ENERGIA GEOTERMALNA NA ŒWIECIE STAN WYKORZYSTANIA, PERSPEKTYWY ROZWOJU

Beata KÊPIÑSKA Katedra Surowców Energetycznych Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanis³awa Staszica 30-059 Kraków, al. Mickiewicza 30 Zak³ad Energii Odnawialnej i Badañ Œrodowiskowych Pracownia Energii Odnawialnej Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN 31-261 Kraków, ul. Wybickiego 7 Technika Poszukiwañ Geologicznych Geotermia, Zrównowa ony Rozwój nr 1 2/2011 ENERGIA GEOTERMALNA NA ŒWIECIE STAN WYKORZYSTANIA, PERSPEKTYWY ROZWOJU STRESZCZENIE Przedstawiono stan i perspektywy wykorzystania energii geotermalnej na œwiecie, m.in. na podstawie danych ze Œwiatowego Kongresu Geotermalnego 2010 w Indonezji. Energia geotermalna na œwiecie jest bezpoœrednio wykorzystywana w 78 krajach, podczas gdy do produkcji pr¹du elektrycznego w 24 krajach. W Europie bezpoœrednio jest wykorzystywana w 37 krajach, natomiast generacja pr¹du przy stosowaniu par geotermalnych prowadzona jest na Islandii, we W³oszech, w Turcji i Portugalii (Azory). Odnotowuje siê wzrost wykorzystania energii geotermalnej na œwiecie, w czym istotn¹ rolê odgrywaj¹ rozwój i wzrost efektywnoœci technologii, wzglêdy ekologiczne i ekonomiczne. Wskazano na przewidywane g³ówne dziedziny wykorzystania geotermii w nadchodz¹cych latach, a tak e na perspektywiczne technologie, które bêd¹ przedmiotem rozwoju. Podkreœlono niektóre czynniki, przemawiaj¹ce za szerszym ni dotychczas stosowaniem energii geotermalnej, w tym odpowiedni¹ bazê zasobow¹, niezale noœæ od warunków zewnêtrznych, ca³oroczn¹ dostêpnoœæ, przyczynianie siê do realizacji zrównowa onego rozwoju energetyki i ograniczanie zale noœci od importowanych paliw. S OWA KLUCZOWE Energia geotermalna, œwiat, wykorzystanie, perspektywy * * * Recenzowa³a dr hab. in. El bieta Pietrzyk-Sokulska Artyku³ wp³yn¹³ do Redakcji 08.06.2011 r., zaakceptowano do druku 16.06.2011 r. 27

WPROWADZENIE Energia geotermalna nale y do tych odnawialnych Ÿróde³ energii, które w wielu krajach œwiata posiadaj¹ odpowiednie zasoby dla ich wykorzystywania w celach energetycznych, a tak e w turystyce i lecznictwie. Obserwuje siê ci¹g³y wzrost zagospodarowania tego Ÿród³a energii, w czym istotn¹ rolê odgrywaj¹ m.in. rozwój technologii, wzglêdy ekologiczne i ekonomiczne, d¹ enie do stosowania lokalnych Ÿróde³ i koniecznoœæ wype³niania miêdzynarodowych zobowi¹zañ w zakresie udzia³u OZE. Generalnie wykorzystanie geotermii jest znacznie mniejsze ni biomasy, energii wodnej i wiatrowej. Szczególn¹ okazj¹ do prezentacji aktualnego stanu tej dziedziny w wielu krajach i w skali œwiata, przedstawienia porównañ, perspektyw i kierunków szybszego rozwoju by³ w ostatnim czasie Œwiatowy Kongres Geotermalny 2010 w Indonezji. Przedstawione podczas jego obrad niektóre informacje i opinie przytoczono m.in. w niniejszym artykule. Wynika z nich generalnie, e mo liwy jest bardziej dynamiczny rozwój tej dziedziny w nadchodz¹cych latach (jakkolwiek dostrzegane s¹ tak e wielorakie uwarunkowania i problemy w tym zakresie), jednak wymaga to w szczególnoœci aktywnego zaanga owania i wsparcia ze strony rz¹dów oraz instytucji miêdzynarodowych w zakresie wprowadzenia w³aœciwych narzêdzi prawnych i finansowych. 