ZAWARTOŚĆ PIERWIASTKÓW ŚLADOWYCH W POLSKICH SI AN ACH

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE T. 23, Z. 2, W ARSZAW A 1972 Doniesienia do referatu III i IV MIECZYSŁAW NOWAK ZAWARTOŚĆ PIERWIASTKÓW ŚLADOWYCH W POLSKICH SI AN ACH DONIESIENIE N A TLE BADAIsT W LATACH 1963 1969 Instytut Produkcji R oślinnej SGGW, W arszawa W Polsce nie prowadzono dotychczas systematycznych badań zarówno nad wartością paszową siana, jak i nad zawartością w nim składników pokarmowych i mineralnych. Na niektórych terenach sporadycznie, dla celów doświadczalnych, zajmowały się tymi zagadnieniami instytuty żywienia zwierząt uczelni, pracownie Instytutu Zootechniki oraz Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych, a także niektóre wojewódzkie stacje chemiczno-rolnicze (np. w Koszalinie). Materiałów tych zebrało się dość dużo i wskazane byłoby dokonanie syntezy oraz wprowadzenie z nich odpowiednich wniosków. Z inicjatywy Komitetu Melioracji, Łąkarstwa i Torfoznawstwa Polskiej Akademii Nauk przystąpiono w roku 1968 do systematycznych badań siana pochodzącego z całego kraju. Podstawę do tych prac mają dać analizy chemiczne próbek siana zebranych z łąk położonych w różnych warunkach siedliskowych. W uzgodnieniu z Ministerstwem Rolnictwa służba melioracyjno-łąkarska pobiera próbki siana z obiektów łąkowych przed pierwszymi sianokosami, a analiz chemicznych dokonują wojewódzkie stacje chemiczno-rolnicze. Ze względu na inne zajęcia pracowników łąkarskich. a także zadania stacji chemiczno-rolniczych, przyjęto analizować corocznie z terenu każdego województwa tylko 25 próbek siana i tyle próbek kupkówki pospolitej. Trawę tę wybrano jako wzorcową dla uchwycenia charakterystycznych różnic wynikających z odrębności siedlisk łąkowych, z których pobierane są próbki siana. Analizy chemiczne kupkówki pospolitej mają w pewnej mierze zastąpić zdjęcia składu gatunkowego roślinności łąkowej i wykazać, jak zmienia się zawartość składników pokarmowych oraz mineralnych w sianie w zależności od niektórych warunków ekologicznych, zwłaszcza od wilgotności i nawożenia gleby łąkowej.

198 M. Nowak O wybraniu kupkówki pospolitej jako gatunku wzorcowego zadecydował fakt, że jest to trawa powszechnie występująca na większości naszych łąk, oraz że jest to gatunek wysokiej wartości pastewnej, silnie reagujący na nawożenie, zabiegi pielęgnacyjne oraz użytkowanie. Oprócz próbek siana i kupkówki personel łąkarski pobiera również próbki gleb, w których badano odczyn oraz zawartość składników mineralnych. Wypełniona przez próbobiorców ankieta służy do ogólnego scharakteryzowania łąki, jej gleby, wilgotności siedliska, położenia, składu botanicznego runi oraz innych warunków. Na podstawie tak zebranych materiałów z lat 1968 1970 dokonana ś re d n ia zaw artość mikroelementów w polskich, sian ach w 1968 r. w mg/kg s.m. /lic