KULTURA Działania Unii Europejskiej w zakresie kultury stanowią uzupełnienie polityki kulturalnej państw członkowskich w różnych dziedzinach: na przykład w dziedzinie ochrony europejskiego dziedzictwa kulturowego, współpracy z instytucjami kulturalnymi różnych państw czy też wspierania mobilności twórców kultury. Sektora kultury dotyczą także postanowienia traktatów nieobejmujące bezpośrednio kultury. PODSTAWA PRAWNA Działania UE na rzecz kultury podlegają uregulowaniom art. 167 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) (dawny art. 151 TWE). Ustanowiono w nim zasady oraz aktualne ramy dla polityki w zakresie kultury, obejmujące zarówno jej aspekt materialny, jak i procedury podejmowania decyzji. W art. 6 TFUE określono kompetencje Unii w dziedzinie kultury: Unia ma kompetencje do prowadzenia działań mających na celu wspieranie, koordynowanie lub uzupełnianie działań państw członkowskich. Traktat z Lizbony nadaje większe znaczenie kulturze: preambuła Traktatu o Unii Europejskiej (TUE) wyraźnie odnosi się do inspirowania kulturowym, religijnym i humanistycznym dziedzictwem Europy. W jednym z kluczowych celów określonych w Traktacie jest mowa, że UE szanuje swoją bogatą różnorodność kulturową i językową oraz czuwa nad ochroną i rozwojem dziedzictwa kulturowego Europy (art. 3 TUE). W Traktacie z Lizbony wprowadzono istotne nowe rozwiązanie: w procesie podejmowania decyzji przez Radę w sprawach kultury będzie od teraz obowiązywać zasada głosowania większością kwalifikowaną w miejsce dotychczasowej, polegającej na głosowaniu jednomyślnym. Niemniej jednak ponieważ wciąż nie jest możliwa harmonizacja przepisów krajowych w zakresie polityki kulturalnej, zasada głosowania większością kwalifikowaną będzie miała w głównej mierze zastosowanie w przypadku podejmowania decyzji dotyczących formy i zakresu programów finansowania. W art. 13 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej stwierdzono, że: sztuka i badania naukowe są wolne od ograniczeń. Artykuł 22 karty stanowi, że: Unia szanuje różnorodność kulturową, religijną i językową. CELE Traktat stanowi, że UE przyczynia się do rozkwitu kultur państw członkowskich, w poszanowaniu ich różnorodności narodowej i regionalnej, i równocześnie podkreśla znaczenie wspólnego dziedzictwa kulturowego. W europejskim planie działań na rzecz kultury (z 2007 r.) uznaje się, że kultura stanowi niezbędny element w realizacji strategicznych celów UE, tj. dobrobytu, solidarności i bezpieczeństwa, a zarazem zapewnia Unii silną pozycję na arenie międzynarodowej. Dokumenty informacyjne o Unii Europejskiej - 2015 1
OSIĄGNIĘCIA A. Rozwój polityki 1. Europejski plan działań na rzecz kultury W maju 2007 r. Komisja przedstawiła propozycję europejskiego planu działań na rzecz kultury, opartego na trzech wspólnych celach, takich jak: różnorodność kulturowa i dialog międzykulturowy; kultura jako katalizator twórczości; oraz kultura jako istotny element stosunków międzynarodowych. Zgodnie z pierwszym celem UE i wszystkie pozostałe zainteresowane strony powinny współpracować na rzecz propagowania dialogu międzykulturowego, mając na uwadze rozumienie, poszanowanie i promowanie różnorodności kulturowej. Na przykład należy dokładać starań na rzecz transgranicznej mobilności artystów i pracowników sektora kultury, a także transgranicznego rozpowszechniania dzieł sztuki. Drugi cel koncentruje się na promowaniu kultury jako katalizatora twórczości w ramach strategii lizbońskiej na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia oraz przyjętej po niej strategii Europa 2020. Trzecim celem jest propagowanie kultury jako niezbędnego elementu w stosunkach międzynarodowych Unii. UE, jako strona Konwencji UNESCO w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego, zobowiązała się do nadania Europie nowej, bardziej aktywnej roli w dziedzinie kultury w kontekście stosunków międzynarodowych Europy i włączenia wymiaru kulturowego jako istotnego elementu w stosunkach Europy z krajami i regionami partnerskimi. 