1. STAN WYKORZYSTANIA ENERGII GEOTERMALNEJ NA ŒWIECIE Zgodnie z danymi przedstawionymi podczas Œwiatowego Kongresu Geotermalnego 2010 w Indonezji energia geotermalna jest stosowana w bezpoœredni sposób w 78 krajach (Lund i in. 2010), natomiast generacja pr¹du elektrycznego ma miejsce w 24 krajach œwiata (Bertani 2010). Obserwuje siê sta³y wzrost stosowania tego Ÿród³a energii, w czym istotn¹ rolê odgrywaj¹ m.in. rozwój technologii, wzglêdy ekologiczne, ekonomiczne i spo³eczne. Zastosowania bezpoœrednie. W koñcu 2009 r. ca³kowita moc zainstalowana dla potrzeb bezpoœredniego wykorzystania na œwiecie wynosi³a 50 585 MW t, a zu ycie ciep³a 438 073 TJ (121 696 GWh). W porównaniu do stanu w 2005 r. (kiedy odby³ siê poprzedni Œwiatowy Kongres) liczby te wzros³y odpowiednio o 79% i 60% (w latach 2000 2005 by³o to 50% i 40%), w czym znacz¹cy udzia³ mia³y zw³aszcza pompy ciep³a (Lund i in. 2010), które licznie instalowane s¹ m.in. w Kanadzie, USA, Japonii i w krajach europejskich, szczególnie w Szwecji, Szwajcarii, Austrii, Niemczech, Finlandii, Norwegii. Najwiêkszy udzia³ w skali œwiata pod wzglêdem zainstalowanej mocy i zu ycia ciep³a ma ogrzewanie pomieszczeñ (przy u yciu pomp ciep³a i ciep³a wód wydobywanych z g³êbszych otworów wiertniczych), a na drugim miejscu znajduje siê rekreacja i lecznictwo. Inne zastosowania obejmuj¹ ogrzewanie szklarni, upraw pod os³onami i podgrzewanie glebowe, hodowle wodne, suszenie produktów rolnych, zastosowania przemys³owe, zapobieganie oblodzeniu ci¹gów komunikacyjnych itp. (Lund i in. 2010; tab. 1). Pod wzglêdem ca³kowitego zu ycia ciep³a geotermalnego w pierwszej pi¹tce krajów znajduj¹ siê Chiny, USA, Szwecja, Turcja i Japonia, na które 28

Tabela 1 Bezpoœrednie wykorzystanie energii geotermalnej na œwiecie, 2009 r. (wg Lund i in. 2010) Table 1 Geothermal direct uses in the world, 2009 (acc. to Lund et al. 2010) Rodzaj zastosowania Pompy ciep³a 1 Ogrzewanie pomieszczeñ 2 Ogrzewanie szklarni, upraw pod os³onami, podgrzewanie pod³o a Akwakultury Suszenie produktów rolnych Zastosowania przemys³owe K¹pieliska i balneoterapia Topienie œniegu/odladzanie Inne Zainstalowana moc [MW t ] 35 236 5 394 1 544 653 127 533 6 689 368 41 % 69,6 10,7 3,0 1,2 0,5 1,0 13,2 0,7 0,1 Zu ycie ciep³a [TJ/r] 214 782 62 984 23 264 11 521 1 662 11 746 109 032 2 126 956 % 49,0 14,4 5,3 2,6 0,4 2,7 24,9 0,5 0,2 Wspó³czynnik wykorzystania mocy [%] 0,19 0,37 0,48 0,56 0,42 0,70 0,52 0,18 0,13 RAZEM 50 585 100 438 073 100 œr. 0,27 1 Ogrzewanie pomieszczeñ przy zastosowaniu pomp ciep³a. 2 Ogrzewanie pomieszczeñ ciep³em wód i par wydobywanych g³êbszymi otworami wiertniczymi. przypada ³¹cznie 55% rocznego zu ycia na œwiecie. Jeœli natomiast odniesie siê go do liczby mieszkañców, to w czo³ówce znajduje siê Islandia, Norwegia, Szwecja, Dania i Szwajcaria. Generacja pr¹du elektrycznego przy zastosowaniu par geotermalnych ma miejsce w dwudziestu czterech krajach. W 2010 r. ca³kowita moc zainstalowana osi¹gnê³a 10 716,7 MW e, a produkcja wynios³a 67 246,3 GWh. By³o to oko³o 20% wiêcej w porównaniu do 2005 r. W czo³ówce s¹: USA, Filipiny, Indonezja, Meksyk i W³ochy (Bertani 2010; tab. 2). Wzrasta zainteresowanie instalacjami binarnymi, w których w cyklu generacji elektrycznoœci mo na stosowaæ wody geotermalne o temperaturach od 80 100 C. Kilka takich instalacji pracuje w Europie, jedna na Alasce (w tym przypadku temperatura wody wynosi 67 C). 2. STAN WYKORZYSTANIA ENERGII GEOTERMALNEJ W EUROPIE Zastosowania bezpoœrednie. Energia geotermalna stosowana jest w 37 krajach europejskich, w ró nej skali i do ró nych celów. W 2009 r. ca³kowita moc zainstalowana dla wykorzystania bezpoœredniego wynosi³a 23 469,308 MW t, a zu ycie ciep³a 233 736,7 TJ (61 839,9 GWh) (wg Lund i in. 2010), co stanowi³o odpowiednio 46,7% i 50,8% udzia³u w œwiecie. W pierwszej pi¹tce krajów œwiata o najwiêkszej zainstalowanej mocy i zu yciu ciep³a geotermalnego s¹, obok Chin, USA i Japonii, dwa kraje tego kontynentu: Szwecja 29