z b y w naw iasach oznaczają w ahania/ Tabela 1 Województwo L iczba p ró bek Uiedź llangan Żelazo K obalt Cynk B ia ły sto k 13 Bydgoszcz 20 3,72 / 1,2 0-6,5 5 / 54,42 /2 7,5-1 4 2,5 / 156,96 /9 5,6-1 0 4,3 / Gdańsk 11 6,2 0 /3,9 6-8,7 6 / 129,5 /5 2,9-2 5 8,6 / Katowice 12 9,1 8 / 5,3-3 0,0 / 8 8,4 /3 5,3-1 3 9,3 / 0,153 /0,0 6 4-0,2 1 4 / K o szalin 17 6,0 0 / 3,0 0-9,0 0 / 13,07 /7 0,0-2 2 1,0 / 158,9 /6 4,9-2 7 2,0 / Kraków 15 7,53 /5,2-1 5,6 / 3 8,4 / 5,0-1 1 2,0 / 6 5,9 /2 6,0-1 3 7,0 / L u b lin 27 6,27 /2,7-1 5,9 / 90,7 /2 3,2-2 1 4,0 / Opole 26 6,7 3 A,4 8-1 0,0 9 / 114,9 /3 8,5-2 3 5,6 / 23 2,0 /1 1 4,2-5 2 9,0 / 4 9,4 / 1 9,5-7 8,9 / Poznań 14 4,0 4 / 1, 7-7,0 / 6 0,9 / 1 1, 0-192, 0/ S z c zecin 26 5,0 4 /3, 5-8,7 / 7 7,6 /2 2,0-2 3 9,0 / 0,0 7 /0,0 2-0,4 0 / Warszawa 27 7,5 /3,8-1 5,8 / 140,0 /3 0,0-3 8 0,0 / 150,0 /5 4,0-2 2 6,0 / Z ielo n a Góra 26 5,8 / 3,1 0-9,4 / 7 7,7 /3,6 0-2 1 2,0 / 0,0 8 /0,0 8 0-0,1 3 0 /

Ś red n ie z a w a rto ści mikroelem entów w p o ls k ic h sian a c h w 1969 r. mg/kg 8.nu /lic z b y w naw iasach oznaczają w ahania/ î i b e u a Województwo L iczba próbek Miedź Mangan Żelazo K obalt Cynk M olibden B ia ły sto k 23 o k.5.0 / 2, 0-9,0 / o k.90,0 /2 7,0-3 4 0,0 / 150,0 /5 9,0-1 0 0 0,0 / 0,5 0 /0,1 0-1,3 4 / Bydgoszcz 26 6,0 /1,3 0-1 7,2 5 / 65,0 /2 7,0-9 9,0 / 210 /5 0,0-6 8 0,0 / 1,1 0 / 0,6 0-3,8 0 / Gdańsk 25 5,0 /1,6 0-9,4 7 / 120,0 /2 1,7-2 4 3,5 / 220,0 /6 9,7-1 6 9 2,7 / Katowice 27 7,5 /5,0 2-1 2,4 7 / K o szalin 53 8,0 / 2, 3-2 3, 8/ 95,0 /2 2,4-2 1 0,5 / 110,0 /2 6,5-1 9 2,1 / 140,0 /7 4,5-6 6 6,3 / 160,0 /5 4,9-6 2 3,0 / 0,0 5 /0,0 2 1-0,2 3 5 / Kraków 26 7,5 /5,7-1 0,0 / 220,0 /1 2 0,0-7 6 0,0 / 6 0,0 /3 2,0-1 3 6,0 / 0,5 0 /0,2 0-0,9 9 / L ublin 14 6,5 /2,8 1-9,7 8 / 150,0 /2 3,0-2 3 9,5 / 160,0 /8 5,1-4 7 3,4 / 50,0 /2 4,4-1 0 0,9 / 0,6 0 /0,1 3-2,0 3 / Łódź 21 5,5 /1,7 4-1 0,5 8 / 135,0 /3 6,9-2 6 7,0 / Opole 24 8,5 /5,7 0-2 3,0 9 / Poznań 36 6,0 /2,0 0-8,2 5 / 170,0 /4 8,4 2-2 6 7,0 0 / 160,0 /4 4,0-2 7 2,0 / 190,0 /9 9,4-3 6 5,5 / 0,1 6 /0,0 7-0,2 8 / 4 8,0 /3 0,1 0-7 2,4 0 / 0,4 0 /0,0 5-1,3 7 / Rzeszów lß 6,0 /2,1 1-1 3,9 2 / S zcze cin 21 5,8 /1,9 0-8,9 0 / 120,0 /1 8,3-2 3 2,2 / 9 5,0 /1 0,8-5 5 7,0 / 0,0 3 / 0,0-0,0 8 9 / 0,6 0 / 0, 22-1, 90/ Warszawa 22 4,0 /1, 1-9,1 / 110,0 /2 8,0-2 6 2,0 / 170,0 /7 8,0-7 9 2,0 / Wrocław 2? 8,5 /3,1-1 2,8 / 140,0 / 2 1, 0-203, 0/ Z ielona Góra 26 8,0 /3,5 7-1 4,5 5 / 130,0 /3 6,2-4 0 0,6 / 180,0 /9 3,0-5 0 0,0 /

