RESTYTUCJA SOKO A WÊDROWNEGO FALCO PEREGRINUS W POLSCE

RESTYTUCJA SOKO A WÊDROWNEGO FALCO PEREGRINUS W POLSCE S³awomir Sielicki, Janusz Sielicki Abstrakt Sokó³ wêdrowny na pocz¹tku XX w. by³ gatunkiem rozpowszechnionym w ca³ym kraju, aczkolwiek niezbyt licznym. Najliczniej wystêpowa³ na Warmii i Mazurach. Przedwojenne polskie piœmiennictwo na temat jego rozmieszczenia jest jednak ubogie; równie po II wojnie œwiatowej dane na temat tego gatunku s¹ bardzo sk¹pe. Oko³o 1950 r. nast¹pi³ katastrofalny spadek liczebnoœci jego populacji. Ostatnie znane gniazda soko³a wêdrownego na terenie Polski stwierdzono w 1964 r. w województwach krakowskim, koszaliñskim i wroc³awskim. Pierwsze próby hodowli soko³a wêdrownego podjêli polscy sokolnicy ju pod koniec lat 70., a pierwsze wyniki uzyskano w po³owie lat 80. Gdy na pocz¹tku lat 70. odradza³o siê polskie sokolnictwo, sokó³ wêdrowny praktycznie ju nie wystêpowa³ na terenie kraju, dlatego te wszystkie osobniki w polskich hodowlach pochodzi³y z podobnych zachodnioeuropejskich. Wszystkie ptaki reprezentuj¹ nominatywny podgatunek soko³a wêdrownego, a ich przodkowie pochodz¹ z populacji niemieckiej, szkockiej i skandynawskiej. Reintrodukcje rozpoczêto w 1990 r. i prowadzono je przede wszystkim na terenach leœnych, czêœæ w górach (Pieniny) i w miastach (Warszawa, Kraków). Obecnie w pracach koordynowanych przez Radê Programu Restytucji Soko³a Wêdrownego Falco peregrinus peregrinus w Polsce, w akcjach reintrodukcji uczestniczy piêæ oœrodków hodowli oraz szereg innych instytucji pod nadzorem Ministerstwa Œrodowiska. W latach 1990-2005 reintrodukowano ³¹cznie 258 soko³ów wêdrownych, a w lêgach naturalnych wyklu³o siê ju co najmniej 68 m³odych. Mniej wiêcej od po³. lat 90. mo na zaobserwowaæ zwiêkszon¹ czêstotliwoœæ obserwacji soko³ów w œrodowisku naturalnym, a od 1998 r. stwierdzamy kolejne gniazda dzikich soko³ów. W 2005 r. znamy ju dziesiêæ par lêgowych, z których wiêkszoœæ ptaków pochodzi z naszych reintrodukcji, a kilka ptaków reintrodukowanych w Polsce gniazduj¹ równie w Niemczech. Co najmniej drugie tyle par gniazduje na terenach leœnych, niestety nie uda³o siê ich nam jeszcze zlokalizowaæ. Dane historyczne do 1989 roku Sokó³ wêdrowny na pocz¹tku XX w. by³ gatunkiem rozpowszechnionym w ca³ym kraju, aczkolwiek niezbyt licznym (Mizera, Sielicki 1995). Najliczniej wystêpowa³ na Warmii i Mazurach. Przedwojenne polskie piœmiennictwo na temat jego wystêpowania jest jednak ubogie. Równie po II wojnie œwiatowej dane na temat tego gatunku s¹ bardzo sk¹pe. Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 133

Oko³o 1950 r. nast¹pi³ katastrofalny spadek liczebnoœci populacji. Ostatnie znane gniazda soko³a wêdrownego stwierdzono w 1964 r. w krakowskim, koszaliñskim i wroc³awskim. PóŸniejsze obserwacje soko³ów wêdrownych s¹ sporadyczne, przy czym wiêkszoœæ ma niepewny status. W latach 1970-1989 ponad dwudziestokrotnie stwierdzono wystêpowanie soko³a wêdrownego. Raz stwierdzono gniazdowanie - w 1980 r. na œwierku w Tatrach (Cichocki 1986) i raz porzucenie gniazda w 1970 r. w Zielonogórskim (Tomia³ojæ 1972, 1990). Kilka obserwacji ma status prawdopodobnego gniazdowania. Nie potwierdzono jednak wyprowadzenia m³odych. Ekotyp leœny soko³a wêdrownego Na terenie Polski sokó³ wêdrowny gnieÿdzi³ siê przede wszystkim na drzewach, wykorzystuj¹c gniazda innych du ych ptaków. Ten tzw. leœny ekotyp soko³a wêdrownego wystêpowa³ na jednolitym areale od pó³nocno-wschodnich Niemiec, przez Polskê i Bia³oruœ, po centraln¹ czêœæ Rosji. Wraz z kryzysem populacji soko³a wêdrownego w ca³ej Europie ekotyp ten praktycznie wygin¹³. Od po³. lat 60. znane s¹ jedynie pojedyncze przypadki gnie d enia siê soko³a wêdrownego na drzewach. Nie ma wiarygodnych danych na temat gnie d enia siê soko³a wêdrownego w Rosji i Bia³orusi w ostatnich latach. Mo na za³o yæ, e tak e tam ekotyp leœny ca³kowicie wygin¹³. W Niemczech od czasu za³amania populacji do po³. lat 90. tak e nie stwierdzono ani jednego przypadku gnie d enia siê soko³a wêdrownego na drzewie. Ekotyp nadrzewny soko³a wêdrownego znany jest wy³¹cznie z terenu centralnej i wschodniej Europy. Wszystkie pozosta³e populacje soko³a wêdrownego s¹ typowymi ekotypami naskalnymi (lub miejskimi). Jedynie w Australii istnieje populacja soko³ów wêdrownych gnie d ¹cych siê w dziuplach, co jednak tak e zbli one jest do typowego dla soko³a wêdrownego ekotypu naskalnego - wykorzystuj¹cego nisze i niewykorzystuj¹cego gniazd innych ptaków. Trudno powiedzieæ, w jaki sposób dosz³o do powstania tego unikalnego ekotypu. Sprzyjaj¹ce po temu warunki istniej¹ w wielu innych regionach œwiata, wszêdzie tam jednak soko³y pozosta³y zwi¹zane ze ska³ami i klifami morskimi lub nadrzecznymi. Fakty, których dostarczy³y prowadzone w wielu krajach reintrodukcje wskazuj¹, e istnieje mechanizm wdrukowania na miejsce urodzenia (imprinting). Powoduje on, e soko³y chêtniej gnie d ¹ siê w œrodowisku zbli onym do tego, w jakim wylecia³y z gniazda. Mechanizm ten pos³u y³ za podstawê polskiego programu reintrodukcji tego gatunku oraz podobnego, prowadzonego równolegle we wschodnich Niemczech. W Polsce oprócz gniazd na drzewach znane by³y pojedyncze przypadki gnie d enia siê soko³a wêdrownego w miastach: w Warszawie, Œwidnicy, Gdañsku i Wroc³awiu. 134 RESTYTUCJA SOKO A WÊDROWNEGO FALCO PEREGRINUS W POLSCE

