwszym zabiegu wynosiły 20,63 ± 1,69 ml/m 2 przed oraz 22,63 ± 1,62 ml/m 2 po nim (zwiększenie się o 9,7%, p > 0,05), a dla ostatniego 20,76 ± 1,32 ml/m 2 przed zabiegiem i 23,47 ± 0,38 ml/m 2 po jego zakończeniu (zwiększenie się o 13,1%, p > 0,05). Podsumowując wartości WOW, stwierdzono statystycznie istotny wzrost tego parametru u kobiet z obu grup wiekowych w dynamice pierwszego zabiegu refleksologicznego masażu stóp. U mężczyzn w wieku 20-50 lat występowały stopniowe tendencje wzrostowe wartości WOW, natomiast u mężczyzn w wieku 50-80 lat tendencje wzrostowe tego parametru w dynamice pierwszego i ostatniego zabiegu masażu stóp. Dane z literatury również potwierdzają pozytywne działanie refleksologicznego masażu stóp u pacjentów z różnymi schorzeniami (Ferrell-Torry i Glick 1993, Gre- 142
alish i in. 2000, Wang i Keck 2004, Simonnet 2012, Ucuzal i Kanan 2014, Bagheri- Nesami i in. 2014, Moyle i in. 2014a, b). Grealish i in. (2000) opisali wyniki badań empirycznych na temat wykorzystania masażu stóp jako interwencji pielęgniarskiej u pacjentów hospitalizowanych z powodu choroby nowotworowej. Badanie zostało opracowane na podstawie wcześniejszej pracy Ferrell-Torry i Glick (1992). W badaniach uczestniczyło 87 osób, u których stosowano dziesięciominutowy masaż stóp (5 minut na każdą stopę). Stwierdzono znaczący, bezpośredni wpływ masażu stóp na percepcję bólu, zmniejszenie nudności i reakcje relaksacyjne przy pomiarze wizualnej skali analogowej. Zastosowanie masażu stóp jako metody uzupełniającej jest zalecane jako stosunkowo prosta interwencja pielęgniarska dla pacjentów, u których nudności lub ból są związane z przebiegiem choroby nowotworowej (Ferrell-Torry i Glick 1992). Masaż stóp i dłoni wydaje się środkiem skutecznym, tanim, z niskim ryzykiem dla pacjentów, elastycznym w terapii i łatwo go zastosować w strategii leczenia bólu pooperacyjnego (Wang i Keck 2004). Masaż stóp i dłoni pobudza receptory mechaniczne, które aktywują niebólowe włókna nerwowe, zapobiegając nasileniu bólu. Wang i Keck (2004) zbadali, czy dwudziestominutowy masaż stóp i dłoni (po 5 minut dla każdej kończyny), od jednej do czterech godzin po podaniu leków przeciwbólowych, zmniejsza odczuwanie bólu i odpowiedzi ze strony regulacji współczulnej części autonomicznego układu nerwowego wśród 18 pacjentów pooperacyjnych przez ocenę natężenia cierpienia bólu, stosując numeryczną skalę od 0 do 10. Badacze odnotowali spadek natężenia bólu od 4,65 do 2,35 pkt (t = 8,154, p < 0,001) oraz w cierpieniu bólu od 4,00 do 1,88 (t = 5,683, p < 0,001). Statystycznie istotne zmniejszenie bólu towarzyszyło zmniejszeniu odpowiedzi układu współczulnego (m.in. częstości tętna i oddechu), choć ciśnienie krwi pozostało na stałym poziomie. Zmiany w częstości akcji serca i częstości oddechów nie były klinicznie znaczące. Pacjenci doświadczali umiarkowanego bólu po otrzymaniu leków przeciwbólowych. Ten ból zmniejszył się po zabiegach masażu, wspierając tym samym skuteczność masażu w terapii bólu pooperacyjnego. Ucuzal i Kanan (2014) w swoich badaniach wykazały, że masaż stóp u pacjentek po mastektomii okazał się skuteczny w leczeniu bólu pooperacyjnego. Celem badań było określenie wpływu masażu stóp na odczucie bólu po operacji piersi oraz wytyczne dla pielęgniarek w niefarmakologicznych interwencjach złagodzenia bólu. W badaniach uczestniczyło 70 pacjentek, które przeszły operację piersi (35 w grupie doświadczalnej i 35 w grupie kontrolnej). Osoby z grupy kontrolnej otrzymały tylko leczenie przeciwbólowe, podczas gdy w grupie doświadczalnej stosowano masaż stóp oprócz leczenia przeciwbólowego. Pacjentki zostały ocenione pod względem nasilenia bólu według Short-Form McGill Pain Questionnaire. Analizowano również ciśnienie tętnicze krwi, tętno, szybkość oddechu pacjentek przed masażem stóp i ponownie po 5, 30, 60, 90 i 120 minutach od ukończenia masażu. Wyniki analizy statystycznej wykazały, że badane z grupy eksperymentalnej odczuwały znacznie mniejszy ból (p 0,001). Szczególnie godne uwagi są dane, że pacjentki z grupy eksperymentalnej wykazały spadek wszystkich parametrów fizjologicznych (ciśnienie tętnicze krwi, tętno, szybkość oddechu) w piątej minucie po masażu stóp, natomiast te z grupy kontrolnej wskazały na wzrost tych parametrów, z wyjątkiem tętna w piątej minucie (Ucuzal i Kanan 2014). 