Sekcja Analiz Demograficznych Komitet Nauk Demograficznych PAN 9/2004 Al. Niepodległości 164 02-554 Warszawa tel/fax: 646-61-38 e-mail: ewaf@sgh.waw.pl ISSN 1642-0101 Aneta Ptak-Chmielewska STAN STRUKTURA I DYNAMIKA LUDNOŚCI POLSKI WEDŁUG PROGNOZY GUS ZA LATA 2003-2030 ORAZ PROGNOZY ONZ ZA LATA 2000-2050 Małgorzata Szczyt, Małgorzata Kowalska STAN, STRUKTURA I DYNAMIKA LUDNOŚCI W EUROPIE WEDŁUG PROGNOZY ONZ ZA LATA 2000-2050 Marcin Stonawski STAN, STRUKTURA I DYNAMIKA LUDNOŚCI ŚWIATA WEDŁUG PROGNOZY ONZ ZA LATA 2000-2050 Zeszyt nr 9. Sekcji Analiz Demograficznych.
RECENZENT Iwona Roeske-Słomka 2
SPIS TREŚCI Wprowadzenie... 5 A. Ptak-Chmielewska Stan, struktura i dynamika ludności Polski według prognozy GUS za lata 2003-2030 oraz prognozy ONZ za lata 2000-2050... 7 1. Liczba ludności Polski ogółem według prognozy GUS i ONZ... 7 2. Założenia przyjęte do prognozy GUS i prognozy ONZ... 8 3. Zmiany w strukturze ludności Polski pod względem płci, miejsca zamieszkania (miasto-wieś) i obciążenia demograficznego... 12 4. Przyrost naturalny i przepływy migracyjne według prognozy GUS... 16 5. Wybrane współczynniki demograficzne według prognozy ONZ... 19 6. Proces starzenia się ludności Polski według ONZ piramida wieku... 24 7. Podsumowanie... 25 ANEKS... 27 M.Szczyt, M. Kowalska Stan, struktura i dynamika ludności w Europie w świetle prognozy ONZ za lata 2000 205033 Wprowadzenie... 33 1. Europa... 35 1.1 Uwagi wstępne... 35 1.2 Stan i struktura ludności według prognoz ONZ... 37 1.3 Przewidywane zmiany procesów demograficznych... 47 2. Regiony Europy... 52 2.1 Uwagi wstępne... 52 2.2 Stan i struktura ludności według prognoz ONZ... 55 2.3 Przewidywane zmiany procesów demograficznych w regionach Europy... 67 Podsumowanie... 72 ANEKS... 73 M. Stonawski Stan, struktura i dynamika ludności świata w świetle prognozy ONZ... 83 1. Cele prognozowania przemian demograficznych na świecie... 83 2. Założenia prognozy... 83 3. Przewidywane trendy liczby ludności świata... 85 4. Prognozy sytuacji demograficznej według regionów świata... 86 5. Przyszłość demograficzna kontynentów... 96 6. Demograficzne konsekwencje epidemii HIV/AIDS... 107 7. Podsumowanie... 115 ANEKS... 117 3
4
Wprowadzenie Zeszyt Sekcji Analiz Demograficznych Komitetu Nauk Demograficznych PAN, który oddajemy do rąk Czytelników stanowi publikację referatów wygłoszonych w czasie posiedzenia Sekcji w dniu 8 czerwca 2004 roku. Spotkanie poświęcone było perspektywom demograficznym Polski, Europy i Świata w świetle prognoz opracowanych do 2050 roku przez Departament Badań Ludnościowych ONZ zaktualizownyh w 2002 roku. W przypadku Polski oprócz przewidywań ONZ przedstawiono prognozę opracowaną w Głównym Urzędzie Statystycznym. Zeszyt zawiera opracowania przygotowane przez młodych demografów: dr Anetę Ptak-Chmielewską ze Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, mgr Małgorzatę Kowalską i mgr Małgorzatę Szczyt z Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, mgr Marcina Stonawskiego z Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Każde opracowanie stanowi odrębną całość i dlatego świadomie dopuszczono powtórzenie niektórych treści (na przykład założenia przyjęte dla skonstruowania prognozy). W przeciwnym razie konieczna byłoby zredagowanie tekstu. Powstałaby wówczas praca zbiorowa, a takie ujęcie nie było zamierzane. Posiedzenia w czasie, których o problemach ludnościowych dyskutują demografowie młodzi wspierani wiedzą i doświadczeniem swoich opiekunów naukowych odbywają się od chwili powołania Sekcji Analiz Demograficznych KND PAN. Celem ich jest stworzenie możliwości spotkania i zintegrowania środowiska, a w rezultacie nawiązania współpracy pomiędzy różnymi ośrodkami naukowymi. Drogą do osiągnięcia tego celu jest prezentacja i dyskusja problematyki stanowiącej zakres zainteresowań młodych naukowców zajmujących się demografią. Prof. AE dr hab. Jolanta Kurkiewicz Zastępca Przewodniczącej Sekcji Analiz Demograficznych KND PAN 5
6
Aneta Ptak-Chmielewska Instytut Statystyki i Demografii Szkoła Główna Handlowa Stan, struktura i dynamika ludności Polski według prognozy GUS za lata 2003-2030 oraz prognozy ONZ za lata 2000-2050 1. Liczba ludności Polski ogółem według prognozy GUS i ONZ W ostatnich latach, w Polsce obserwujemy głębokie zmiany zachodzące w podstawowych procesach demograficznych. Zmiany te uległy przyspieszeniu w latach transformacji systemowej. Wpływ tych zmian obserwujemy między innymi w zmianach w strukturze i dynamice liczby ludności kraju. Stąd potrzeba a nawet konieczność aktualizowania prognoz ludności. Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie wyników takich prognoz przygotowanych przez Główny Urząd Statystyczny w 2003 roku oraz przez Organizację Narodów Zjednoczonych w 2002 roku. Liczbę ogółem ludności Polski według poszczególnych wariantów prognozy krajowej opracowanej przez GUS i ONZ przedstawia wykres 1 (oraz tablica 1 w aneksie). Wykres 1. Liczba ludności Polski w mln. według prognozy GUS za lata 2003-2030 oraz prognozy ONZ za lata 2000-2050 40 38 ludność w mln 36 34 32 30 28 2002 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 GUS ONZ-średni ONZ-niski ONZ-stały ONZ-wysoki Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz ONZ. Dane szczegółowe dostępne są między innymi na stronach internetowych GUS: www.stat.gov.pl oraz ONZ: www.un.org 7
Według scenariusza najbardziej optymistycznego prognozy ONZ przewidującego wzrost płodności ludność naszego kraju spadnie do poziomu 36,63 miliona osób z aktualnego poziomu 38,44 mln. Z kolei według najbardziej pesymistycznego scenariusza zakładającego dalszy spadek płodności w naszym kraju liczba ludności osiągnie poziom 29,64 mln. czyli spadnie poniżej poziomu 30 mln. Najbardziej zbliżony do prognozy GUS jest wariant niskiej płodności ONZ i jako najbardziej zbliżony będzie on stanowił podstawę porównań w dalszych rozważaniach. Ze względu na przejrzystość analizy zagadnienie starzenia się społeczeństwa (piramidy wieku) przedstawione będzie tylko dla wybranych wariantów prognozy ONZ przyjmując prognozę GUS jako najbliższą wariantowi niskiej płodności prognozy ONZ. 2. Założenia przyjęte do prognozy GUS i prognozy ONZ Podstawowe założenia przyjmowane przy prognozowaniu dotyczą przede wszystkim podstawowych procesów kształtujących dynamikę i strukturę ludności: 1. Procesu płodności 2. Procesu umieralności 3. Procesu migracji zagranicznych i wewnętrznych 2.1. Założenia