Hodowla i reintrodukcja na œwiecie Sokó³ wêdrowny wraz z jastrzêbiem, or³em przednim, rarogiem i bia³ozorem by³ od wieków wykorzystywany do celów sokolniczych. Polskie sokolnictwo prze ywa³o szczytowy okres swojego rozwoju w wiekach œrednich. Jego schy³ek wi¹ e siê z upowszechnieniem broni palnej oraz rozbiorami. Zaborcy têpili je jako przejaw polskich tradycji. Do pocz¹tku XX w. powszechnie s¹dzono, e nie jest mo liwe rozmno enie tego gatunku (i pozosta³ych soko³ów) w niewoli. Z pocz¹tiem XX w. znane s¹ natomiast pojedyncze fakty rozmno enia siê w ogrodach zoologicznych innych du ych ptaków drapie nych: or³ów i sêpów. Nie s¹ znane adne starsze fakty rozmno enia siê soko³ów w niewoli. Wiadomo jedynie, e zdarza³y siê pojedyncze przypadki sk³adania przez samice jaj. Nasz obecny stan wiedzy pozwala stwierdziæ, e dotyczy³o to prawdopodobnie ptaków wdrukowanych na cz³owieka, a zatem niezdolnych do rozmno enia siê w sposób naturalny, tj. w parze z samcem. Rozwój nauk biologicznych, w tym psychologii zwierz¹t, pozwoli³ na podjêcie prób hodowli soko³ów w niewoli. Pierwszy próbowa³ hodowaæ soko³a wêdrownego Renz Waller - cz³owiek, dziêki któremu odrodzi³o siê wspó³czesne europejskie sokolnictwo. Po raz pierwszy w historii uda³o mu siê rozmno yæ soko³a wêdrownego w Szczytnie, na terenie ówczesnych Prus Wschodnich, w hangarze lotniska. Mia³o to miejsce w latach 1942-1943. W latach 60. wraz z katastrofalnym spadkiem liczebnoœci dzikich populacj i soko³a wêdrownego w Europie i Ameryce Pó³nocnej sokolnicy podjêli intensywne prace nad hodowl¹, a nastêpnie reintrodukcj¹ soko³ów wêdrownych. Wypracowane metody okaza³y siê uniwersalne, co pozwala ratowaæ tak e inne gatunki ptaków szponiastych, nie tylko te u ywane do celów sokolniczych. Szczególnym przyk³adem s¹ dwa gatunki, które w pewnym momencie ca³kowicie wyginê³y w wolnej przyrodzie - kondor kalifornijski Gymnogyps californianus i pustu³ka maskareñska Falco punctatus. Hodowla praktycznie zaspokaja zapotrzebowanie sokolników na ptaki ³owcze, przy czym populacja wielu gatunków w hodowli jest liczniejsza ni w wolnej przyrodzie. Program restytucji populacji soko³a wêdrownego w Polsce Od momentu powstania wspó³czesnego polskiego sokolnictwa ochrona ptaków szponiastych jest jednym z podstawowych jego celów. Doœæ wczeœnie polscy sokolnicy podjêli prace nad przywróceniem przyrodzie soko³a wêdrownego. Poniewa w Polsce nie by³o ju dzikich soko³ów wêdrownych, wszystkie ptaki do naszych hodowli zosta³y sprowadzone z hodowli zachodnioeuropejskich. Wszystkie soko³y reprezentuj¹ nominatywny podgatunek soko³a wêdrownego Falco peregrinus peregrinus, a ich przodkowie pochodz¹ z populacji niemieckiej, szkockiej i skandynawskiej. W 1979 r. w Stacji Badawczej Polskiego Zwi¹zku owieckiego w Czempiniu podjêto próby hodowli soko³ów, korzystaj¹c z ptaków otrzymanych z Niemiec. Pierwszy sukces hodowlany nast¹pi³ w 1986 r. - wyklu³y siê 3 pisklêta. Drugi oœrodek powsta³ Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 135