2. Dialog międzykulturowy Jednym z bieżących priorytetów UE jest dialog międzykulturowy. Po wejściu w życie Traktatu z Lizbony zagadnienie to nabrało jeszcze większego znaczenia. Takie inicjatywy jak działania na rzecz kultury Romów, wielokulturowe miasta oraz dialog w ramach platformy na rzecz wielokulturowej Europy mają szczególne znaczenie zwłaszcza w dziedzinie polityki kulturalnej. Inne strategie polityczne UE promujące dialog międzykulturowy obejmują między innymi: strategie związane z sektorem audiowizualnym, wielojęzyczność, młodzież, badania naukowe, integrację i stosunki zewnętrzne. B. Programy działań 1. Europejskie Stolice Kultury (ESK) Europejskie Stolice Kultury to jedno z najbardziej udanych i najlepiej znanych europejskich przedsięwzięć w dziedzinie kultury. Wyboru miast dokonuje niezależny panel na podstawie programu kulturalnego, który musi mieć wyraźny wymiar europejski, angażować członków społeczności lokalnej w każdym wieku i przyczyniać się do długofalowego rozwoju miasta. Realizowana przez lata inicjatywa dotycząca europejskich stolic kultury stała się również unikalnym bodźcem do rewitalizacji miast, zwiększania ich kreatywności oraz poprawy wizerunku. Tytuł Europejskiej Stolicy Kultury otrzymało dotychczas ponad 40 miast, od Sztokholmu po Genuę, od Aten po Glasgow i od Krakowa po Porto. Począwszy od 2011 r. co roku dwa miasta z dwóch różnych państw UE wyznaczane są na Europejskie Stolice Kultury (w 2014 r. były to Ryga (Łotwa) i Umeå (Szwecja)). Do procedury wyboru miasta przystępuje się około sześć lat wcześniej, ale kolejność państw członkowskich, które mogą być gospodarzami wydarzenia, ustalana jest wcześniej i przebiega w dwóch etapach. Polega ona między innymi na ocenie wniosków przez panel niezależnych ekspertów w dziedzinie kultury. Dokumenty informacyjne o Unii Europejskiej - 2015 2
Zasady i warunki, na jakich miasta noszą tytuł Europejskiej Stolicy Kultury, określono w decyzji (nr 1622/2006/WE) Parlamentu Europejskiego i Rady z 2006 r. i są one obecnie (kwiecień 2014 r.) poddawane rewizji [1]. 2. Nagrody W ramach unijnej polityki kulturalnej wspiera się przyznawanie nagród w dziedzinie dziedzictwa kulturowego, architektury, literatury i muzyki. Nagrody UE mają służyć zwracaniu uwagi na najwyższą jakość działań europejskich w tych sektorach oraz ich powodzenie. Za pomocą nagród wyróżnia się przede wszystkim artystów, muzyków, architektów, pisarzy i tych, którzy podejmują problematykę dziedzictwa kulturowego, i zwraca uwagę na ich twórczość. Tym samym stają się oni wizytówką Europy, propagując jej bogatą różnorodność kulturową oraz znaczenie dialogu międzykulturowego i transgranicznych działań w dziedzinie kultury, zarówno w Europie, jak i poza jej granicami. 3. Mobilność artystów Transnarodowa mobilność artystów i osób zawodowo zajmujących się kulturą odgrywa niebagatelną rolę w urzeczywistnianiu idei wspólnej europejskiej przestrzeni kulturowej oraz w działaniach na rzecz różnorodności kulturowej i dialogu międzykulturowego. Artyści i osoby zawodowo zajmujące się kulturą muszą mieć możliwość odbywania podróży zagranicznych, aby poszerzać zakres swoich działań oraz konfrontować się z nową publicznością. Stanowi to dla nich nowe źródło inspiracji i motywuje ich do twórczej pracy, a także wymiany doświadczeń z innymi i wzajemnej nauki, dzięki czemu mają oni więcej możliwości rozwoju kariery. Transnarodowa mobilność artystów i osób zawodowo zajmujących się kulturą jest jednym z działań priorytetowych programu Kultura od 2000 r. W nowych ramach na okres 2014 2020 zagadnieniu temu nadano jeszcze większą wagę poprzez wsparcie budowania zdolności z myślą o pomaganiu artystom w rozwijaniu ich międzynarodowej kariery oraz propagowaniu sieci międzynarodowych w celu tworzenia możliwości zawodowych, wspierania wspólnej europejskiej przestrzeni kulturowej oraz promowania europejskiej aktywnej postawy obywatelskiej. 4. Kreatywna Europa unijny program w dziedzinie kultury na lata 2014 2020 Kultura jest potężnym narzędziem pozwalającym przekazywać wartości i promować cele będące w interesie publicznym, które wykraczają poza tworzenie dobrobytu materialnego. Kultura znajduje się na krawędzi sfery gospodarczej i sfery politycznej, uważanych za główne obszary integracji europejskiej, przy czym urzeczywistnia ona dodatkowy istotny wymiar. Nie tylko tworzy dobrobyt materialny, lecz także sprzyja włączeniu społecznemu, lepszemu kształceniu, pewności siebie i poczuciu dumy wynikającemu z przynależności do historycznej społeczności. W tym kontekście Unia Europejska uruchomiła nowy program w sektorze kultury i sektorze audiowizualnym na okres 2014 2020: Kreatywna Europa. Powstał on w oparciu o wcześniejsze unijne programy: programy MEDIA (1991 2013), program MEDIA Mundus (2011 2013), i programy Kultura (2000 2013). Ponadto program Kreatywna Europa będzie obejmował podprogram międzysektorowy składający się z dwóch części: [1]Więcej informacji można uzyskać pod adresem: http://www.europarl.europa.eu/oeil/popups/ficheprocedure.do?reference=2012/0199%28cod%29&l=en#tab-0. Dokumenty informacyjne o Unii Europejskiej - 2015 3