2 0 0 M. Nowak zostanie próba oceny wartości polskiego siana. W opracowaniu tym będzie również uwzględniona reak-cja runi łąkowej na nawożenie i sposób użytkowania. Ze względu na tematykę konferencji pominięto w niniejszym doniesieniu dane charakteryzujące zasobność naszego siana w składniki pokarmowe zwierzęce (białko, węglowodany, tłusz-cze, włókno, karoteny) i makropierwiastki (P, K, Ca, Mg, Na, S, Cl); przedstawiona będzie średnia zawartość mikroelementów według analiz dokonanych w latach 1968 1 1969 (tab. 1 i 2). W celu zorientowania się w ocenie uzyskanych liczb, a więc również w szacunku wartości siana jako paszy, zestawiono w tab. 3 ilości pier- Zawartość pierw iastków śladowych w glebach i ro ślin a c h oraz zapotrzebowanie zwierząt w mg/kg s.m. T a b e l a 3 Miedź Mangan Żelazo Kobalt Bor Cynk Lîolibden ~leby 50-60 Î 3000 400-5000 ±1-50 ±40 ±250 2-20 Rośliny 4-15 10-2000 do 3000 0,05- -0,2 50-70 10-150 0,01- -3.8 Siano dla ZY.ierząt powinno zawierać 6-12 ok. 30-100 ok. 30-50 0,06- -0,1 ok. 00-80 ok. 1-1,5 wiastków, które, według obecnych poglądów, powinna zawierać gleba, oraz ich ilości potrzebne roślinom, a także bydłu, dla którego siano jest głównie przeznaczone. Tabelę tę opracowano na podstawie liczb podawanych w literaturze. Należy zaznaczyć, że dane te wahają się dość znacznie, zarówno ze względu na zawartość składników w glebach, jak z powodu różnic w intensywności pielęgnowania oraz użytkowania łąk. Także różnice w potrzebach pokarmowych poszczególnych ras zwierząt czy indywidualne właściwości badanych sztuk zwiększają wspomniane wahania. Według danych, cytowanych w literaturze, z żywienia krów, na 1 kg suchej paszy powinno przypadać (w mg): miedzi ok. 8, manganu ok. 30, żelaza ok. 30, kobaltu 0,1, cynku 50, molibdenu 1.5. Przyjmując te dane za podstawowy miernik zapotrzebowania zw ierząt na mikroelementy, obliczono liczbę próbek siana, które nie zawierały dostatecznych ilości poszczególnych składników (tab. 4). Obraz ten

Pierwiastki śladowe w polskich sianach 201 nie jest niestety pocieszający, gdyż np. w 1969 r. stwierdzono w próbkach brak pierwiastków: brakujący pierw iastek procent próbek m iedź 77 m angan 10 m olibden 32 kobalt 12 cynk 9 Województwo L iczb a próbek s ia n a i kupkówki, w k tó ry c h a n a liz a n ie w ykazała d o statec z n ej zaw artości pierw iastków śladowych d la p o trzeb żyw ienia zy /ierząt O gólna l ic z b a próbek pobrana w la ta c h 1968 * / 1969**/ Miedź Mangan Ż elazo 1! j tëclibden j K obalt Tabela Ц- B ia ły sto k 26 46 44 2 0 46 - - Bydgoszcz 39 39 3 52 46 2 0 39 - - Gdańsk 22 13 0 0 _ 50 49 1 - - - - Katowice 24 17 0 0 54 22 3 0-42 - K o sz alin 54 23 0 0 _ 106 80 2 0 - - - Kraków 30 17 14 _ 30 _ 17 52 39 0-52 - 8 L u b lin 54 49 1 28 26 3 0 26-26 Łódź 42 37 2 - - - - Opole 52 47 5 0 52 _ 35 48 18 0 0 48 9 32 Poznań 28 28 8 _ 72 65 0 - - - - Rzeszów 30 19 2 36 28 - - - - - S zczecin 52 49 4 _ 43 _ 42 36 3 3 38 41 - Warszawa 54 25 0 0 _ 44 44 1 0 - - - Wrocław 54 29 3 - - - Z ielo n a Góra 52 51 10 40 _ 52 35 0 0 - - - Razem w r.1963 497 377 47 82 43 52 w r.1969 778 598 20 249 92 66 Razem w obu la ta c h i 1275 975 67 331 135 118 Cynk * / L iczb a górna oznacza 1968 r. * * / Liczba dolna oznacza 1969 r.