przyjęte do prognozy GUS Założenia przyjęte przy opracowaniu prognozy Głównego Urzędu Statystycznego są wynikiem ustaleń ekspertów Głównego Urzędu Statystycznego, ekspertów Rządowej Rady Ludnościowej oraz członków Komitetu Nauk Demograficznych (Polskiej Akademii Nauk). W przypadku założeń dotyczących dzietności, to zgodnie z opiniami ekspertów w najbliższych latach należy spodziewać się dalszego spadku współczynnika dzietności 1 z obecnego poziomu 1,25 dziecka do poziomu 1,1 ok. 2010 roku. W latach 2010-2020 dzietność wzrośnie do ok. 1,2 dziecka na kobietę. W dalszym ciągu będzie postępował proces podnoszenia się wieku przy urodzeniu dziecka. Średni wiek rodzenia dzieci od obecnego 28 lat wzrośnie do ponad 30 lat na koniec okresu prognozy 2025-2030. Oczekiwany głęboki spadek płodności uzasadniany jest oczekiwanymi zmianami na rynku 1 Mowa o przekrojowym współczynniku dzietności interpretowanym jako średnia liczba dzieci przypadająca na kobietę w ciągu jej całego życia rozrodczego (15-49 lat), jest to miara hipotetyczna konstruowana na podstawie hipotetycznych kohort urodzeniowych kobiet. 8
pracy. Wzrastająca konkurencyjność rynku pracy, bez wzrostu zabezpieczenia społecznego i instytucjonalnego umożliwiającego pracę kobietom sprzyja spadkowi dzietności. 2 W przypadku założeń dotyczących procesu umieralności należy spodziewać się, iż w dalszym ciągu będzie następował spadek umieralności i wzrost przeciętnej długości trwania życia, jednak nadrabianie zaległości w tej dziedzinie w stosunku do krajów rozwiniętych będzie następowało powoli. Przewiduje się, że długość życia wzrośnie do 2010 o 2,4 roku a do 2030 łącznie o 5,5 roku. Zmniejszy się różnica pomiędzy przeciętną długością trwania życia dla kobiet i dla mężczyzn. Zdaniem jednak niektórych ekspertów oczekiwana poprawa warunków społeczno-ekonomicznych leżąca u podstaw stawianych założeń może nie wystąpić tak szybko. Stąd założenia dotyczące płodności i umieralności mogą okazać się zbyt optymistyczne. 3 Założenia migracji wewnętrznych i zagranicznych przewidują, iż utrzyma się niewielka mobilność z ewentualną przewagą przemieszczeń na wieś tzw. suburbanizacja. Oczekiwane jest również ożywienia w migracjach zagranicznych związane ze wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej po 2005 roku. Eksperci zwrócili uwagę na konieczność przeszacowania stanów ludności wstecz i dopiero na tej podstawie oszacowanie współczynników zdarzeń demograficznych. 2.2. Założenia przyjęte do prognozy ONZ Według prognoz Organizacji Narodów Zjednoczonych 4, Polska została zakwalifikowana do grupy krajów o niskiej płodności (średni poziom przekrojowego współczynnika dzietności poniżej 2,1 dziecka na kobietę w latach 1995-2000) Założenia dzietności dla tej grupy krajów przewidują cztery podstawowe warianty: 1. Wariant średni: dzietność utrzyma się poniżej 2,1 dziecka na kobietę i osiągnie poziom 1,85 w końcowym okresie prognozy czyli w latach 2045-2050; 2. Wariant wysoki: dzietność utrzyma się o 0,5 dziecka powyżej wariantu średniego tj. wzrośnie do poziomu 2,35 dziecka pod koniec okresu projekcji 2045-2050; 2 M.Kupiszewski, J.Bijak, K.Saczuk, R.Serek, Komentarz do założeń prognozy ludności na lata 2003-3030 przygotowanej przez GUS, Środkowoeuropejskie Forum Badań Migracyjnych, Working Paper 3/2003, str. 4 3 j.w. str. 5. 4 Prognozy jak i założenia dotyczące prognoz opracowywane są w ramach prac Dywizji Ludnościowej ONZ. Niniejsze opracowanie opiera się na ostatniej rewizji z roku 2002. 9
3. Wariant niski: dzietność utrzyma się na poziomie 0,5 dziecka poniżej wariantu średniego czyli spadnie do poziomu 1,35 dziecka pod koniec projekcji tj. w latach 2045-2050. 4. Wariant stałej dzietności: zakłada dzietność na stałym średnim poziomie takim jaki był obserwowany w latach 1995-2000 czyli 1,48 dziecka na kobietę dla Polski. Syntetycznie przyjęte założenia poziomu współczynnika dzietności i przewidywanych zmian w jego poziomie przedstawia wykres 2. W przypadku założeń przyjętych do prognozy ONZ nie ujawnione zostały podstawy metodologiczne i bliższe uzasadnienie wykorzystanych podziałów przyjętych współczynników itd. Informacje te przynajmniej nie zostały zamieszczone na stronach internetowych gdzie zostały zamieszczone wyniki. W przeciwieństwie do tej prognozy metodologia badań została przedstawiona skrótowo w przypadku prognozy Głównego Urzędu Statystycznego w publikacji tegoż urzędu Prognoza demograficzna za lata 2003-2030 wydanej w 2004 roku. Wykres 2. Aktualny i przewidywany poziom przekrojowego współczynnika płodności dla Polski za lata 2000-2050 według założeń do prognozy ONZ 2,4 2,2 2,0 1,8 1,6 1,4 1,2 1,0 2000-05 2005-10 2010-15 2015-20 2025-30 2030-35 2035-40 2040-45 2045-50 wariant średni wariant stałej płodności wariant niski wariant wysokiej płodności Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ONZ. 10
Założenia dotyczące umieralności dotyczyły dalszego spadku umieralności według dotychczas obserwowanego tempa w większości krajów rozwijających się, specjalne założenia są przyjmowane tylko w przypadku krajów o podwyższonej zachorowalności na HIV/AIDS. Polska do tego typu krajów nie została jednak zaliczona. Przebieg obserwowanych i przewidywanych zmian w przeciętnej długości dalszego trwania życia dla Polski według płci przedstawia wykres 3. Dla ogółu ludności naszego kraju przeciętna oczekiwana długość życia wzrośnie z poziomu 73,9 lat do poziomu ponad 80 lat (80,1). Przeciętna oczekiwana długość życia kobiet wzrośnie przez omawiany okres 2000-2050 czyli 50 lat o 5,3 roku do poziomu 83,3 roku natomiast dla mężczyzn wzrost ten będzie wynosił 7,1 lat i osiągnie poziom 76,9 lat. Zmniejszy się różnica pomiędzy oczekiwaną długością życia kobiet i mężczyzn z poziomu aktualnego 8,2 lata do poziomu 6,4 lat. Wykres 3. Przeciętne dalsze trwanie życia według płci dla Polski prognoza ONZ 90 85 80 75 70 65 60 2000-05 2005-10 2010-15 2015-20 2025-30 2030-35 2035-40 2040-45 2045-50 ogółem kobiety mężczyźni Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ONZ Założenia dotyczące migracji międzynarodowych opierają się na deklaracjach państw dotyczących dalszych przewidywanych zmian i na obserwowanych trendach tego procesu w ostatnich latach. Jednak w przeciwieństwie do prognozy opracowanej przez Główny Urząd Statystyczny nie uwzględniają one specyfiki przemieszczeń wewnętrznych co jest widoczne w przypadku struktury ludności pod względem miejsca zamieszkania. 11