143
Znaczne zmniejszenie lęku po masażu refleksologicznym stóp potwierdza stosowanie tej terapeutycznej techniki uzupełniającej w celu złagodzenia niepokoju u pacjentów kardiochirurgicznych (Bagheri-Nesami i in. 2014). Bagheri-Nesami i in. (2014) zbadali wpływ masażu refleksologicznego stóp na występowanie lęku u pacjentów po operacji by-passów tętnic wieńcowych. W tym randomizowanym, kontrolowanym badaniu 80 pacjentów, którzy spełnili kryteria, byli włączeni w badania i losowo przydzieleni do grup doświadczalnych i kontrolnych oraz zostali podzieleni ze względu na wiek i płeć. W czterech pierwszych dniach po zabiegu w grupie eksperymentalnej wykonywano masaż refleksologiczny stóp (20 minut dziennie przez 4 dni), a w grupie kontrolnej delikatne pocieranie stóp olejem w ciągu jednej minuty. Poziom lęku mierzono, używając krótkiej formy skali dla oceny lęku i niepokoju Spielberger State-Trait Anxiety Inventory i Visual Analogue Scale. Oba instrumenty pomiarowe potwierdziły, że po zabiegach masażu refleksologicznego stóp następuje znaczne zmniejszenie poziomu lęku (Bagheri-Nesami i in. 2014). Moyle i in. (2014a, b) porównali wpływ masażu stóp na fizjologiczną reakcję na stres (ciśnienia krwi i rytm serca) u osób z umiarkowanym otępieniem, przebywających w domach opieki. Niepokój związany z nieznanym otoczeniem, dezorientacja i izolacja społeczna, która często towarzyszy demencji, mogą tworzyć zwiększone obciążenie dla ludzi żyjących długo w domach opieki. Taka reakcja wpływa na autonomiczny układ nerwowy i może spowodować emocjonalne i fizyczne objawy niepokoju. Interwencje terapeutyczne, takie jak masaż i relaks, mogą wpływać na reakcję fizjologiczną na stres i mają znaczenie w opiece nad osobami z demencją (Moyle i in. 2014a, b). Pięćdziesięciu trzech mieszkańców zostało losowo przydzielonych do 10- -minutowych zabiegów masażu stóp (grupa eksperymentalna) lub do grupy kontrolnej (cicha obecność), podczas gdy w grupie eksperymentalnej odnotowano większą redukcję tętna niż w grupie kontrolnej. Ograniczenia te nie różniły się istotnie między grupami lub w czasie. Obie grupy osób doświadczyły obniżenia ciśnienia skurczowego i rozkurczowego, a średnie obniżenie poziomu ciśnienia skurczowego było większe dla grupy eksperymentalnej po masażu stóp (Moyle i in. 2014a, b). Badania wykazały również znaczącą redukcję objawów neuropsychiatrycznych u pacjentów z chorobą Alzheimera, przebywających w domach opieki, otwierając nowe perspektywy leczenia niefarmakologicznego dla tej grupy osób (Simonnet 2012). PODSUMOWANIE Stwierdzono obniżenie wartości ciśnienia skurczowego po ostatnim zabiegu masażu refleksyjnego stóp w obydwu grupach wiekowych kobiet oraz w grupie mężczyzn w wieku 50-80 lat. Podsumowując wartości ciśnienia rozkurczowego, wykazano tendencje spadkowe tego parametru hemodynamicznego w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku po wykonaniu zabiegów masażu stóp pierwszego i ostatniego. Odnotowano również spadek wartości średniego ciśnienia tętniczego w grupach kobiet i mężczyzn w wieku 50-80 lat. Podsumowując wartości tętna, stwierdzono tendencje spadkowe tego parametru w grupach kobiet i mężczyzn w dynamice pierwszego zabiegu. 144