Tabela 2 Produkcja energii elektrycznej w elektrowniach geotermalnych na œwiecie, 2010 r. (Bertani 2010) Table 2 Geothermal electricity generation in the world, 2010 (Bertani 2010) Kraj Australia Austria Chiny Etiopia Filipiny Francja 1 Gwatemala Indonezja Islandia Japonia Kenia Kostaryka Meksyk Niemcy Nikaragua Nowa Zelandia Papua Nowa Gwinea Portugalia 2 Rosja 3 Salwador Tajlandia Turcja USA W³ochy Moc zainstalowana [MWt] 1,1 1,4 24 7,3 1 904 16 52 1 197 575 536 167 166 958 6,6 88 628 56 29 82 204 0,3 82 3 093 843 Produkcja energii elektrycznej [GWh/r] 0,5 3,8 150 10 10 311 95 289 9600 4 597 3 064 1 430 1 131 7 047 50 310 4 055 450 175 441 1 422 2 490 16 603 5 520 Razem 10 716,7 67 246,3 1 Gwadelupa (terytorium zamorskie Francji). 2 Wyspa San Miguel (Azory). 3 Kamczatka. i Turcja. Wzrost wykorzystania geotermii w Europie w latach 2005 2009 zwi¹zany by³ przede wszystkim z rozwojem instalowania pomp ciep³a. Energia geotermalna stosowana jest g³ównie w ciep³ownictwie, w rekreacji i balneoterapii, w rolnictwie (ogrzewanie szklarni, uprawy pod os³onami, podgrzewanie glebowe), w mniejszym udziale w hodowlach wodnych, w procesach przemys³owych, a niekiedy do topienia œniegu i lodu z chodników i jezdni, podgrzewania pasów startowych. Z wód geotermalnych odzyskuje siê dwutlenek wêgla, sól jadaln¹ i inne zwi¹zki chemiczne, wody takie stosuje siê do produkcji kosmetyków, butelkuje jako wody lecznicze i mineralne. W najbardziej wszechstronny i znacz¹cy per capita sposób korzysta z wód geotermalnych Islandia: w ciep³ownictwie zaopatruj¹cym ponad 98% populacji, do ogrzewania szklarni, w k¹pieliskach i lecznictwie, w akwakulturach, do su- 30

szenia glonów, we³ny, ryb, w przemyœle spo ywczym, do odzysku dwutlenku wêgla, wyrobu kosmetyków itd. Do innych wiod¹cych krajów w Europie nale y Turcja, Francja, Niemcy, Wêgry, W³ochy (ciep³ownictwo, ogrodnictwo szklarniowe i pod os³onami, rekreacja, lecznictwo). W gronie krajów stosuj¹cych energiê geotermaln¹ znajduje siê równie Polska, gdzie w porównaniu z krajami wiod¹cymi jest to dotychczas dzia³alnoœæ na niewielk¹ skalê (informacje dotycz¹ce Polski zawiera odrêbny artyku³: Kêpiñska 2011). Oprócz ciep³a wód wydobywanych z g³êbokich odwiertów coraz powszechniej dostarczane jest ono przez pompy odzyskuj¹ce ciep³o p³ytkich partii skorupy ziemskiej. W niektórych krajach Szwecji, Norwegii, Szwajcarii, Finlandii, Holandii, Austrii, Niemczech zdominowa³y one ogrzewanie geotermalne, a czêsto stosowane s¹ tak e do ch³odzenia pomieszczeñ, co wyd³u a czas ich pracy i zwiêksza efektywnoœæ ekonomiczn¹. Dziêki dynamicznemu rozwojowi stosowania tych urz¹dzeñ, pierwsze miejsce w Europie pod wzglêdem ca³kowitej iloœci zu ywanej energii geotermalnej zajmuje Szwecja, wyprzedzaj¹c po 2000 r. Turcjê i Islandiê (!). W przypadku Szwajcarii zwraca uwagê m.in. wysokie nasycenie jej obszaru