3. Zmiany w strukturze ludności Polski pod względem płci, miejsca zamieszkania (miasto-wieś) i obciążenia demograficznego Zarówno prognoza ONZ jak i prognoza krajowa opracowana przez GUS zgodne są w swoich przewidywaniach co do proporcji kobiet i mężczyzn w naszym kraju. Eksperci nie widzą przesłanek do naruszenia proporcji płci utrzymującej się już od wielu lat na niezmienionym poziomie. Zachwiania w proporcji płci w strukturze ludności są zazwyczaj wynikiem specyficznych warunków. Zazwyczaj są to zdarzenia nieprzewidywalne typu: wojny, klęski żywiołowe i inne. Stąd brak bezpośrednich przesłanek do wystąpienia takich zdarzeń daje podstawę do przewidywania niezmiennej struktury ludności względem płci. Wykres 4. Zmiany w strukturze ludności Polski pod względem płci według prognozy GUS za lata 2003-2030 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2002 2005 2010 2015 2020 2025 2030 mezczyzni kobiety Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. W przypadku struktury ludności miejsca zamieszkania z podziałem na miasto i wieś prognoza ONZ nie przewiduje dużych zmian (tablica 2 w aneksie i wykres 5). Wynika to zapewne z faktu iż w prognozie tej nie zostały uwzględnione zmiany w migracjach wewnętrznych. Według prognozy ONZ utrzymywać się będzie dalszy wzrost odsetka ludności miejskiej do poziomu 72% w roku 2030. Prognoza krajowa opracowana przez GUS natomiast przewiduje zmiany w odwrotnym kierunku, obserwowany będzie spadek udziału 12
ludności miejskiej w ludności ogółem z aktualnego poziomu 61% aż do poziomu 57% w roku 2030 (tablica 3 w aneksie i wykres 6). Wykres 5. Zmiany w strukturze ludności Polski pod względem miejsca zamieszkania (miasto-wieś) według prognozy ONZ lata 2000-2050 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2000 2005 2010 1015 1020 2025 2030 Miasto Wieś Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ONZ. Wykres 6. Zmiany w strukturze ludności Polski pod względem miejsca zamieszkania (miasto-wieś) według prognozy GUS za lata 2003-2030 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2002 2005 2010 2015 2020 2025 2030 Miasta Wieś Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. 13
Obciążenie demograficzne w przypadku dwóch rozpatrywanych prognoz: prognozy krajowej opracowanej przez GUS i ONZ definiowane jest odmiennie stąd nie można bezpośrednio porównać tych wielkości ale w obu przypadkach eksperci są zgodni co do kierunku obserwowanych i przewidywanych zmian. Obciążenie demograficzne rozumiane jako udział osób utrzymywanych na 100 osób pracujących odzwierciedla zmiany jakie obserwujemy ostatnio i jakie będą się nasilać w przyszłości. Zmiany te dotyczą przede wszystkim znacznego wzrostu liczby osób niepracujących (dzieci i osób starszych) przypadających na osoby pracujące. Wynika to przede wszystkim z postępującego starzenia się naszego społeczeństwa. Według prognozy krajowej opracowanej przez GUS udział osób niepracujących (tj. dzieci i młodzieży do lat 18 oraz osób na emeryturze czyli kobiety w wieku 60 lat i więcej i mężczyźni w wieku 65 lat i więcej) będzie do 2010 roku nieznacznie malał z obecnego poziomu 60 na 100 pracujących do poziomu ok. 55 w roku 2010. Od roku 2010 natomiast udział ten będzie już szybko wzrastał osiągając ok. 2030 roku poziom ponad 70 osób niepracujących na 100 osób w wieku produkcyjnym. Należy jednak zauważyć iż udział dzieci w tej grupie wieku będzie nawet malał z poziomu 40 do poziomu 18 na 100 osób w wieku produkcyjnym, natomiast udział osób w wieku 60/65 lat i więcej będzie wzrastał najsilniej bo z poziomu 24 do nawet poziomu 44 czyli wzrost prawie o 100% (por wykres 7 i tablica 4 w aneksie). Wykres 7. Zmiany w strukturze ludności Polski pod względem obciążenia demograficznego według prognozy GUS za lata 2003-2030 100 90 80 struktura w % 70 60 50 40 30 20 10 0 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018 2020 2022 2024 2026 2028 2030 Razem 60+/65+ 0-17 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. 14
W przypadku prognozy ONZ oczekiwane zmiany będą podążały w podobnym kierunku. Wskaźnik obciążenia jest tutaj nieznacznie niższy ponieważ brany jest pod uwagę w przeliczeniu na 100 osób w wieku 15-64 lata (szerszy zakres). Tak jak poprzednio oczekiwany jest początkowo nieznaczny spadek do roku 2010 a następnie stały wzrost. Około roku 2050 czyli pod koniec okresu prognozy oczekiwany jest wzrost tego udziału do poziomu ponad 70 na 100 osób w wieku 15-64 lata. Podobne zmiany obserwowane są w wariancie niskim i w wariancie średnim przytaczanych tutaj jako warianty najbardziej prawdopodobne (por. wykres 8a i wykres 8b oraz tablica 4 w aneksie). Są to warianty najbardziej prawdopodobne a jednocześnie najbardziej zbliżone do wariantu prognozy przedstawianego przez Główny Urząd Statystyczny. Wykres 8. Zmiany w strukturze ludności Polski pod względem obciążenia demograficznego według prognozy ONZ za lata 2000-2050 wariant średni struktura w % 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 Razem 65+ 0-14 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ONZ. 15
Wykres 8. Zmiany w strukturze ludności Polski pod względem obciążenia demograficznego według prognozy ONZ za lata 2000-2050 wariant średni struktura w % 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 Razem 65+ 0-14 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. 4. Przyrost naturalny i przepływy migracyjne według prognozy GUS Od 2002 roku obserwujemy nadwyżkę zgonów nad urodzeniami czyli ujemny przyrost naturalny w skali całego kraju. Ujemny przyrost naturalny według prognozy krajowej opracowanej przez GUS w dalszym ciągu będzie się pogłębiał. Dynamika tych zmian będzie większa po roku 2015. W latach 2003-2015 nadwyżka zgonów nad urodzeniami wzrośnie z poziomu 8.593 do poziomu 36.644. Natomiast już w latach 2015 do 2030 wzrost ten będzie wynosił z poziomu 36.644 do poziomu 186.420. W 2030 przewiduje się, iż urodzi się 232.693 osób ale w tym samym roku liczba zgonów osiągnie poziom aż 419.113 osób. Zmiany te w sposób obrazowy przedstawia wykres 9. Zmiany obserwowane w mieście będą jeszcze głębsze. W miastach nadwyżkę zgonów nad urodzeniami obserwujemy już od 1999 roku. W 2030 nadwyżka ta osiągnie 152.666 osób. Umrze w tym roku (2030) w miastach ponad dwa razy więcej osób niż się urodzi (wykres 10). 16