we W³oc³awku, pocz¹tkowo przy Urzêdzie Wojewódzkim, a nastêpnie przy Gostyniñsko-W³oc³awskim Parku Krajobrazowym. Pierwsze soko³y we w³oc³awskim oœrodku pojawi³y siê w 1987 r. Pierwszy sukces hodowlany osi¹gniêto tam w r. 1989 - wyklu³y siê 3 m³ode soko³y. Obecnie w Polsce istnieje piêæ oœrodków hodowli soko³a wêdrownego: w Czempiniu (PZ ), W³oc³awku (Gost.-W³oc³. PK), Lasocicach ko³o Leszna (dr G. Trommer), Krakowie (Akademia Rolnicza) i Szczecinku (Lasy Pañstwowe). Podjêcie reintrodukcji soko³ów wymaga³o posiadania sta³ego przychówku m³odych przeznaczonych do dalszej hodowli i do wypuszczenia. Nast¹pi³o to w 1990 r. wraz z przyjazdem do Polski dra Günthera Trommera z Niemiec. Przeprowadzi³ siê on do Polski razem ze swoimi najlepszymi parami hodowlanymi. Pierwsze reintrodukcje soko³ów wêdrownych przeprowadzono w 1990 r. Od 1992 r. podstaw¹ prac nad reintrodukcj¹ soko³a wêdrownego jest Program restytucji populacji soko³a wêdrownego w Polsce. W ramach Programu wspó³pracuj¹ wszystkie oœrodki hodowli soko³a wêdrownego oraz liczne instytucje uczestnicz¹ce w reintrodukcji. Program zosta³ zaakceptowany przez Ministerstwo Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa (obecnie Ministerstwo Œrodowiska). Program okreœla cele i metody reintrodukcji (Wiœniewski 1995). W jego pracach obok sokolników i hodowców uczestnicz¹ tak e myœliwi, leœnicy, ornitolodzy, przedstawiciele administracji pañstwowej, pracownicy parków narodowych i krajobrazowych. Program by³ wielokrotnie konsultowany z w³adzami ochrony przyrody i ornitologami (Cieœlak 1996). Jest to jeden z niewielu tego typu programów realizowanych w Polsce. Dziêki udzia³owi sokolników program ten, obok programu restytucji bobra europejskiego realizowanego przez myœliwych, opiera siê przede wszystkim na pracy spo³ecznej jego uczestników. Hodowla Wszystkie soko³y przeznaczone do reintrodukcji wychowywane s¹ w taki sposób, aby po wypuszczeniu nie zna³y cz³owieka. Wykluwaj¹ siê w inkubatorze, po czym karmione s¹ przez ludzi. W wieku 12-14 dni zak³ada siê im niezdejmowalne obr¹czki obserwacyjne lub hodowlane. Nastêpnie trafiaj¹ do swoich rodziców. W wieku oko³o 5 tyg. s¹ zak³adane obr¹czki ornitologiczne w odpowiednim kolorze i nastêpnie ptaki przenoszone s¹ do sztucznych gniazd. Po oko³o 10 dniach spêdzonych w sztucznym gnieÿdzie wypuszczane s¹ na wolnoœæ. Po wypuszczeniu do osi¹gniêcia pe³nej samodzielnoœci dokarmiane s¹ przy gnieÿdzie. Obr¹czki obserwacyjne s¹ koloru czarnego z du ymi literami i cyframi. Mo na je odczytaæ z du ej odleg³oœci przy u yciu sprzêtu optycznego. Obr¹czki ornitologiczne maj¹ kolor oznaczaj¹cy miejsce wypuszczenia. Ptaki wypuszczane w miastach posiadaj¹ obr¹czki koloru ó³tego, w górach czerwonego oraz na terenach leœnych - zielonego. 136 RESTYTUCJA SOKO A WÊDROWNEGO FALCO PEREGRINUS W POLSCE

Reintrodukcja Od 1990 r. reintrodukcje soko³ów wêdrownych w Polsce prowadzone s¹ bez przerwy (Sielicki 1996, 1997. Sielicki,Sielicki 1998, 1999, 2002). Od samego pocz¹tku podstawowym celem jest próba odtworzenia ekotypu leœnego soko³a wêdrownego. St¹d te wiêkszoœæ ptaków wypuszczona jest na terenach leœnych. Od 1993 r. prowadzone s¹ ponadto reintrodukcje w górach, a od 1996 r. - w miastach. Liczba reintrodukowanych w poszczególnych latach soko³ów uzale niona jest od sukcesów hodowlanych. Ptaki przeznaczone do hodowli pocz¹tkowo s¹ uk³adane przez sokolników, co zdecydowanie poprawia póÿniejsze efekty hodowlane. W latach 1990-2005 wypuszczono ³¹cznie 258 soko³ów, w tym 216 na terenach leœnych, 17 w górach (Pieniny) i 25 w miastach, w tym 6 pod³o ono do dzikich par. Legenda Biotop: leœny górski miejski Ryc. 1. Miejsca reintrodukcji soko³ów wêdrownych w Polsce w latach 1990-2005 Fig. 1. Places of Peregrine Falcon reintroduction in Poland in 1990-2005 Reintrodukcje na terenach leœnych Program reintrodukcji soko³ów na terenach leœnych realizowany jest przez Oœrodek Rehabilitacji i Hodowli Ptaków Chronionych we W³oc³awku przy Gostyniñsko - W³oc³awskim Parku Krajobrazowym (C. Sielicki, S. Sielicki), Stacjê Badawcz¹ PZ w Czempiniu (Z. Pielowski, M. Pinkowski, H. M¹ka), prywatn¹ hodowlê Günthera Trommera i Nadleœnictwo Szczecinek (Z. Pielowski). Do reintrodukcji na terenach leœnych stosowane s¹ dwie metody - oblotu (hatching) i adopcji obcej (cross-fostering). W ramach adopcji obcej pisklêta soko³ów (z regu³y trzy osobniki w wieku 2-3 tygodni) podk³adane s¹ innym gatunkom ptaków szponiastych, przy czym zabierane Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 137

s¹ z gniazda ich w³asne m³ode. Przy metodzie oblotu soko³y s¹ ca³y czas dokarmiane przez cz³owieka, a do osi¹gniêcia pe³nej samodzielnoœci. Metoda ta wymaga wiêcej pracy, ale pozwala na wypuszczenie równie ptaków z powtórzonych lêgów. Pisklêta w tej metodzie d³u ej przebywaj¹ z rodzicami, do wieku 5 tygodni. Dotychczas uda³o nam siê siedmiokrotnie przeprowadziæ reintrodukcjê metod¹ adopcji obcej - w gnieÿdzie jastrzêbia - oraz próbowano jeden raz wykorzystaæ w tym celu bielika. Wszystkie te reintrodukcje zosta³y przeprowadzone w Wielkopolsce oraz we W³oc³awku. Wykorzystanie bielików jako pary adopcyjnej nie powiod³o siê (Pinkowski 1995). W metodzie tej zachowanie reintrodukowanych soko³ów w najwiêkszym stopniu odpowiada charakterystyce ekotypu nadrzewnego. Metoda ta bêdzie przez nas nadal wykorzystywana. Obecnie preferujemy wypuszczanie soko³ów ze sztucznego gniazda umieszczonego na drzewie. Ko³o W³oc³awka i Bobolic wykorzystywaliœmy leœne wie e przeciwpo arowe, w Brodnicy natomiast wie y wybudowanej specjalnie w tym celu (Sielicki, Sielicki 1995). Praktyka jednak pokaza³a, e wie e te wdrukowywa³y ptaki bardziej na wysokie budowle, ni na drzewa, dlatego obecnie zrezygnowaliœmy z niej. Nadal planujemy, choæ w niewielkiej skali, przeprowadzaæ reintrodukcje metod¹ adopcji obcej w gnieÿdzie jastrzêbia. Fot. 1. Sokó³ wêdrowny podczas kontroli gniazda we W³oc³awku (fot. S. Sielicki) Photo 1. Peregrine Falcon during nest control in W³oc³awek (photo S. Siedlicki) 138 RESTYTUCJA SOKO A WÊDROWNEGO FALCO PEREGRINUS W POLSCE