systemami geotermalnych pomp ciep³a: na 1 km 2 powierzchni przypada œrednio wiêcej ni jeden taki system (najwiêcej na œwiecie), s¹ one bardzo czêsto instalowane nie tylko w nowych obiektach, ale tak e podczas termomodernizacji starszych budynków i wprowadzania bardziej efektywnych systemów grzewczych (Rybach 2010). Przyk³ady te potwierdzaj¹ fakt, e pompy ciep³a nale ¹ do najszybciej rozwijaj¹cych siê technologii i najbardziej akceptowanych spoœród wszystkich OZE w Europie. Powinno to byæ uwzglêdniane w strategiach rozwoju sektora OZE tak e w naszym kraju. Generacja pr¹du elektrycznego. W 2010 r. ca³kowita moc zainstalowana wszystkich elektrowni geotermalnych w Europie wynosi³a 1 553 MW e, a produkcja 12 371,8 GWh (Bertani 2010), stanowi¹c odpowiednio 14,5% i 18,4% udzia³u w geotermalnej generacji elektrycznoœci na œwiecie. Generacja pr¹du przy zastosowaniu par geotermalnych prowadzona jest w czterech krajach: na Islandii, we W³oszech, w Turcji i Portugalii (Azory). Od kilku lat pracuje szeœæ instalacji binarnych stosuj¹cych wody o temperaturach 98 122 C w cyklu generacji pr¹du elektrycznego: trzy w Austrii oraz trzy w Niemczech. Maj¹ one niewielk¹ moc (180 500 kw e ), z wyj¹tkiem dwóch instalacji w Niemczech (Unterhaching i Landau), które posiadaj¹ moc po oko³o 3 MW e. Wszystkie pracuj¹ w skojarzeniu z produkcj¹ ciep³a geotermalnego (c.o. i c.w.u.), w niektórych przypadkach wody geotermalne stosowane s¹ tak e w rekreacji i lecznictwie. Udzia³ energii geotermalnej w ca³kowitym zu yciu energii z OZE w krajach Unii Europejskiej wynosi³ w 2009 r. zaledwie 1% w tym sektorze dominuje energia wodna (60%), wiatrowa (21%) i biomasa (17%), na energetykê s³oneczn¹ przypada 1%. W podanym roku udzia³ OZE w ca³kowitym zu yciu energii w krajach UE wynosi³ natomiast œrednio 9% (www.eurostat.ec.europa.eu). 31

3. KIERUNKI ROZWOJU GEOTERMII NA ŒWIECIE I W EUROPIE W nadchodz¹cych latach spodziewany jest dalszy rozwój wykorzystania energii geotermalnej na œwiecie i w Europie. Dotyczy to ró nych technologii i ró nych dziedzin wykorzystania. Nale ¹ do nich m.in. (m.in. www.egec.eu; Fridleifsson i in. 2008; Rybach 2010): pompy ciep³a ( p³ytka geotermia ), nowe systemy c.o. i optymalizacja istniej¹cych; w niektórych krajach europejskich zwiêkszy³oby to m.in. bezpieczeñstwo dostaw ciep³a do sieci c.o. i systemów indywidualnych, które bazuj¹ dotychczas na gazie ziemnym, a zale noœæ od tego importowanego paliwa czêœci krajów wynosi nawet 70 100%, rolnictwo, akwakultury, rekreacja, balneoterapia, a tak e inne cele (np. zapobieganie oblodzeniu ci¹gów komunikacyjnych, odsalanie wody morskiej ciep³em geotermalnym itd.), instalacje binarne do produkcji pr¹du elektrycznego, bazuj¹ce na wodach o temperaturach od oko³o 80 do 100 C (w skojarzeniu z produkcj¹ ciep³a), wzrost efektywnoœci metod rozpoznania struktur Hot Dry Rocks (HDR) oraz rozwój technologii Enhanced/Engineered Geothermal Systems (EGS) i ich transfer do innych lokalizacji. W kilku krajach realizowane s¹ badania nad odzyskiem ciep³a z takich struktur. Znane s¹ one m.in. z pod³o a Rowu Górnego Renu, gdzie zalegaj¹ na g³êbokoœciach rzêdu 3 5 km, a temperatury przekraczaj¹ 150 C. Miêdzynarodowy projekt prowadzony jest od wielu lat w Soultz-sous-Forets (Francja), gdzie w 2008 r. uruchomiono instalacjê o mocy oko³o 3 MWe. Projekty dotycz¹ce podobnych struktur