Wykres 9. Ruch naturalny ludności Polski za lata 2000-2030 według prognozy GUS w tysiącach 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 zgony urodzenia Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Wykres 10. Ruch naturalny ludności Polski za lata 2000-2030 według prognozy GUS Miasta 450 400 350 300 w tysiącach 250 200 150 100 50 0 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 zgony urodzenia Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. 17
Na wsi sytuacja jest znacznie optymistyczniejsza ponieważ ujemny przyrost naturalny na wsi będziemy obserwować dopiero od roku 2022. Ok. 2016 roku oczekiwany jest na wsi nawet niewielki lokalny wzrost liczby urodzeń (wykres 11). Wykres 11. Ruch naturalny ludności Polski za lata 2000-2030 według prognozy GUS Wieś 450 400 350 w tysiącach 300 250 200 150 100 50 0 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 zgony urodzenia Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Według opinii ekspertów w związku z otwarciem naszych granic należy oczekiwać do 2010 silnego wzrostu odpływu ludności z naszego kraju. Po 2010 roku natomiast nastąpi systematyczny spadek ludności odpływającej. Ludność napływająca utrzymywać się będzie na stałym poziomie z niewielkim wzrostem w początkowym okresie. Przez cały okres prognozy czyli lata 2003-2030 zdecydowanie przeważać będzie odpływ ludności z Polski. Jednak nadwyżka nad napływem będzie się w omawianych latach stale zmniejszać. W 2030 nadwyżka odpływu nad napływem wyniesie już tylko 16.101 (wykres 12). Przepływy migracyjne są jednak tym procesem, który jest elementem najmniej stabilnym i tym samym trudnym do prognozowania. Przepływy migracyjne są bardzo podatne na zmieniające się warunki społeczno-ekonomiczne i polityczne w kraju i za granicą. Jednocześnie przepływy migracyjne napotykają zawsze na problemy w metodologii ich klasyfikowania. 18
W tablicy 5 w aneksie można znaleźć szczegółowe dane dotyczące przepływów migracyjnych i ruchu naturalnego ludności Polski w przekroju Miasto-Wieś za lata 2002-2030 według prognozy Głównego Urzędu Statystycznego. Wykres 12. Przepływy migracyjne Polski za lata 2000-2030 według prognozy GUS 40 35 30 w tysiącach 25 20 15 10 5 0 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 odpływ napływ Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. 5. Wybrane współczynniki demograficzne według prognozy ONZ W tej części opracowania omówione zostaną zmiany w poziomie wybranych podstawowych współczynników i wskaźników demograficznych według prognozy ONZ dla trzech wariantów: wariantu niskiej płodności średniego poziomu płodności i dla porównania wariantu stałej płodności. Jako najbardziej realny jednak i najbardziej tym samym zbliżony do prognozy GUS należy uznać wariant niskiej płodności zakładający poziom płodności na poziomie 1,35 dziecka na kobietę w ciągu jej życia rozrodczego pod koniec okresu projekcji. Stąd też oddzielne analizy dla prognozy GUS nie są tutaj prezentowane. Za poziom liczby urodzeń w kraju odpowiedzialna jest przede wszystkim grupa kobiet w wieku zdolności prokreacyjnej czyli w wieku lat 15-49. To liczebność tej grupy kobiet, struktura tej grupy i jej płodność kształtują takie a nie inne zmiany w liczbie urodzeń. Tym bardziej niepokojący wydaj się fakt iż według prognoz udział tej grupy kobiet w ogóle ludności będzie malał z poziomu obecnego 52% do poziomu 33-34% w 19
końcowym okresie projekcji czyli ok. 2050 roku (wykres 13 i tablica 6 w aneksie). Wynika stąd, iż obecnie co druga kobieta może jest zdolna do urodzenia dziecka a za kolejnych lat 46 już tylko co trzecia kobieta będzie zdolna do posiadania potomstwa co nie rokuje wzrostu liczby urodzeń w naszym kraju. Fakt ten przemawia raczej za postępującym starzeniem się społeczeństwa. Wykres 13. Udział kobiet w wieku 15-49 lat w Polsce w latach 2000-2050 według prognozy ONZ (w % ogółu kobiet) 55 50 w % ogółu kobiet 45 40 35 30 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2045 2050 wariant średni wariant niski wariant stałej płodności wariant wysoki Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ONZ. Przejawem postępującego starzeniem się społeczeństwa jest również fakt podnoszenia się wieku całego społeczeństwa. Mediana wieku podniesie się z poziomu obecnego 37 lat do poziomu 53 lat (według wariantu niskiej płodności). Obecnie połowa społeczeństwa jest w wieku poniżej 37 lat a ok. 2050 roku połowa społeczeństwa będzie starsza niż 50 lat (wykres 14 i tablica 7 w aneksie). Jednocześnie znacznie wzrośnie udział (odsetek) osób starszych czyli w wieku 60 lat i więcej. Obecnie udział tej grupy osób kształtuje się na stosunkowo niskim poziomie w porównaniu z krajami Europy zachodniej i północnej i wynosi ok. 17%. Po 2005 oczekiwany jest stały wzrost tej grupy osób do poziomu 40% ok. 2050 roku. Wynika stąd, iż 4 osoby z 10 w naszym kraju, będą to osoby starsze powyżej 60 roku życia ( wykres 15 i tablica 8 w aneksie). 20
Wykres 14. Mediana wieku ludności Polski według prognozy ONZ za lata 2000-2050 55 50 wiek w latach 45 40 35 30 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2045 2050 wariant średni wariant niski wariant stałej płodności wariant wysoki Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ONZ. Wykres 15. Udział osób starszych (powyżej 60 roku życia) w ludności Polski według prognozy ONZ za lata 2000-2050 40 w % ogółu ludności 35 30 25 20 15 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2045 2050 wariant średni wariant niski wariant stałej płodności wariant wysoki Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ONZ. Jednym z elementów wpływających na proces starzenia się społeczeństwa oprócz spadku liczby urodzeń jest wzrost długości przeciętnego dalszego trwania życia. Jako 21
nieodzowny element wydłużania się życia jest spadek umieralności niemowląt. Przewiduje się, iż w końcowych latach prognozy na 1000 urodzeń będzie przypadać tylko 5 zgonów niemowląt (wykres 16). Nastąpi więc znaczny spadek z obecnego poziomu 9 zgonów na 1000 urodzeń. Wszystkie warianty prognozy zakładają ten sam współczynnik umieralności niemowląt. Wykres 16. Współczynnik umieralności niemowląt (na 1000 urodzeń) dla Polski według prognozy ONZ za lata 2000-2050 wszystkie warianty 10 zgony niemowląt na 1000 urodzeń 9 8 7 6 5 4 2000-05 2005-10 2010-15 2015-20 2025-30 2030-35 2035-40 2040-45 2045-50 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ONZ. Efekt wszelkich zmian w procesach demograficznych znajduje obraz w kształtowaniu dwóch podstawowych wielkości: liczby urodzeń i liczby zgonów. W odniesieniu do 1000 ludności współczynnik urodzeń będzie wykazywał tendencję spadkową. Spadek ten w początkowych latach dość łagodny to po 2015 pogłębi się aby pod koniec okresu prognozy tj. 2030-2050 znów przybrać charakter raczej łagodnych zmian (wykres 17). Tendencja zmian w przypadku współczynnika zgonów jest natomiast jednoznaczna. Przez cały prognozowany okres obserwować będziemy trend rosnącej liczby zgonów. Do 2015 obserwowany będzie nieznaczny wzrost liczby zgonów na 1000 ludności, natomiast po 2015 już do końca okresu prognozy wzrost ten będzie znacznie bardziej dynamiczny (wykres 18). Szczegółowe dane w tablicy 9 i 10 w aneksie. 22