Niestety, mimo wypuszczenia ³¹cznie 216 m³odych soko³ów na terenach leœnych, dotychczas nie stwierdzono w Polsce przypadku zagnie d enia siê soko³ów na drzewach. Nie wykluczamy, e taka para ju istnieje, jednak uczestnicy Programu nie s¹ w stanie samodzielnie skontrolowaæ wszystkich potencjalnych miejsc gniazdowania. Znamy obecnie kilka miejsc, gdzie z du ym prawdopodobieñstwem s¹ gniazda na drzewach. Corocznie s¹ obserwowane na terenach leœnych doros³e soko³y, a w okresie wiosennym równie m³ode. Niestety nie uda³o siê nam jeszcze zlokalizowaæ gniazda. Wielokrotnie stwierdzaliœmy, e wypuszczone soko³y powraca³y w pobli e miejsc reintrodukcji po pierwszej migracji. Obserwowano tak e powracanie w te miejsca soko³ów doros³ych, tj. po dwóch lub wiêcej latach od reintrodukcji. Zachowanie doros³ych ptaków kilkakrotnie sugerowa³o, e szukaj¹ one miejsca do za³o enia gniazda. Jednak e ze wzglêdu na stosunkowo ma³¹ iloœæ dogodnych miejsc gniazdowania i to, e soko³y same nie buduj¹ ani nie poprawiaj¹ gniazd, niezbêdne jest instalowanie dla nich sztucznych gniazd w miejscach dla nich optymalnych. Liczymy, e szybki wzrost populacji du ych ptaków leœnych, takich jak bocian czarny Ciconia nigra, kruk Corvus corax, czy te bielik Haliaeetus albicilla bêdzie mia³ pozytywny wp³yw tak e na populacjê soko³a wêdrownego. Reintrodukcje w górach Program reintrodukcji na terenach górskich realizowany jest przez Akademiê Rolnicz¹ w Krakowie pod kierunkiem dra Z. Bonczara. Wszystkie reintrodukcje zosta³y przeprowadzone z dwóch sztucznych gniazd umieszczonych na skale na terenie Pieniñskiego PN w latach 1993-2000. Ptaki te powraca³y w pobli e miejsca reintrodukcji po pierwszej migracji (Bonczar 1995). Obecnie s¹ ju regularnie obserwowane na terenie parku. Reintrodukcje w miastach W po³owie lat 90. zaobserwowano pojedyncze soko³y w Warszawie. W 1996 r. zdecydowaliœmy siê na przeprowadzenie kilku reintrodukcji, w celu zainicjowania miejskiej populacji soko³a wêdrownego. Œrodowisko miejskie jest dla tego gatunku bardzo sprzyjaj¹ce. Sokó³ nie ma w nim praktycznie adnych naturalnych wrogów, natomiast niemal nieograniczone s¹ zasoby pokarmowe. Mieszkañcy miast, w przeciwieñstwie do terenów wiejskich, s¹ przyjaÿnie nastawieni do wszelkich dzikich zwierz¹t, w tym drapie ników (Luniak 1995). Ogromn¹ rolê w programie warszawskim odegra³ te aspekt edukacyjny. Wprowadzenie tak spektakularnego drapie nika pozwoli³o na przyci¹gniêcie uwagi mediów i wp³ynê³o na znaczne zainteresowanie programem wœród Warszawiaków (i nie tylko). Program warszawski realizowany jest przez Oœrodek Rehabilitacji i Hodowli Ptaków Chronionych we W³oc³awku przy Gostyniñsko-W³oc³awskim PK oraz Instytut Zoologii PAN w Warszawie wspomagany równie przez inne oœrodki. Reintrodukcje soko³ów przeprowadzono dwukrotnie: w 1996 i 1997 r. (Sielicki 1996, 1997; Luniak 1997; Luniak, Rejt 1998). Dokonano ich ze sztucznego gniazda umieszczonego na dachu by³ego Centrum Bankowo-Finansowego Nowy Œwiat. Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 139

Trzykrotnie podk³adano równie m³ode do gniazda dzikich soko³ów na Pa³acu Kultury i Nauki. Drugim miastem, w którym przeprowadzono reintrodukcje to Kraków, gdzie wypuszczano ptaki z baszty na Wawelu. Reintrodukowano tam ptaki w latach 2000-2002 i w 2005 r. Pilota ow¹ akcjê przeprowadzono równie w Siedlcach. Wyniki Ostatni naturalny przypadek gniazdowania soko³a wedrownego mia³ miejsce w r. 1990 w Olsztyñskiem. R. Kalski i M. Mellin stwierdzili gniazdo z m³odymi (Mizera, Sielicki 1995). Poza tym stwierdzeniem obserwacje soko³ów wêdrownych w Polsce by³y w pocz¹tku lat 90. sporadyczne. WyraŸne zwiêkszenie czêstotliwoœci stwierdzeñ daje siê zauwa yæ w po³owie lat 90., tj. ju po kilku latach trwania reintrodukcji. W 1997 r., podczas reintrodukcji w Warszawie, stale pojawia³ siê w pobli u miejsca wypuszczenia soko³ów doros³y samiec, a czasami tak e samica. Pierwsza próba gniazdowania soko³a wêdrownego nast¹pi³a w roku 1998. Samica reintrodukowana w 1996 r. w Warszawie z³o y³a jedno jajo na szczycie Pa³acu Kultury i Nauki, wchodz¹c pod dach przez pozostawione przez robotników otwarte wyjœcie. Samiec 55 50 45 40 ¹cznie 326 os. (1) 35 30 25 20 15 10 5 0 (2) (3) (4) (5) Ryc. 2. Iloœæ soko³ów wêdrownych reintrodukowanych i urodzonych w lêgach naturalnych w Polsce w latach 1990-2005 Fig.1. Number of reintroduced Peregrine Falcons and hatched naturally in Poland in 1990-2005. (1) Total, (2) Natural nests, (3) Urban areas, (4) Mountain areas, (5) Forest areas 140 RESTYTUCJA SOKO A WÊDROWNEGO FALCO PEREGRINUS W POLSCE