prowadzone s¹ w Niemczech (Landau, Bruchsal), gdzie bêd¹ pracowaæ w kogeneracji. Istotne perspektywy dla HDR/EGS wi¹zane s¹ tak e z niektórymi obszarami, m.in. w Indiach i Australii, gdzie stwierdzono temperatury formacji rzêdu 150 200 C na g³êbokoœciach oko³o 3 km, przy czym w Australii prowadzone s¹ intensywne badania i prace nad odzyskiem ciep³a z masywów o podanych temperaturach (Goldstein i in. 2010). W skali œwiata technologia EGS mo e przyczyniæ siê do znacz¹cego wzrostu generacji pr¹du elektrycznego z geotermii w perspektywie do 2050 r. (Fridleifsson i in. 2008) i nadaæ trendowi wzrostu tej generacji ekspotencjalny charakter w porównaniu z obecnym liniowym trendem (ekspotencjalny charakter trendu wzrostu cechuje ju obecnie wzrost generacji pr¹du z innych OZE). Dziêki zarówno tradycyjnym elektrowniom geotermalnym jak technologii EGS w 2050 r. mo liwa jest generacja oko³o 150 GW i 1300 TWh energii elektrycznej (Rybach 2010). Na wymienione kierunki rozwoju technologii jak i na dotychczas nieznaczne wykorzystanie zasobów geotermalnych wskazywano podczas Œwiatowego Kongresu Geotermalnego 2010 w Indonezji, a w przyjêtej na jego zakoñczenie Deklaracji z Bali stwierdzono m.in., e energia geotermalna powinna stanowiæ jedno z wiod¹cych Ÿróde³, zaspokajaj¹c w istotnym udziale zapotrzebowanie na czyst¹ ekologicznie i lokalnie dostêpn¹ energiê w wielu krajach, co przyczyni³oby siê do zrównowa onego rozwoju gospodarczego i poprawy poziomu ycia wielu spo³eczeñstw. Dla osi¹gniêcia tych celów konieczne jest zaanga owanie rz¹dów krajowych, jak i instytucji miêdzynarodowych (www.wgc2010.org). 32

W przypadku Europy wzrost wykorzystania energii geotermalnej w nadchodz¹cych latach bêdzie w pewnym stopniu pod¹ a³ za wytycznymi Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/EU w sprawie promowania stosowania energii z OZE (Dz. Urz. UE. L. 140/16. 5.6.2009) i przygotowanymi w œlad za ni¹ Krajowymi Planami Dzia³ania (w których jako priorytetowe traktowane s¹ na ogó³ energetyka wodna, biomasa i wiatr). Zasadniczo (poza Islandi¹) prognozowany oficjalnie udzia³ energii geotermalnej w grupie OZE nie przekroczy w wiêkszoœci krajów kilku procent, co nie znaczy, e nie mo e to byæ licz¹cy siê lokalnie i regionalnie udzia³ w wartoœciach bezwzglêdnych. W niektórych krajach wzbudza zainteresowanie mo liwoœæ eksploatacji par o bardzo wysokiej entalpii ze z³ó o temperaturach 450 600 C (warunki nadkrytyczne) i wysokiej produkcji z pojedynczych otworów rzêdu 2400 m 3 /h. Takie parametry pozwoli³yby uzyskaæ moc na poziomie 40 50 MWe. By³aby to moc o rz¹d wielkoœci wy sza od œredniej mocy 5 10 MWe, jakiej dostarczaj¹ obecnie pojedyncze otwory (zwykle o g³êbokoœci do 1,5 2,5 km) eksploatuj¹ce pary o ni szych temperaturach do 250 340 C. Tym samym ze znacznie mniejszej iloœci otworów wiertniczych mo naby uzyskaæ znacznie wiêksz¹ moc i produkcjê energii elektrycznej. Przewiduje siê, e podane wartoœci parametrów s¹ mo liwe w przypadku par wydobywanych z otworów o g³êbokoœci 3,5 5 km zlokalizowanych w obszarach wysokotemperaturowych o wspó³czesnej aktywnoœci wulkanicznej (m.in. Islandia, Hawaje). Od kilku lat trwa w tym zakresie miêdzynarodowy projekt badawczy Icelandic Deep Drilling Project w rejonie wulkanu Krafla na Islandii. Obejmuje on szeroki zakres problematyki, dotycz¹cy m.in. technologii, strony materia³owej, metod pomiarów zwi¹zanych z wierceniami w strefach ekstremalnie wysokich temperatur, ich wykonalnoœci, zagro eñ, sposobów udostêpniania i eksploatacji par geotermalnych o warunkach superkrytycznych, efektywnoœci ekonomicznej wierceñ, eksploatacji itd. Wyniki projektu pozwol¹ na ocenê mo liwoœci wprowadzenia tej obiecuj¹cej koncepcji do praktyki w obszarach posiadaj¹cych odpowiednie warunki (Fridleifsson i in. 2008; www.iddp.is). 