Wykres 17. Współczynnik urodzeń (na 1000 ludności) dla Polski według prognozy ONZ za lata 2000-2050 14 13 urodzenia na 1000 ludności 12 11 10 9 8 7 6 2000-05 2005-10 2010-15 2015-20 2025-30 2030-35 2035-40 2040-45 2045-50 wariant średni wariant niski wariant stałej płodności wariant wysoki Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ONZ. Wykres 18. Współczynnik zgonów (na 1000 ludności) dla Polski według prognozy ONZ za lata 2000-2050 zgony na 1000 ludności 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 2000-05 2005-10 2010-15 2015-20 2025-30 2030-35 2035-40 2040-45 2045-50 wariant średni wariant niski wariant stałej płodności wariant wysoki Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ONZ. 23
6. Proces starzenia się ludności Polski według ONZ piramida wieku Odzwierciedleniem wszystkich opisanych uprzednio zmian są zmiany w strukturze wieku ludności kraju. Najczęściej strukturę wieku mieszkańców danego kraju przedstawia się w postaci tzw. piramidy wieku. Jest to wykres pokazujący rozkład kobiet i mężczyzn pod względem wieku. Może on być wyrażony w wartościach bezwzględnych wówczas suma wszystkich prostokątów daje aktualny na dany rok stan ludności kraju w tys. Może również być wyrażony w ujęciu procentowym wówczas suma wszystkich prostokątów daje razem 100%. Obecnie widać w strukturze ludności wpływ dwóch wyży demograficznych obserwowanych w naszym kraju w latach powojennych. Wyż urodzeń przypadał na lata powojenne czyli lata 50-te ubiegłego wieku oraz na przełom lat 70 i 80-tych. Osoby urodzone w latach 50-tych obecnie są w wieku 45-50 lat natomiast ich dzieci urodzone w latach 70-tych i 80-tych są obecnie w wieku 20-25 lat co bardzo dobrze widać na wykresie 19. Wykres 19. Proces starzenia się ludności Polski według ONZ wariant niskiej płodności piramida wieku dla lat 2000 i 2050 2000 2050 Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Kobiety Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ONZ. 24
Za kolejne 45 lat jeśli poziom płodności nie podniesie się należy liczyć się z faktem, iż jedyną dominująca grupą będzie grupa osób 65-75 lat czyli zdecydowanie osób starszych. Kształt dzwonu wskazuje na postępujący proces starzenia się naszego społeczeństwa. Nawet założenie niewielkiego wzrostu płodności lub utrzymania się płodności na stałym poziomie nie prowadzi do większych zmian (wykres 20). Wykres 20. Proces starzenia się ludności Polski według ONZ wariant średniej dzietności i stałej dzietności piramida wieku dla roku 2050 2050 2050 Mężczyźni Kobiety Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ONZ. Mężczyźni i Kobiety 7. Podsumowanie Jako najbardziej realistyczną z przedstawionych prognoz należy uznać prognozę krajowa przygotowaną przez GUS. Prognoza ta w przeciwieństwie do prognozy ONZ zakłada zmiany poziomie przepływów migracyjnych. Jako najbardziej realny należy również uznać zakładany przez tą prognozę poziom płodności w najbliższych latach. Zmiany w poziomie płodności obserwowane w ostatnich latach w Polsce nie wskazują na możliwość nagłego wzrostu liczby urodzeń i dzietności do poziomu zakładanego przez średni i wysoki wariant prognozy ONZ. 25
Podsumowując obserwowane zmiany należy zaznaczyć iż zdecydowanie wzrasta średni wiek mieszkańców Polski z 37 do 46 lat (2030). Zmiany obserwowane w strukturze wieku ludności mają istotne konsekwencje w wielu dziedzinach życia: brak uczniów dla szkół, słabnący napór na rynek pracy. Rosnący odsetek ludzi starszych zachwieje naszym systemem świadczeń zdrowotnych i społecznych. Pojawi się nowa sfera zapotrzebowania na konkretne usługi dla zaspokojenia potrzeb ludzi starszych (opieka medyczna i farmaceutyczna) 5. Nastąpią również duże zmiany w rozmieszczeniu ludności suburbanizacja. Zmniejszy się zaludnienie miast z jednoczesnym naporem na rynek pracy w miastach ponieważ obecni mieszkańcy miast przemieszczają się do małych miejscowości i wiosek podmiejskich ale nie rezygnują ze swoich stanowisk pracy w mieście. W związku z tym powstaje pytanie: Czy aktualna (przewidywana) polityka ludnościowa, której założenia zostały opracowane podoła w rozwiązaniu problemów, jakie niosą ze sobą głębokie zmiany obserwowane (i przewidywane) w podstawowych procesach demograficznych? 5 Prognoza demograficzna na lata 2003-2030, Informacje i opracowania statystyczne GUS, Warszawa 2004, str. 17. 26
ANEKS Tablica 1. Liczba ludności Polski w mln. według prognozy krajowej opracowanej przez GUS za lata 2003-2030 oraz prognozy ONZ za lata 2000-2050 Wariant prognozy Lata 2002 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 GUS 38,219 38,123 37,899 37,626 37,229 36,598 35,693 ONZ-średni 38,219 38,516 38,367 38,173 37,84 37,337 36,68 35,898 34,998 34,026 33,004 ONZ-niski 38,219 38,455 38,152 37,762 37,2 36,415 35,384 34,153 32,744 31,228 29,637 ONZ-stały 38,219 38,845 39,024 39,029 38,76 38,204 37,449 36,56 35,497 34,275 32,93 ONZ-wysoki 38,219 38,563 38,552 38,537 38,425 38,207 37,918 37,615 37,286 36,955 36,63 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz ONZ. Tablica 2. Zmiany w strukturze ludności Polski pod względem miejsca zamieszkania (miasto-wieś) według prognozy ONZ lata 2000-2030 Rok Miasto Wieś Razem w tys % w tys % w tys 2000 23.846 61,66 14.826 38,34 38.672 2005 23.891 62,03 14.625 37,97 38.516 2010 24.103 62,82 14.264 37,18 38.367 1015 24.444 64,03 13.729 35,97 38.173 1020 24.840 65,64 13.000 34,36 37.840 2025 25.248 67,62 12.089 32,38 37.337 2030 25.649 69,92 11.031 30,08 36.680 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ONZ. Tablica 3. Zmiany w strukturze ludności Polski pod względem miejsca zamieszkania (miasto-wieś) według prognozy krajowej opracowanej przez GUS za lata 2003-2030 Rok Miasto Wieś Razem w tys % w tys % w tys 2002 23.575 61,68 14.643 38,32 38.218 2005 23.443 61,49 14.679 38,51 38.123 2010 23.114 60,98 14.785 39,02 37.899 2015 22.693 60,31 14.933 39,69 37.626 2020 22.137 59,46 15.091 40,54 37.228 2025 21.406 58,48 15.192 41,52 36.598 2030 20.501 57,43 15.192 42,57 35.693 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Tablica 4. Zmiany w strukturze ludności Polski pod względem obciążenia demograficznego według prognoz krajowych opracowanych przez GUS i ONZ (udział osób w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym) 27