a. zarządzanego przez Europejski Fundusz Inwestycyjny instrumentu gwarancji finansowych, który ma ułatwiać małym podmiotom dostęp do pożyczek bankowych; b. funduszy na rzecz wspierania badań, analiz i lepszego gromadzenia danych w celu udoskonalenia bazy danych niezbędnej do kształtowania polityki. Program Kreatywna Europa wesprze europejskie kino, a także sektor kultury i sektor kreatywny, co pozwoli na zwiększenie ich wkładu w zatrudnienie i wzrost. Wśród głównych beneficjentów znajdą się artyści, osoby i organizacje zawodowo związane z kulturą i sektorem audiowizualnym działający w dziedzinach takich jak: sztuki widowiskowe, sztuki piękne, działalność wydawnicza, film, telewizja, muzyka, sztuki interdyscyplinarne, dziedzictwo kulturowe czy branża gier wideo. Oczekuje się, że program, którego budżet na najbliższych siedem lat wynosi 1,46 mld EUR (czyli o 9 % więcej w porównaniu z obecnym poziomem), pobudzi sektor kultury i sektor kreatywny. Ten program ramowy będzie prostym, rozpoznawalnym i łatwo dostępnym instrumentem otwierającym drogę osobom zawodowo związanym z kulturą i pracą twórczą w Europie oraz stworzy warunki dla powstawania synergii i dla wzajemnego pobudzania do aktywności w różnych dziedzinach sektora kultury i sektora kreatywnego. ROLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO Traktat z Lizbony wzmocnił uprawnienia Parlamentu. W swoich rezolucjach Parlament wzywał do zwiększenia środków budżetowych przeznaczanych na kulturę, do poprawy sytuacji osób pracujących w sektorze kultury oraz do większego docenienia europejskiego dziedzictwa kulturowego. Jeżeli chodzi o twórczość artystyczną, opowiada się on za przyznaniem państwom członkowskim możliwości stosowania obniżonej stawki podatku VAT na szerszą gamę usług i dóbr, takich jak nagrania muzyczne i filmowe, o ile nie naruszy to funkcjonowania rynku wewnętrznego. W Europie istnieje wciąż wiele przeszkód dla swobodnego przepływu twórców, wytworów kultury oraz działań, które widoczne są nawet w środowisku cyfrowym. Parlament apelował o to, by w ramach regulacyjnych dla artystów mobilnych rozwiązano problemy z zakresu opodatkowania i zabezpieczenia społecznego. Parlament już wielokrotnie zajmował się szczególnym charakterem sektora kultury. W rezolucji z maja 2011 r. w sprawie uwalniania potencjału przedsiębiorstw z branży kultury i branży twórczej [2] Parlament z zadowoleniem przyjął to, że podmioty szczebla europejskiego coraz bardziej doceniają rolę branży kultury i branży twórczej i że znalazło to swoje odzwierciedlenie w bieżących działaniach politycznych. W rezolucji podkreślono między innymi rolę edukacji w zakresie sztuki oraz znaczenie różnorodności językowej dla rozpowszechniania wytworów kultury. Godną uwagi inicjatywą Parlamentu w tym obszarze jest nagroda LUX. Jest to nagroda przyznawana europejskim filmom, mająca na celu wspieranie debaty nad problematyką integracji europejskiej oraz ułatwianie rozpowszechniania europejskich filmów na terenie Europy. W ramach nagrody finansuje się opracowanie napisów dla zwycięskiego filmu we wszystkich 23 językach urzędowych UE. Parlament pokazuje w ten sposób swoje zaangażowanie w konkretne działania w celu promowania różnorodności kulturowej i wzajemnego zrozumienia wśród obywateli UE. Do ostatnich działań Parlamentu w tym obszarze należą przyjęcie we wrześniu 2013 r. rezolucji w sprawie promowania europejskiego sektora kultury i sektora kreatywnego na rzecz wzrostu gospodarczego i wzrostu zatrudnienia [3] oraz przyjęcie w kwietniu 2014 r. stanowiska [2]Dz.U. C 377 E z 7.12.2012, s. 142. [3]Teksty przyjęte, P7_TA(2013)0368. Dokumenty informacyjne o Unii Europejskiej - 2015 4
z pierwszego czytania w sprawie wniosku dotyczącego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie zwrotu dóbr kultury wyprowadzonych niezgodnie z prawem z terytorium państwa członkowskiego (przekształcenie) [4]. Ana Maria Nogueira / Markus J. Prutsch 05/2015 [4]P7_TA(2014)0416. Dokumenty informacyjne o Unii Europejskiej - 2015 5