4. NIEKTÓRE INICJATYWY I PROJEKTY EUROPEJSKIE DOTYCZ CE GEOTERMII W ostatnich latach œrodowiska naukowców i praktyków podjê³y kilka wspólnych inicjatyw wspieraj¹cych rozwój geotermii. Nale a³a do nich przyjêta w lutym 2009 r. Deklaracja z Brukseli, która wymienia dzia³ania do podjêcia w kilku kluczowych obszarach, aby przyspieszyæ rozwój tej dziedziny (www.egec.org.eu). W 2009 r. powo³ana zosta³a Europejska Geotermalna Platforma Technologiczna, jako jedna z europejskich platform technologicznych OZE. Ma ona na celu okreœlanie priorytetów badañ i prac badawczo-rozwojowych w dziedzinie geotermii, które doprowadz¹ do jej rozwoju w stopniu odzwierciedlonym znacz¹cym udzia³em w 20-procentowym celu indykatywnym dla OZE w bilansie energetycznym UE w 2020 r. Jest to inicjatywa, w której czynny udzia³ bierze wielu specjalistów (przy nieznacznym niestety zainteresowaniu ze strony polskich uczestników). Szerok¹ dzia- ³alnoœæ promocyjn¹ i edukacyjn¹, jak równie kontakty z agendami UE, prowadzi Europejska 33

Rada Energii Geotermalnej (European Geothermal Energy Council, EGEC; www.egec.eu) skupiaj¹ca wiele firm i ekspertów z bran y geotermalnej, wspó³pracuj¹c tak e z Miêdzynarodow¹ Asocjacj¹ Geotermaln¹ (IGA). Przy wsparciu finansowym UE zrealizowano kilka miêdzynarodowych projektów o kluczowym znaczeniu dla wprowadzenia otoczenia prawnego i finansowego sprzyjaj¹cego rozwojowi geotermii zarówno na poziomie europejskim, jak i w poszczególnych krajach. Nale a³y do nich m.in. projekt Geothermal Regulations Heat, GTR-H (www.gtrh.eu) dotycz¹cy wypracowania odpowiednich przepisów prawnych dla geotermii i Geothermal Finance and Awareness in European Regions, GEOFAR (www.geofar.eu) dotycz¹cy wypracowania odpowiednich zasad finansowania geotermii. Zrealizowano tak e m.in. projekt ENGINE, ukierunkowany na skoordynowanie prac badawczo rozwojowych i inicjatyw doty- cz¹cych technologii EGS w szerokim zakresie problematyki (www.engine.eu). W wielu krajach prowadzone s¹ prace naukowe i praktyczne, a szczególnymi impulsami dla inwestycji w sektorze geotermii s¹ odpowiednie zapisy ustawowe dotycz¹ce wspierania rozwoju wykorzystania OZE, taryfy gwarantowane na pr¹d z OZE, dogodne systemy wsparcia finansowego projektów czy te systemy ubezpieczenia ryzyka zwi¹zanego z projektami geotermalnymi. ZAKOÑCZENIE Energia geotermalna stanowi w wielu krajach jedno z perspektywicznych odnawialnych Ÿróde³ energii. Obserwuje siê sta³y wzrost zu ycia ciep³a geotermalnego, jak te generacji pr¹du elektrycznego. Udoskonalane s¹ istniej¹ce i rozwijane nowe technologie, jak pompy ciep³a, systemy binarne, wspomagane systemy geotermalne (EGS). Doœwiadczenia wskazuj¹, e stosowanie energii geotermalnej przynosi jedne z najbardziej znacz¹cych w obszarze wszystkich OZE efekty ekologiczne, ³¹czy siê z komfortem u ytkowania, nowoczesn¹ infrastruktur¹, a geotermia jako lokalne Ÿród³o jest konkurencyjna cenowo