Rok Razem wariant średni ONZ wariant niski ONZ GUS Dzieci i młodzież 0-14 Osoby starsze 65+ Razem Dzieci i młodzież 0-14 Osoby starsze 65+ Razem Dzieci i młodzież 0-17 Osoby starsze 60+/65+ 2000 46 28 18 46 28 18 60* 36 24 2005 41 23 18 41 23 18 56 32 24 2010 39 21 18 38 20 18 53 27 26 2015 42 21 21 40 19 21 57 26 31 2020 48 22 26 45 19 26 64 26 38 2025 53 22 31 51 19 31 69 26 43 2030 55 22 33 52 18 34 72 25 47 2035 56 22 34 53 17 35 2040 60 22 37 56 17 39 2045 66 24 43 63 17 46 2050 75 25 50 73 18 55 * rok 2002 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS i ONZ. Tablica 5. Ruch naturalny oraz przepływy migracyjne ludności Polski za lata 2000-2030 według prognozy krajowej opracowanej przez GUS, Polska, Miasta, Wieś Rok Ruch naturalny Migracje zagraniczne urodzenia zgony napływ odpływ Polska 2002 353765 359486 6587 24532 2005 344513 361159 7949 28104 2010 336144 364950 10158 34264 2015 342796 379440 10158 32146 2020 315519 390457 10158 30098 2025 269873 400134 10158 27985 2030 232693 419113 10158 26259 Miasta 2002 197434 213629 4587 18981 2005 190673 216292 5589 21851 2010 182195 221609 7128 26412 2015 182358 234295 7128 24681 2020 162856 245093 7128 22930 2025 135238 254024 7128 21151 2030 114418 267084 7128 19511 Wieś 2002 156331 145857 2000 5551 2005 153840 144867 2360 6253 2010 153949 143341 3030 7852 28
2015 160438 145145 3030 7465 2020 152663 145364 3030 7168 2025 134635 146110 3030 6834 2030 118275 152029 3030 6748 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Tablica 6. Udział kobiet w wieku 15-49 lat w Polsce w latach 2000-2050 według prognozy ONZ (w odsetkach ogółu kobiet) Rok wariant średni wariant niski wariant wysoki wariant stałej płodności 2000 51,6 51,6 51,6 51,6 2005 50,7 50,7 50,6 50,3 2010 48,7 49 48,5 47,9 2015 47,2 47,6 46,7 46,2 2020 45,9 46,4 45,3 45,6 2025 43,9 44,4 43,4 44,6 2030 41,3 41,6 40,9 42,6 2035 38 38,1 37,9 39,7 2040 35,8 35,5 35,9 37,6 2045 34,6 33,6 35,2 36,5 2050 34,6 32,8 35,8 36,6 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ONZ. Tablica 7. Mediana wieku ludności Polski według prognozy ONZ za lata 2000-2050 (wiek w latach) Rok wariant średni wariant niski wariant wysoki wariant stałej płodności 2000 35,2 35,2 35,2 35,2 2005 36,5 36,5 36,4 36,1 2010 37,9 38,1 37,8 37,3 2015 39,5 39,9 39,3 38,9 2020 41,5 42,1 41,1 40,8 2025 43,6 44,3 42,9 42,9 2030 45,7 46,7 44,7 45,1 2035 47,4 48,9 45,8 46,8 2040 48,6 50,8 46,2 48,1 2045 49,2 52,3 45,4 48,9 2050 48,9 53,4 44 49,2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ONZ. Tablica 8. Udział osób starszych (powyżej 60 roku życia) w ludności Polski według prognozy ONZ za lata 2000-2050 Rok wariant średni wariant niski wariant wysoki wariant stałej płodności 2000 16,6 16,6 16,6 16,6 29
2005 16,8 16,8 16,8 16,6 2010 18,8 18,9 18,7 18,5 2015 21,9 22,1 21,7 21,4 2020 24,8 25,3 24,5 24,3 2025 26,3 27 25,7 25,7 2030 27,2 28,2 26,3 26,6 2035 28,9 30,4 27,6 28,4 2040 31,4 33,6 29,5 31 2045 34,3 37,4 31,6 34,1 2050 36,2 40,3 32,6 36,3 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ONZ. Tablica 9. Współczynnik urodzeń (na 1000 ludności) dla Polski według prognozy ONZ za lata 2000-2050 Rok wariant średni wariant niski wariant wysoki wariant stałej płodności 2000 9.6 9.8 9.3 11.2 2005 9.8 10.5 9.1 11.4 2010 10.0 10.8 9.0 10.8 2015 9.6 10.6 8.5 9.7 2020 9.2 10.5 7.8 8.7 2025 9.0 10.7 7.2 8.3 2030 9.0 11.2 6.8 8.3 2035 9.2 11.8 6.7 8.1 2040 9.4 12.2 6.7 7.8 2045 9.4 12.4 6.6 7.5 2050 9.6 9.8 9.3 11.2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ONZ. Tablica 10. Współczynnik zgonów (na 1000 ludności) dla Polski według prognozy ONZ za lata 2000-2050 Rok wariant średni wariant niski wariant wysoki wariant stałej płodności 2000 10.0 9.9 10.0 9.9 30
2005 10.2 10.2 10.2 10.1 2010 10.6 10.5 10.6 10.4 2015 10.9 10.8 11.0 10.6 2020 11.4 11.2 11.7 11.2 2025 12.1 11.8 12.5 11.9 2030 12.9 12.4 13.4 12.6 2035 13.8 13.1 14.6 13.6 2040 14.5 13.5 15.6 14.4 2045 15.0 13.7 16.5 15.0 2050 10.0 9.9 10.0 9.9 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ONZ. 31
32
Mgr Małgorzata Kowalska Mgr Małgorzata Szczyt Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Stan, struktura i dynamika ludności w Europie w świetle prognozy ONZ za lata 2000 2050 Wprowadzenie Celem pracy jest ukazanie demograficznych perspektyw Europy, które wynikają z trendów przewidywanych do 2050 roku przez Departament Badań Ludnościowych ONZ. Niniejsze opracowanie zostało przygotowane na podstawie prognoz demograficznych zrewidowanych przez ten Departament w 2002 roku. Kraje i regiony europejskie zostały podzielone według poziomu płodności w latach 1950 2000 na trzy grupy: I. kraje o wysokiej płodności, w których dzietność nie spadała w latach 1950 2000 lub spadała nieznacznie; II. kraje o średniej płodności, w których dzietność spadała w latach 1950 2000, ale jej poziom w latach 1995 2000 utrzymywał się powyżej 2,1 III. kraje o niskiej płodności, w których dzietność w latach 1995 2000 spadła poniżej wartości 2,1. Prognozy opracowane zostały w czterech wariantach płodności, a mianowicie przy założeniu płodności: wysokiej, średniej, niskiej i stałej 6. Założenia wariantu o średniej płodności są następujące: - w krajach o wysokiej i średniej płodności współczynnik dzietności nie może spaść poniżej poziomu 1,85 do okresu 2045 2050; - w krajach o niskiej płodności współczynnik dzietności osiągnie w roku 2050 wartość 1,85; a jeżeli w momencie wyjściowym jego wartość była niższa niż 1,85, to współczynnik ten na początku będzie spadał a później zacznie wzrastać. 6 Opracowano na podstawie World Population Prospect. The 2002 Revision. Vol I: Comprehensive Tables, Department of Economics and Social Affairs, Population Division, United Nations, New York 2003. 33