z pary pochodzi³ z reintrodukcji z 1994 r. na terenach leœnych. Po ponad miesi¹cu wysiadywania zdecydowano zabraæ jajo do analizy. Soko³y próbowa³y bezskutecznie wybraæ nowe miejsce gniazdowania na okolicznych wie owcach. Analiza zawartoœci jaja nie wykaza³a przekroczenia zawartoœci metali ciê kich ani innych niepokoj¹cych zmian skorupy (Luniak et al. 1998). W nastêpnym roku zabudowano miejsce, które soko³y wybra³y sobie na gniazdo zabezpieczaj¹c je przed dostêpem ludzi. Para ta ponownie z³o y³a jaja, ale ju w przygotowanym przez nas gnieÿdzie. Niestety lêg zakoñczy³ siê niepowodzeniem, mimo e trzy na cztery z³o one jaja by³y zalê one. Podejrzewamy, e ptaki by³y niepokojone przez pracowników budynku maj¹cych dostêp do pomieszczeñ, gdzie znajduje siê gniazdo. Zdecydowaliœmy siê zatem na podmianê jaj na pisklê soko³a pochodz¹ce z hodowli. Dopiero dodatkowe zabezpieczenie gniazda pozwoli³o na odchowanie trzech m³odych w 2000 r. W 2001 r. para ta przenios³a siê na s¹siedni budynek, gdzie w przygotowanym rezerwowym gnieÿdzie wyprowadzi³a cztery m³ode, a w r. 2002 powróci³a na Pa³ac Kultury i Nauki i wyprowadzi³a dwa m³ode. W r. 2003 po nieudanym lêgu pod³o ono ptakom dwa m³ode z hodowli. W 2004 r. wyprowadzi³y tylko jedno m³ode, a 2005 r. pisklê po kilku tygodniach pad³o. Ptakom ponownie pod³o ono m³odego soko³a pochodz¹cego z hodowli. W r. 1998 dostajemy informacjê o kolejnych parach soko³ów w Toruniu (G. Neubauer - inf. ustna) i we W³oc³awku (M. Piotrowski - inf. ustna). Po potwierdzeniu obserwacji zainstalowaliœmy sztuczne gniazda na kominach toruñskiej ELANY i w³oc³awskiego ANWILu. Ptaki od razu zaakceptowa³y gniazda i w 1999 r. przyst¹pi³y do lêgów. W Toruniu obydwa soko³y pochodzi³y z naszych reintrodukcji. W 1999 r. wyprowadzi³y trzy w³asne m³ode oraz jedno pod³o one z hodowli. W r. 2000 równie wyprowadzi³y trzy m³ode, natomiast w latach nastêpnych brak by³o przychówku. Ptaki co roku sk³ada³y jaja, niestety z negatywnym skutkiem. Dopiero w 2005 r., gdy nast¹pi³a wymiana przynajmniej jednego osobnika z pary, ponownie sezon koñczy siê sukcesem i zostaje odchowany jeden m³ody. We W³oc³awku zosta³y zainstalowane gniazda na dwóch s¹siednich kominach zak³adów azotowych, z których ptaki korzysta³y na zmianê. W r. 1999 do trzech w³asnych m³odych zosta³o pod³o one czwarte pisklê z hodowli. W 2000 r. ptaki przenios³y siê na s¹siedni komin, gdzie z³o y³y cztery jaja. Niestety wczeœniej zaplanowane prace w bezpoœrednim s¹siedztwie gniazda zwi¹zane z instalacj¹ anten telefonii komórkowej zmusi³y nas, po uzyskaniu zgody z ministerstwa, na podebranie jaj. Ptaki po stracie zniesienia powróci³y do zesz³orocznego gniazda i wyprowadzi³y jeszcze tego samego roku dwa m³ode. Z podebranych jaj wyk³u³y siê we w³oc³awskim oœrodku cztery m³ode soko³y, które zosta³y przekazane do celów restytucyjnych. W latach 2001-2003 soko³y nie przystêpowa³y ju do lêgów. Obserwowano zachowania tokowe ptaków, które interesowa³y siê gniazdami, niestety brak by³o zniesieñ. Stale obserwowano obecnoœæ drugiego samca, który by³ przepêdzany przez w³aœciciela terenu. Z obserwacji wynika³o, e przynajmniej dwukrotnie nast¹pi³a zmiana samicy (ptaki posiada³y obr¹czki). Jesieni¹ 2002 r. na terenie zak³adu zaobserwowano nawet trzy samice jednoczeœnie. Ponowne lêgi nastêpuj¹ dopiero w r. 2004, gdy pojawia siê nowa samica i para wyprowadza trzy m³ode, nastêpnie Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 141