i ma³o wra liwa na zmiany cen tradycyjnych noœników energii na rynkach œwiatowych. W przeciwieñstwie do innych OZE, energia geotermalna jest dostêpna bez ograniczeñ ca³y rok, niezale nie od zmiennych warunków pogodowych. Cechuje siê najwy szymi wœród OZE wspó³czynnikami wykorzystania mocy i czasu pracy w ci¹gu roku (nawet powy ej 70 80%), st¹d te mo e pe³niæ rolê Ÿród³a pokrywaj¹cego bazowe zapotrzebowanie na energiê. S³u y zrównowa- onemu rozwojowi energetycznemu, zwiêksza lokalne bezpieczeñstwo energetyczne. Bêdzie temu s³u yæ wzrost przewidywany wykorzystywania energii geotermalnej w wielu krajach. LITERATURA BERTANI R., 2010 Geothermal power generation in the world 2005 2010 update report. Proceedings, World Geothermal Congress, Bali (Indonesia), 2010. Paper No. 0008 (CD). 34

FRIDLEIFSSON I.B., BERTANI R., HUENGES E., LUND J. W, RAGNARSSON A., RYBACH L., 2008 The possible role and contribution of geothermal energy to the mitigation of climate change. [In:] O. Hohmeyer and T. Trittin [eds.] IPCC Scoping Meeting on Renewable Energy Sources, Proceedings, Luebeck, Germany, 20 25 January. GOLDSTEIN B., HILL A., LONG A., BUDD A., AYLING B., MALAZAVOS M., 2009 Hot rocks down under evolution of a new energy industry. GRC Transactions Vol. 43. KÊPIÑSKA B., 2010 Geothermal energy country update report from Poland, 2005 2009. Proceedings, World Geothermal Congress, Bali (Indonesia), 2010. Paper No. 0108 (CD). KÊPIÑSKA B., 2011 Energia geotermalna w Polsce stan wykorzystania, perspektywy rozwoju (w tym tomie). LUND J.W., FREESTON D.H., BOYD T.L., 2010 Direct utilization of geothermal energy 2010 worldwide review. Proceedings, World Geothermal Congress Bali (Indonesia), 2010. Paper No. 0007 (CD). RYBACH L., 2010 The status and prospects of geothermal energy worldwide. Proceedings, World Geothermal Congress Bali (Indonesia), 2010. Paper No. 0009 (CD). Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/EU z dn. 23.04.2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze Ÿróde³ odnawialnych. Dz. Urz. UE. L. 140/16. 5.6.2009. www.egec.org www.engine.eu www.eurostat.ec.europa.eu www.geofar.eu www.gtrh.eu www.iddp.is GEOTHERMAL ENERGY IN THE WORLD CURRENT STATE OF USES AND DEVELOPMENT PROSPECTS Abstract The current state and prospects of geothermal energy uses in the world are presented in this paper. The development is given according to the data of the World Geothermal Congress 2010. Geothermal energy is directly used in 78 countries while geothermal power generation is reported by 24 countries. In Europe geothermal is directly used in 37 countries, and electricity from geothermal steam takes place in Iceland, Italy, Turkey, Portugal (Azores). The progress in geothermal energy uses has been observed in the world thanks to the development and progress in technologies, ecological and economical aspects. The main areas of geothermal energy applications in the forthcoming years, as well as the technologies of special interest were pointed out. In many countries geothermal energy has suitable resources base, is independent on external factors, features all-year-accessibility, contributes to sustainable energy development, limits the dependence on imported fuels, etc. therefore it deserves for wider development. Key words Geothermal energy, world, geothermal uses, development prospects 35