W wariancie o wysokiej płodności zakłada się, że współczynnik dzietności ma wartość wyższą o 0,5 niż w danym okresie w wariancie prognozy o średniej płodności. W założeniach wariantu o niskiej płodności współczynnik dzietności ma wartość niższą o 0,5 niż w danym okresie w wariancie prognozy o średniej płodności. W wariancie o stałej płodności przyjęto założenie, że współczynnik dzietności w ciągu całego prognozowanego okresu ma taką samą wartość, jak w latach 1995 2000. Wszystkie warianty prognoz ONZ zakładają, że zarówno umieralność, jak i migracje w okresie prognozowanym pozostają na tak zwanym normalnym poziomie. W przypadku umieralności jest to poziom zgodny z oszacowanym przez Departament Ludnościowy ONZ modelem zmian oczekiwanego trwania życia. W przypadku migracji brane są pod uwagę oszacowania migracji z lat ubiegłych oraz zakładana polityka migracyjna krajów. W opracowaniu przedstawiono przewidywane trendy liczebności i struktury ludności. Ponadto biorąc pod uwagę, że Europa jest kontynentem, który już u progu XXI wieku wszedł w zaawansowaną fazę starości demograficznej 7, uwzględniono charakterystyki opisujące proces starzenia się populacji Europy. W prezentowanej w dalszej części artykułu analizie omówione zostaną następujące mierniki: - liczba ludności; - współczynnik maskulinizacji liczba mężczyzn przypadająca na 100 kobiet w danej populacji; - współczynnik przyrostu rzeczywistego średnioroczne tempo zmian liczby ludności w danym okresie; - mediana wieku; - współczynnik obciążenia demograficznego liczba ludności w wieku nieprodukcyjnym 8 przypadająca na 100 osób będących w wieku produkcyjnym; - liczba ludności w wieku 0-14 lat na 100 osób w wieku produkcyjnym; - liczba ludności w wieku 65 lat i więcej na 100 osób w wieku produkcyjnym; - liczba dzieci w wieku 0-14 lat na osobę w wieku 60 lat i więcej; - udział osób w wieku 80 lat i więcej w ogólnej liczbie ludności; - ogólny współczynnik urodzeń; - ogólny współczynnik zgonów; 7 Por. D. Jędrzejczyk, Podstawy geografii ludności, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2001, s.88. 8 Ludność w wieku nieprodukcyjnym to osoby będące w wieku 0-14 lat oraz w wieku 65 lat i więcej 34
- współczynnik reprodukcji brutto przeciętna liczba córek, jaką będzie miała kobieta pochodząca z hipotetycznej kohorty, po zakończeniu swojego okresu rozrodczego, jeżeli przez cały okres rozrodczy będzie taka sama rozrodczość i umieralność, jak w danym okresie; - współczynnik dzietności teoretycznej przeciętna liczba dzieci, jaką urodzi kobieta pochodząca z hipotetycznej kohorty przez cały swój okres rozrodczy, jeżeli przez cały okres rozrodczy będzie występowała taka sama płodność cząstkowa według wieku, jak w danym okresie; - przeciętne dalsze trwanie życia noworodka. Ze względu na istotne zróżnicowanie przestrzenne procesów demograficznych zachodzących w Europie, oprócz procesów ludnościowych prognozowanych dla całego kontynentu, przedstawione zostaną te same charakterystyki dla czterech podstawowych regionów, a mianowicie Europy Wschodniej, Północnej, Południowej i Zachodniej. 1. Europa 1.1 Uwagi wstępne Europa jest kontynentem o powierzchni około 10 mln km 2 i zajmuje około 16,9% powierzchni wszystkich kontynentów. W 2000 roku Europę zamieszkiwało około 728 mln osób, co stanowiło 11,6% ludności świata. Jest ona czwartym co do wielkości kontynentem i drugim po Azji co do gęstości zaludnienia; w 2000 roku gęstość zaludnienia wynosiła 32 osoby na km 2. Podstawowe wskaźniki charakteryzujące sytuację demograficzną Europy w 2000 przedstawia tablica 1. 35
Tablica 1. Stan i struktura ludności Europy w 2000 roku Wyszczególnienie Wartość Liczba ludności (tys.) 727 986 Współczynnik maskulinizacji 93,1 Gęstość zaludnienia (l.os./km 2 ) 32,0 Średni roczny przyrost rzeczywisty (tys.) -653 Współczynnik przyrostu rzeczywistego (%) -0,09 Mediana wieku 37,7 Współczynnik obciążenia demograficznego 47,5 Liczba dzieci w wieku 0-14 lat na 100 osób w wieku produkcyjnym 25,8 Liczba osób w wieku 65 lat i więcej na 100 osób w wieku produkcyjnym 21,7 Liczba dzieci w wieku 0-14 lat na osobę w wieku 60 lat i więcej 0,87 Odsetek osób w wieku 80 lat i więcej (%) 2,9 Ogólny współczynnik urodzeń (na tys. ludności) 9,7 Ogólny współczynnik zgonów (na tys. ludności) 11,5 Współczynnik reprodukcji brutto 0,65 Współczynnik dzietności 1,38 Przeciętne dalsze trwanie życia noworodka 74,2 Źródło: World Population Prospect. The 2002 Revision. Vol I: Comprehensive Tables, Department of Economics and Social Affairs, Population Division, United Nations, New York 2003. W 2000 roku natężenie urodzeń wynosiło 9,7 dziecka na 1000 ludności Europy, a natężenie zgonów 11,5 osoby na 1000 ludności. Przeciętne dalsze trwanie życia noworodka urodzonego w 2000 roku w Europie wynosiło 74,2 lat, przy czym dziewczynka oczekiwać może przeżycia średnio 78,2 lat, a chłopiec - 70,1 lat. Pod względem przeciętnej długości trwania życia Europa jest drugim kontynentem po Ameryce Północnej. Współczynnik dzietności teoretycznej w Europie charakteryzował się w 2000 roku bardzo niskim poziomem nie gwarantującym prostej zastępowalności pokoleń i wynosił 1,38. Co więcej, współczynnik ten charakteryzuje się bardzo dużym zróżnicowaniem w zależności od regionu Europy. Na wykresie 1 przedstawiono piramidę ludności Europy w 2000 roku. Jej zwężająca się podstawa świadczy o obniżającej się liczbie urodzeń oraz o wzrastającej liczebności populacji osób będących w wieku 15-54 lata. 36
Wykres 1. Piramida wieku ludności Europy w 2000 roku mężczyźni 100+ 95-99 90-94 85-89 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 kobiety 10-14 5-9 % 0-4 10 8 6 4 2 0 0 2 4 6 8 10 Źródło: World Population Prospect. The 2002 Revision. Vol I: Comprehensive Tables, Department of Economics and Social Affairs, Population Division, United Nations, New York 2003. Na 100 osób będących w wieku produkcyjnym w Europie w 2000 roku przypadało średnio 47,5 osób w wieku przed- i poprodukcyjnym (średnio 25,8 osób w wieku 0-14 lat oraz 21,7 osób w wieku powyżej 65 lat). Połowa Europejczyków w 2000 roku miała mniej niż 37,7 lat. Ponadto według skali starości demograficznej E. Rosseta Europa jest kontynentem o zaawansowanej starości demograficznej (udział osób w wieku 60 lat i więcej w ogólnej liczbie ludności wynosił 20,2%). 1.2 Stan i struktura ludności według prognoz ONZ Ogólna liczba ludności Według przewidywań Departamentu Badań Ludnościowych ONZ liczba ludności w Europie w latach 2005 2050 będzie spadać i to niezależnie od wariantu prognozy. Sytuację tę przedstawiono na wykresie 2. Zgodnie z wariantem prognozy o średniej płodności w latach 2005 2010 liczba ludności w Europie będzie obniżać się średnio o ponad 1 mln rocznie, a w latach 2045 2050 średnioroczny spadek wzrośnie do prawie 3 mln. 37