w 2005 r. a cztery m³ode. Wiosn¹ 2005 r. dziêki zakupionej lunecie do identyfikacji soko³ów uda³o siê okreœliæ pochodzenie ptaków. Samiec z tej pary pochodzi z naszych reintrodukcji z 1993 r., ma wiêc w tej chwili 12 lat. Samica natomiast przez dwa lata gniazdowa³a w drugim we W³oc³awku gnieÿdzie (zob. poni ej). W r. 2000 obserwujemy stale samca w okolicy komina na przeciwleg³ym koñcu miasta w stosunku do pierwszego gniazda. Jesieni¹ instalujemy na kominie sztuczne gniazdo, ale odmiennej konstrukcji. Ze wzglêdu na nowoczeœniejsz¹ konstrukcjê komina, gniazdo zostaje zainstalowane wewn¹trz komina z wystaj¹cym jedynie podestem na zewn¹trz. Dziêki takiej konstrukcji jest mo liwa bezpoœrednia obserwacja soko³ów przez lustro weneckie zamocowane w œciankach gniazda. Wiosn¹ 2001 r. stale przebywa w okolicy doros³y samiec oraz m³oda samica. Para ta w 2002 r. wyprowadza trzy m³ode. Dziêki zamocowanym lustrom weneckim udaje siê zidentyfikowaæ doros³e ptaki. Samiec pochodzi z pierwszych naturalnych lêgów z 1999 r., natomiast samica równie z lêgów naturalnych, ale z 2000 r. w Holandii z Hoek Van Holland. W r. 2003 ptaki te odchowuj¹ dwa m³ode. Dziêki zamontowanym w gnieÿdzie kamerom ca³y proces inkubacji i odchowywania m³odych mo na by³o na ywo obserwowaæ w internecie na stronie naszego stowarzyszenia. W kolejnych latach, mimo obecnoœci obydwóch ptaków wczesn¹ wiosn¹, póÿniej samica gdzieœ znika³a. Mimo penetracji okolicznych terenów nie uda³o siê jej znaleÿæ, natomiast samiec stale przebywa³ w okolicy gniazda. Dopiero po zidentyfikowaniu pary gniazduj¹cej w Azotach okaza³o siê, e samica, mimo obecnoœci wczesn¹ wiosn¹ przy starym gnieÿdzie, zmieni³a partnera i gniazdo, przenosz¹c siê na teren Zak³adów Azotowych ANWIL. Wiosn¹ 1999 r. samiec soko³a zaj¹³ gniazdo kruka na s³upie wysokiego napiêcia w P³ocku przy tamtejszej Petrochemii. Jesieni¹ zainstalowaliœmy sztuczne gniazda na s¹siednich kominach. Sukces lêgowy nast¹pi³ jednak dopiero po trzech latach, tj. w lutym 2002 r. Obydwa soko³y posiada³y wtedy obr¹czki ornitologiczne i obserwacyjne, zaœ póÿniej podczas kontroli gniazda i obr¹czkowania dwóch piskl¹t samica nie mia³a adnych obr¹czek, co wskazywa³o na to, ze nast¹pi³a zmiana samicy. W 2003 r. ptaki wyprowadzi³y 3 m³ode, w 2004-4, a w 2005-2 m³ode. Od 2002 r. gniazduje równie para soko³ów na kominie w Szczecinie (G. Domian - inf. ustna), gdzie ptaki zajê³y opuszczone pomieszczenie po urz¹dzeniach nadawczych na wysokoœci 200 m i wyprowadzaj¹ dwa m³ode. W 2003 r. po wylocie udaje siê naliczyæ a piêæ m³odych soko³ów. Niestety w 2004 r. przy kontroli gniazda okazuje siê, e jest tylko jedno pisklê. Prawdopodobnie awaria oœwietlenia wiosn¹ i wejœcie na komin robotników spowodowa³o zniszczenie czêœci jaj. Ze wzglêdu na bardzo du ¹ wysokoœæ zdecydowaliœmy siê zainstalowaæ nowe gniazdo w po³owie dotychczasowej wysokoœci i o dogodnej konstrukcji. W poprzednim gnieÿdzie brak by³o podœció³ki i woda podczas deszczu dostawa³a siê do gniazda. Ptaki zaakceptowa³y nowe gniazdo, ale mimo sta³ej obecnoœci w jego okolicy w 2005 r. nie przyst¹pi³y do lêgu. Jeden z ptaków nie posiada³ adnych obr¹czek, natomiast drugi najprawdopodobniej pochodzi³ z Niemiec. 142 RESTYTUCJA SOKO A WÊDROWNEGO FALCO PEREGRINUS W POLSCE

Fot. 2. Lêg soko³ów wêdrownych w P³ocku w 2004 r. (fot. S. Sielicki) Photo 2. Brood of the Peregrine Falcon in P³ock in 2004 (photo S. Sielicki) Z 2002 r. pochodzi równie stwierdzenie udanego lêgu z Tatr (M. Pieñkosz, A. Rypulak), gdzie widziano parê doros³ych z lotnym m³odym. Kolejne dwie pary pojawiaj¹ siê w górach w 2003 r. W Pieninach para soko³ów wêdrownych zak³ada gniazdo na pó³ce skalnej i wyprowadza jedno m³ode, w 2004 r. - 2, natomiast w r. 2005 jedyne m³ode zostaje zabite najprawdopodobniej przez puchacza (Z. Bonczar, B. Kozik - inf. ustna). Inna para w Kotlinie K³odzkiej (R. Mikusek - inf. ustna) równie zak³ada gniazdo na pó³ce skalnej; ptaki pochodz¹ z podobnego programu prowadzonego w Czechach. Niestety w 2003 i 2004 r. lêgi s¹ niszczone przez drapie niki. Dopiero w 2005 r. udaje siê im wyprowadziæ jedno m³ode. Ostatni¹ potwierdzon¹ par¹ lêgow¹ jest para gniazduj¹ca pod Gryfinem na kominie elektrowni. Para ta w r. 2004 wyprowadzi³a trzy m³ode. W 2005 r. soko³y te nie przyst¹pi³y do lêgów. Ptaki w tej parze najprawdopodobniej pochodz¹ z Niemiec. Co najmniej kilka ptaków wypuszczonych w Polsce gniazduje na terenie Niemiec, m.in. pod Poczdamem, w Greifswaldzie, Schwedt, Henningsdorf, Schwarze Pumpe i innych (G. Trommer - inf.ustna). Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 143