2 0 2 M. Nowak Stosunkowo najkorzystniejsza jest sytuacja z żelazem, którego zaledwie 3 próbki zawierały mniej niż podana wyżej norma zapotrzebowania. Przedstawione zestawienie braku poszczególnych pierwiastków w sianie i kupkówce daje tylko orientacyjny obraz składu chemicznego omawianych pasz. W jednym przypadku zawierają one więcej mikroelementów, w innym mniej. Zależy to od wielu czynników, wśród których najważniejszą rolę odgrywa prawdopodobnie zestaw botaniczny runi, a w nim procentowa ilość znajdujących się ziół i chwastów. Rośliny dw u liścienne są w porównaniu z trawami zawsze zasobniejsze w pierwiastki mineralne. Literatura światowa przyznaje, że problematyka dotycząca mikroelementów należy do stosunkowo mało zbadanych. W każdym zagadnieniu dotyczącym poznania ich roli. ustalenia ilości mikroelementów potrzebnych poszczególnym gatunkom roślin, określenia, czy badany składnik jest synergiczny, czy też antagonistyczny w stosunku do innych pierwiastków. prowadzone doświadczenia wymagają wielokrotnych powtórzeń w różnych wariantach i nader precyzyjnego ich wykonywania. Dla życia roślin ważnych jest ok. 17 20, a dla zwierząt 22 24 pierwiastków mineralnych. Zarówno brak. jak nadmiar jednego lub więcej składników mineralnych może powodować zakłócenia metabolizmu objawiające się: u roślin chlorozą, słabym wzrostem, nierozkrzewianiem się rośliny, brakiem kwiatów i nasion, nieodpornością na choroby grzybowe, liściozwojem, mozaikowatością i plamami na liściach, zasychaniem. a czasem gniciem rośliny itp.. u zwierząt ogólną słabością i apatią, lizawością, chudnięciem, słabym wzrostem, anemią, biegunką, bądź obstrukcją, wypadaniem sierści, matowością włosa, egzemą skóry, zjadaniem odchodów, niemocą u buhajów, a niepłodnością i ronieniem u krów, złym wykorzystaniem paszy i brakiem apetytu, drżeniem na ciele psychozą bojaźni, nieodpornością na pasożyty itp. Groźniejszym w skutkach wydaje się zwłaszcza brak danego mikroelementu niż jego nadmiar, zwłaszcza nieduży. Oczywiście ważny jest również stosunek poszczególnych pierwiastków mineralnych i ich grup do siebie. Wymieniono tylko część klęsk w produkcji rolniczej, którymi może objawić się i grozić brak mikroelementów w organizmach roślinnych i zwierzęcych, co stanowi dla nauki poważne m em ento, wskazujące na konieczność zajmowania się tą problematyką. Postępująca intensyfikacja gospodarki łąkowo-pastwiskowej za pomocą dużych dawek nawozów azotowych, które rolnik nie zawsze równo

Pierwiastki śladowe w polskich sianach 203 waży innymi składnikami, może także wpływać ujemnie na przebieg wielu procesów fizjologicznych, zachodzących w roślinach. Uzyskana tą drogą pasza ma często niewłaściwy skład i złą wartość w żywieniu zwierząt. Przy rozpatrywaniu zadań i prac badawczych w rozwiązywaniu zagadnień mikroelementów powinien brać udział kolektyw złożony z gleboznawców, nawozowców, zootechników, lekarzy weterynarii, żywieniowców i rolników, wśród których nie może braknąć również łąkarzy. LITERATURA [1] В a l u k A., Czekalski A., Kociałkowski Z.: Zawartość m ikroelem entów w różnych gatunkach traw. PTPN, tom 13, 1965, z. 1. [2] В e r g n e r H.: Tierernährung. W issenschaftliche Taschenbücher, A kadem ie- Verlag, Berlin 1967. [3] Gawęcki K., 11 e с k i J., P o n i k i e w s к a Т.: W pływ różnych czynników na zawartość Fe, Cu, Mn, Zn w niektórych trawach i lucernie. Zesz. probl. Post. Nauk roi., nr 114, 1971, s. 69 76. [4] Gawęda H., Raiska M.: Rola ziół w zaopatrzeniu zw ierząt w składniki m ineralne i elem enty śladowe. Część I i II. Rocz. Nauk roi.. 85-B -l i 85-B-4, 1965. [5] G i s i g e r L., Z u b e r R.: Spurenelem entgehalt des Futters einiger D üngungsversuche. Die Phosphorsäure, t. 16, z. 5/6, Essen 1956. [6] Hart M. L., Deijs W. B.: U ntersuchungen über den K obaltgehalt des G rünlandes. D ie Phosphorsäure, t. 12, z. 6, Essen 1952. [7] Hasler A., Pulver H., Zuber R.: Mangan und andere Spurenelem ente in W iesenfutter und Futterplanzen. M itteilungen aus dem Gebiete der L e bensm itteluntersuchung, z. 6, Bern 1957. [8] Kociałkowski Z., Czekalski A., Baluk A.: Zawartość m ikroelem entów w glebach i roślinach łąkow ych doliny średniego biegu Noteci. Rocz. Nauk roi., 93-A -l, 1967. [9] Kuczyńska I.: Stosunek m iedzi do m olibdenu w sianie. Zesz. probl. Post. Nauk roi., nr 114, 1971, s. 169 172. [10] Liwski St.: M ikroelem enty mangan, żelazo, bor, miedź, kobalt, cynk i m olibden w roślinności łąkow ej i bagiennej. Rocz. Nauk roi., 75-F -l, 1961. [11] M ateriały z konw ersatorium pośw ięconego badaniom m ikroskładników w g lebach i roślinach. K om itet G leboznaw stw a i Chemii Rolnej PAN, Lublin 1967. [12] M ineralstoffversorgung von P flanze und Tier. DDR, D eutsche A kadem ie der L andw irtschaftsw issenschaften, Berlin 1966. [13] Munk H.: Uber den M ineralstoffbedarf und die M ineralstoffversorgung der W iederkäm er auf der W eide. B ayerisches L andw irtschafliches Jahrbuch, R. 41, z. 2, 1964. [14] Nowak M.: Zawartość składników m ineralnych oraz niektórych pierw iastków śladow ych w roślinach runi łąkow o-pastw iskow ej. Zesz. probl. Post. Nauk roi., nr 114, 1971, s. 29 44.

204 M. Nowak [15] R i e h m H., Schulze-Grobleben W., Baron H.: D ie M ikronaturstoffe Bor, Kupfer u. K obalt im Thom asphosphat und ihre Bedeutung zur V erhüttung von M angelkrankheiten. Die Phosphorsäure, t. 14, z. 1, Essen 1954. [16] Sapek A., Heinsch K.: Tabele zaw artości składników m ineralnych w sia nach woj. koszalińskiego z 1965 i 1966 r. M aszynopis autora. [17] Taylor T. G.: Soil, Plant, A nim al com plex. Nature 203, London 1964. [18] Tuchołka Z., Baluk A., Czekalski A., Kociałkowski Z.: Z a wartość składników m ineralnych w roślinach łąkow ych z niektórych rejonów W ielkopolski. Cz. II. M ikroelem enty. PTPN, t. 18, z. 2, 1964. [19] Zuber R. : Spurenelem ent Gehalt des Futters einiger D üngungsversuche. Czasop. Die Grüne, z. 22, Zürich 1956. Prof. dr M ieczysław N ow ak Instytut Produkcji R oślinnej SGGW W arszaw a, ul. R akow iecka 26