Wykres 2. Liczba ludności Europy na podstawie prognoz ONZ 738 000 718 000 698 000 l. ludności (w tys.) 678 000 658 000 638 000 618 000 598 000 578 000 558 000 538 000 Wariant o średniej płodności Wariant o wysokiej płodności Wariant o niskiej płodności Wariant o stałej płodności 2005 2008 2011 2014 2017 2020 2023 2026 Źródło: World Population Prospect. The 2002 Revision. Vol I: Comprehensive Tables, Department of Economics and Social Affairs, Population Division, United Nations, New York 2003. 2029 2032 2035 2038 2041 2044 2047 2050 lata Tablica 2. Współczynnik przyrostu rzeczywistego (%) w Europie na podstawie prognoz ONZ Okres Wariant o średniej płodności Wariant o wysokiej płodności Wariant o niskiej płodności Wariant o stałej płodności 2005 2010-0,14-0,05-0,24-0,11 2010 2015-0,18-0,06-0,31-0,19 2015 2020-0,23-0,09-0,37-0,28 2020 2025-0,27-0,10-0,44-0,36 2025 2030-0,31-0,10-0,52-0,43 2030 2035-0,35-0,08-0,62-0,51 2035 2040-0,39-0,06-0,72-0,60 2040 2045-0,43-0,04-0,82-0,69 2045 2050-0,46-0,03-0,90-0,76 Źródło: World Population Prospect. The 2002 Revision. Vol I: Comprehensive Tables, Department of Economics and Social Affairs, Population Division, United Nations, New York 2003. Przewidywany spadek liczby ludności jest zróżnicowany w zależności od wariantu prognozy (por. tablica 2). Według wariantów o średniej, niskiej i stałej płodności tempo spadku liczby ludności będzie wzrastać w czasie. W wariancie prognozy o niskiej płodności w okresie 2005 2010 wyniesie ono średnio 0,24% rocznie a w okresie 2045 2050 już średnio 0,9% na rok. Inaczej przedstawia się sytuacja w wariancie prognozy o 38
wysokiej płodności, gdzie spadek liczby ludności charakteryzuje się najsłabszą dynamiką. Ponadto w pierwszym okresie średnioroczne tempo spadku rośnie. W latach 2005 2010 wynosi 0,03%, w latach 2025 2030 już 0,1%. Po 2030 roku tempo to słabnie i w latach 2045 2050 osiągnie wartość 0,03%. Struktura ludności według płci Przewidywane trendy liczby ludności według płci odzwierciedlają tendencje podobne do zmian liczby ludności ogółem. Prawidłowości tej nie podlegają prognozy sporządzone według wariantu o wysokiej płodności, zgodnie z którym w latach 2045 2050 liczba mężczyzn wzrośnie (średnio o 68 tys., czyli 0,02% rocznie). W pozostałych okresach i wariantach, prognozy ONZ przewidują spadek liczby zarówno kobiet jak i mężczyzn (por. wykres 3 a i b). Wykres 3. Liczba ludności Europy według płci na podstawie prognoz ONZ a) Mężczyźni b) Kobiety 360 000 350 000 340 000 380 000 370 000 360 000 l. mężczyzn (w tys.) 330 000 320 000 310 000 300 000 290 000 280 000 270 000 2005 Wariant o średniej płodności Wariant o wysokiej płodności Wariant o niskiej płodności Wariant o stałej płodności 2008 2011 2014 2017 2020 2023 2026 2029 2032 2035 2038 2041 2044 2047 2050 lata l. kobiet (w tys.) 350 000 340 000 330 000 320 000 310 000 300 000 290 000 2005 2008 Wariant o średniej płodności Wariant o wysokiej płodności Wariant o niskiej płodności Wariant o stałej płodności Źródło: World Population Prospect. The 2002 Revision. Vol I: Comprehensive Tables, Department of Economics and Social Affairs, Population Division, United Nations, New York 2003. Tablica 3. Współczynnik przyrostu rzeczywistego (w %) w Europie według płci na podstawie prognoz ONZ Okres Wariant o średniej płodności Wariant o wysokiej płodności Mężczyźni Wariant o niskiej płodności Wariant o stałej płodności 2011 Wariant o średniej płodności 2014 2017 2020 2023 2026 Wariant o wysokiej płodności 2029 Kobiety 2032 2035 2038 Wariant o niskiej płodności 2041 2044 2047 2050 lata Wariant o stałej płodności 2005-2010 -0,14-0,04-0,25-0,11-0,14-0,05-0,24-0,11 2010-2015 -0,17-0,05-0,31-0,18-0,18-0,07-0,30-0,19 2015-2020 -0,22-0,07-0,37-0,27-0,23-0,10-0,37-0,28 2020-2025 -0,26-0,09-0,45-0,36-0,27-0,12-0,44-0,36 2025-2030 -0,31-0,09-0,54-0,44-0,31-0,11-0,51-0,42 2030-2035 -0,35-0,06-0,63-0,52-0,35-0,09-0,60-0,50 2035-2040 -0,38-0,04-0,73-0,60-0,39-0,08-0,70-0,59 2040-2045 -0,41-0,01-0,82-0,68-0,44-0,08-0,81-0,68 2045-2050 -0,43 0,02-0,90-0,75-0,48-0,07-0,89-0,76 Źródło: Obliczenia własne na podstawie: World Population Prospect. The 2002 Revision. Vol I: Comprehensive Tables, Department of Economics and Social Affairs, Population Division, United Nations, New York 2003. 39
W latach 2005 2050, w każdym wariancie prognozy, liczba kobiet będzie przewyższać liczbę mężczyzn. Większe też będą średnie roczne bezwzględne spadki liczby kobiet. Ponadto w niektórych wariantach prognozy, zmiany liczby kobiet charakteryzować się będą bardziej dynamicznym spadkiem względnym niż zmiany w liczbie mężczyzn w większości okresów. Okresy, w których dynamika spadku liczby kobiet będzie wyższa niż mężczyzn, zostały wyróżnione w tablicy 3. Różnice obserwowane w dynamice zmian liczby ludności według płci będą miały wpływ na wartość współczynnika maskulinizacji (por. wykres 4). W wariancie prognozy o wysokiej płodności zmiany na korzyść mężczyzn są najbardziej znaczące. Współczynnik ten wynoszący 93,1 w 2005 roku wzrośnie do poziomu 93,7 w roku 2030, a w roku 2050 osiągnie wartość 94,8. Przez cały badany okres 2005 2050 średni przyrost współczynnika wyniesie 0,03 na rok, przy czym na początku omawianego okresu dynamika przyrostu będzie mniejsza a później się zwiększy. W wariancie prognozy o średniej płodności wartość współczynnika maskulinizacji również rośnie, choć w mniejszym stopniu aniżeli w wariancie prognozy zakładającym wysoką płodność. Średnie roczne przyrosty wartości tego miernika wynoszą 0,01. W roku 2010 na 100 kobiet będzie przypadało 93,1 mężczyzn, w 2030 93,2 mężczyzn, a w 2050 93,6 mężczyzn. Również w tym przypadku dynamika zmian wzrasta pod koniec omawianego okresu. Wykres 4. Współczynnik maskulinizacji w Europie na podstawie prognoz ONZ 95,0 94,5 Wariant o średniej płodności Wariant o wysokiej płodności Wariant o niskiej płodności Wariant o stałej płodności 94,0 93,5 93,0 92,5 92,0 2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017 2019 2021 2023 2025 2027 40 2029 2031 2033 2035 2037 2039 2041 2043 2045 2047 2049 Źródło: Obliczenia własne na podstawie: World Population Prospect. The 2002 Revision. Vol I: Comprehensive Tables, Department of Economics and Social Affairs, Population Division, United Nations, New York 2003. lata