W tym opracowaniu wymieniono jedynie znane nam i potwierdzone lêgi soko³ów wêdrownych. Posiadamy tak e informacje o prawdopodobnych lêgach soko³ów w kilku miejscach, gdzie nie uda³o siê znaleÿæ gniazda. Co roku obserwowane s¹ tam doros³e osobniki, a póÿniej równie m³ode. Dotyczy to g³ównie terenów leœnych, w których zlokalizowanie gniazda jest bardzo trudne. Pomimo e jeszcze do tej pory nie stwierdzono gniazda zlokalizowanego na drzewie, jest wysoce prawdopodobne, e takie s¹ i to byæ mo e nawet kilkanaœcie. W celu kontroli rozwijaj¹cej siê populacji soko³a wêdrownego stosujemy dwa rodzaje obr¹czek zak³adanych ptakom. Na jednej nodze umieszczamy standardow¹ obr¹czkê ornitologiczn¹ rozmiaru DA, któr¹ oksydujemy na jeden z trzech kolorów, w zale noœci od miejsca, gdzie przeprowadzamy reintrodukcjê lub gdzie zosta³y zaobr¹czkowane w œrodowisku naturalnym. Soko³om reintrodukowanym lub urodzonym na terenach leœnych zak³adamy zielone obr¹czki ornitologiczne, na terenach zurbanizowanych, budowlach - ó³te, natomiast w górach, na pó³kach skalnych - czerwone. Na drug¹ nogê zak³adamy obr¹czki obserwacyjne. Od pocz¹tku programu ptakom reintrodukowanym zak³adamy czarne obr¹czki. Dla odró nienia ptakom, które wyklu³y siê na wolnoœci od 2003 r. zak³adamy niebieskie obr¹czki obserwacyjne. Taki system pozwala na wstêpne okreœlenie pochodzenia obserwowanych soko³ów. Zastosowanie specjalistycznego sprzêtu optycznego umo liwia odczytanie numerów na obr¹czce obserwacyjnej i dok³adn¹ identyfikacjê ka dego osobnika. Legenda 2003-2005 gniazdowanie na terenie zurbanizowanym (1) gniazdowanie na terenie górskim (2) gniazdo przed rozpoczêciem restytucji gatunku (3) Ryc. 3. Miejsca gniazdowania soko³ów wêdrownych w latach 1990-2005 Fig. 3. Breeding places of the Peregrine Falcon in 1990-2005. (1) In urban areas, (2) In mountain areas, (3) Before the beginnig of species restitution 144 RESTYTUCJA SOKO A WÊDROWNEGO FALCO PEREGRINUS W POLSCE

Dzia³ania bie ¹ce i plany Dalsze dzia³ania mo emy podzieliæ na dwie podstawowe czêœci: - kolejne intensywne reintrodukcje, - monitoring rozwijaj¹cej siê populacji ze wspomaganiem jej poprzez monta sztucznych gniazd i w razie koniecznoœci dy ury przy czynnych gniazdach. Reintrodukcje, zasilane przez ptaki pochodz¹ce z prywatnych hodowli sokolników, prowadzone s¹ obecnie przez piêæ oœrodków. Dzia³ania te s¹ realizowane od r. 1990 i bêd¹ prowadzone nadal, póki nie powstanie samodzielna, samoreprodukuj¹ca siê populacja soko³a wêdrownego, szczególnie na terenach leœnych. Etapem wysuwaj¹cym siê obecnie na plan pierwszy jest monitoring rozwijaj¹cej siê populacji, wraz z jej wspomaganiem poprzez instalowanie dla nich sztucznych gniazd. Jak pokazuj¹ doœwiadczenia ze Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej, czynnikiem limituj¹cym iloœæ par, przy odpowiednim wysyceniu œrodowiska osobnikami yj¹cymi na wolnoœci, jest dostêpnoœæ odpowiednich miejsc gniazdowych. Szczególnie wa ne jest to na terenach zurbanizowanych, gdzie brak jest odpowiednich miejsc pod gniazda. W lasach, przy stale wzrastaj¹cych populacjach ptaków drapie nych, krukowatych czy bocianów czarnych, wa niejszym wydaje siê byæ intensywna kontrola drzewostanów w poszukiwaniu zajêtych gniazd, choæ instalowanie dodatkowych sztucznych gniazd jest równie wa ne. W celu intensyfikacji monitoringu oraz pozyskiwania niezbêdnych funduszy na jego wspomaganie, w 2002 r. powsta³o Stowarzyszenie Na Rzecz Dzikich Zwierz¹t Sokó³. Stowarzyszenie jest cz³onkiem Rady Programu Restytucji Populacji Soko³a Wêdrownego Falco p. peregrinus w Polsce. Wspó³pracujemy z najlepszymi w kraju oœrodkami zajmuj¹cymi siê hodowl¹ i reintrodukcj¹ soko³a wêdrownego, parkami narodowymi, krajobrazowymi, nadleœnictwami, Ministerstwem Œrodowiska, organami ochrony przyrody, ornitologami i innymi zainteresowanymi tematem instytucjami i osobami. G³ównymi celami stowarzyszenia jest: - kontrola i ochrona znanych gniazd soko³a wêdrownego w tym obr¹czkowanie piskl¹t, pilnowanie gniazd w sytuacji zagro enia, - kontrola potencjalnych miejsc gniazdowania soko³a wêdrownego wraz z ewentualn¹ instalacj¹ sztucznych gniazd, - weryfikacja informacji o nowych miejscach lêgowych wraz z ewentualnym monta em sztucznych gniazd, Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 145

- prowadzenie dokumentacji fotograficznej i filmowej gniazdowania, - œcis³a wspó³praca z instytucjami i osobami zajmuj¹cymi siê restytucj¹ soko³a wêdrownego, - upowszechnianie wiedzy na temat soko³a wêdrownego, - zdobywanie funduszy wspomagaj¹cych proces restytucji gatunku, - wszelkie inne dzia³ania wspomagaj¹ce rozwój populacji soko³a wêdrownego. Stowarzyszenie otrzyma³o dotacjê z Fundacji EkoFundusz, w ramach której zakupi³o m.in. specjalistyczny teleskop, który umo liwia powiêkszenie od 60 do 500 razy i daje mo liwoœæ odczytania numerów na obr¹czkach obserwacyjnych nawet z odleg³oœci kilkuset metrów. Zastosowanie w przysz³oœci aparatu cyfrowego do digiskopingu wydaje siê dawaæ jeszcze wiêksze mo liwoœci. W ramach dotacji zostanie zainstalowanych kilkadziesi¹t gniazd na terenie ca³ej Polski, a pozyskiwanie kolejnych funduszy na ten cel pozwoli na powstanie w najbli szych kilku latach co najmniej kilkunastu kolejnych stanowisk lêgowych. Aby prowadzone przez nas od kilkunastu lat dzia³ania przynios³y oczekiwane efekty, apelujemy do wszystkich osób zajmuj¹cych siê ornitologi¹, ochron¹ przyrody, leœnictwem o: - przekazywanie nam wszelkich informacji o obserwacjach soko³ów wêdrownych, potencjalnych miejscach lêgowych, parach terytorialnych, - zg³aszanie nam nowych stanowisk lêgowych w celu zachowania jednolitego systemu obr¹czkowania, który pozwoli na póÿniejsz¹ ³atwiejsz¹ identyfikacjê obserwowanych osobników. Obr¹czka ornitologiczna (1) Obr¹czka obserwacyjna (2) tereny leœne (3) ptaki reintrodukowane (6) tereny górskie (4) tereny miejskie (5) ptaki dzikie (7) Ryc. 4. Rodzaje obr¹czek zak³adanych soko³om wêdrownym Fig. 4. Various kinds of rings for the Peregrine Falcon. (1) Ornitology rings, (2) Observation rings, (3) Forest areas, (4) Mountain areas, (5) Urban areas, (6) Reintroduced birds, (7) Native birds 146 RESTYTUCJA SOKO A WÊDROWNEGO FALCO PEREGRINUS W POLSCE

Pe³na wspó³praca i przep³yw informacji pozwoli na prawid³owe ukierunkowanie prowadzonych przez nas prac i skupienie ich w regionach, gdzie nasze wysi³ki mog¹ przynieœæ spodziewane rezultaty. Stosowanie jednolitego znakowania soko³ów wêdrownych pozwoli na póÿniejsz¹ ich identyfikacjê w œrodowisku naturalnym oraz przep³yw informacji zwrotnych przez nasze Stowarzyszenie w celu ca³oœciowej oceny rozwijaj¹cej siê populacji. Reintroduction of the Peregrine Falcon Falco peregrinus in Poland th Abstract: In the beginning of the 20 century the Peregrine Falcon was widespread, although not very common. Its strongholds were located in Warmia and Mazury Lakelands. Reports of its status before and after the Second World War are scarce. Since 1950s there was a dramatic decrease of the Peregrine population. The last known nests of the species were found in 1964 in the provinces of Kraków, Koszalin and Wroc³aw. Polish falconers undertook the first attempts of artificial breeding of the Peregrine by the end of 70s and the first positive results were achieved in the mid 80s. Falconry in Poland revitalized in the beginning of 70s when practically no wild population of Peregrine existed in the country, so all the breeding birds originated from western European risings. All the birds belonged to the nominate subspecies of Falco peregrinus peregrinus and theirs ancestors descended from German, Scottish and Scandinavian populations. The reintroductions started in the year 1990 and most of them were carried out in the forest areas, some in the mountains (Pieniny) and in the cities (Warszawa, Kraków). Currently there are 5 breeding centers in Poland coordinated by the Board for the Restitution Programme of the PF Falco peregrinus peregrinus in Poland and the Ministry of Environment. Altogether, in the years 19902005 285 birds have been introduced, and the number of successful hatchings in natural breedings totals 68 at least. Since mid 90s there are more and more sightings of the PFs in natural environment and in the year 2005 10 nesting pairs were known. Presumably similar numbers of nests are located in forests. Most of the nesting population comes from our reintroductions and some of the birds reintroduced in Poland are nesting in Germany. Literatura Bednorz J. (red.) 1995. Ptaki doliny Noteci. Prace Zak³. Biol. i Ekol. Ptaków UAM 4: 3-94. Bednorz J. 1997. Ptaki Wielkopolskiego Parku Narodowego. Prace Zak³. Biol. i Ekol. Ptaków UAM 8: 1-68. Bonczar Z. 1995. Initial attempts at reintroduction of Peregrine Falcon Falco peregrinus to the Pieniny National Park. Acta orn. 30: 79-82. Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006 147

Cichocki W. 1986. Niektóre gatunki lêgowych ptaków w Tatrzañskim Parku Narodowym. Parki nar. Rez. Przyr. 7: 57-62. Cieœlak M. 1997. Uwagi o Programie restytucji soko³a wêdrownego w Polsce Grzegorza Wiœniewskiego w Acta Ornitologica 1995, 30. W: Myœlistwo ptasze. Rocznik sokolniczy. ZG PZ, Warszawa: 13-15. KaŸmierczak B. 1998. Ptaki województwa p³ockiego. Luniak M. 1995. Peregrine Falcon in cities - the background for its planned reintroduction in Warsaw. Acta orn. 30: 53-62. Luniak M. 1997. Soko³y w Warszawie. Program reintrodukcji soko³a wêdrownego w Warszawie. MiIZ PAN, Warszawa. Luniak M., Rejt. 1998. Soko³y w Warszawie - sokó³ wêdrowny i pustu³ka. MiIZ PAN, Warszawa. Mizera T., Sielicki J. 1995. The Peregrine Falcon Falco peregrinus in Poland - its status and perspectives for reinstatement. Acta orn. 30: 47-52. Pinkowski M. 1995. The role of Research Station of the Polish Hunting Association in the attempts to reinstate of the Peregrine Falcon Falco peregrinus in Poland. Acta orn. 30: 83-86. Sielicki C., Sielicki J. 1995. Reintroduction of the Peregrine Falcon Falco peregrinus by hacking in the region of W³oc³awek (Poland) - method and preliminary results. Acta orn. 30: 93-98. Sielicki J. 1996. Hodowla i reintrodukcja soko³a wêdrownego w Polsce. W: Myœlistwo ptasze. Rocznik sokolniczy. ZG PZ, Warszawa: 26-30. Sielicki J. 1997. Hodowla i reintrodukcja soko³ów wêdrownych w Polsce w latach 1995-96. W: Myœlistwo ptasze. Rocznik sokolniczy. ZG PZ, Warszawa: 13-15. Tomia³ojæ L. 1972. Ptaki Polski. Wykaz gatunków i rozmieszczenie. PWN, Warszawa. Tomia³ojæ L. 1990. Ptaki Polski. Rozmieszczenie i liczebnoœæ. PWN, Warszawa. Wiœniewski G. 1995. Programme for reinstatement of the Peregrine Falcon Falco peregrinus in Poland. Acta orn. 30: 73-78. S³awomir Sielicki, Janusz Sielicki Stowarzyszenie Na Rzecz Dzikich Zwierz¹t Sokó³ ul. Osiedlowa 1, 87-800 W³oc³awek e-mail: falco@peregrinus.pl 148 RESTYTUCJA SOKO A WÊDROWNEGO FALCO PEREGRINUS W POLSCE