STADION LEGII Warszawska realizacja pracowni JSK Architekci

Projekt z okładki Kontrast między cokołem stadionu i lekkim zadaszeniem STADION LEGII Warszawska realizacja pracowni JSK Architekci Zgodnie z wytycznymi inwestora zaplanowano budowę nowego stadionu na miejscu istniejącego. Przyjęto czterogwiazdkową rangę obiektu (elite stadion), co oznacza, że pojemność trybun musiała wynieść minimum 30 000 miejsc siedzących. Trybuny są w pełni zadaszone i spełniają najwyższy standard UEFA. Układ urbanistyczny i kontekst historyczny Atutem inwestycji jest jej położenie w sąsiedztwie ul. Czerniakowskiej, zabudowy śródmiejskiej i rozległego parku. Zieleń stanowi fragment zabytkowej, urbanistycznej Osi Stanisławowskiej z XVIII w., która stała się dla architektów elementem zarazem ograniczajacym, jak i inspirującym określone rozwiązania. Jako ograniczenie wysokościowe dla samej bryły przyjęto wysokość otaczających drzew ostatecznie korona stadionu osiągnęła pułap 20 m. Dzięki temu obiekt, mimo znacznych wymiarów, nie dominuje nad krajobrazem, a lekki dach o wyraźnie zaznaczonej konstrukcji unosi się nad koronami drzew. Projektanci podkreślili także swój szacunek do zabudowy historycznej, a w szczególności do Zamku Ujazdowskiego. Zależało im na takim ograniczeniu wysokości najwyższych punktów bryły stadionu, aby nie przewyższał kalenicy dachu (38 m) i wież (45 m) zabytkowej budowli. Dookoła obiektu wydzielono bezpieczną strefę pieszą, która umożliwia gromadzenie się widzów przed wydarzeniem sportowym i spokojne wyjście ze stadionu, nawet w sytuacji awaryjnej. Obszar ten służy również obsłudze technicznej i komunikacyjnej. Położenie stadionu przy należącym do założenia Osi Stanisławowskiej Kanale Piaseczyńskim wymagało uzgodnienia projektu z władzami konserwatorskimi. Prócz tego, zachowana została elewacja zachodnia trybuny głównej, którą uznano za element o wysokich wartościach architektonicz- Obiekt budzi wiele emocji zarówno w środowisku architektonicznym, jak i wśród fanów sportu. Spoczywająca na masywnym cokole i przykryta lekkim dachem sylwetka stadionu harmonijnie wpisuje się w kontekst urbanistyczno-historyczny, zachowując przy tym swój indywidualny charakter. Gra barw na membranie Widok z promenady na płytę boiska nych, historycznych i identyfikacyjnych klubu. W sektorze tym projektanci przewidzieli pomieszczenia dla VIP-ów. Stamtąd można obserwować zarówno rozgrywki sportowe, jak i rozciągające się na zachód od stadionu tereny parkowe. Zachowana fasada została wyeksponowana także od strony wnętrzna, dzięki obejmującej kilka kondygnacji przestrzeni, doświetlonej za pomocą szklanego dachu. Wysoki standard użytkowania zapewnia odpowiednia jakość wyposażenia i zastosowanych materiałów wykończeniowych, a także ciekawy sposób rozwiązania ścian, podłogi i oświetlenia. Ze względów użytkowych oraz z konieczności doświetlenia pomieszczeń, zaproponowano wyrównanie mniejszych otworów okiennych do wielkości portfenetrów zlokalizowanych nad wejściami i nad klatkami schodowymi historycznej elewacji. Natomiast ze względu na zły stan techniczny konieczne było jej częściowe rozebranie. Usunięte fragmenty zostały odtworzone na wzór stanu pierwotnego i nadbudowane na całej długości szklaną bryłą, cofniętą na ok.1,5 m w stosunku do istniejącej ściany. Jej obecność nabiera wyjątkowego wyrazu szczególnie po zmroku, kiedy oświetlone wnętrze promieniuje na zewnątrz i wzbogaca efekt podświetlonej historycznej fasady. Architekci podkreślają, że włączenie elementu historycznego w nowoczesną bryłę stadionu wyróżnia projekt Legii na tle innych obiektów. Zgodnie z zaleceniami konserwatorskimi, założono również zachowanie modernistycznego pawilonu dawnej pływalni z wieżą skoków. Niestety, pawilon zostanie rozebrany, a pozostanie jedynie wieża do skoków. Arena i widownia Architekci, biorąc pod uwagę aspekt społeczny, założyli stworzenie obiektu przyjaznego i otwartego, a jednocześnie bezpiecznego, w którym możliwe będzie uczestnictwo szerokiej widowni w atmosferze wydarzenia sportowego. Przestrzeń, w której przebywają kibice, ma generować pozytywne emocje i sportową atmosferę dopingu. W związku z tym przyjęto następujące rozwiązania. Maksymalne zbliżenie trybun do pola gry. Pierwszy rząd widowni został nieznacznie wyniesiony (ok. 70 cm) nad boisko. Dzięki temu widzowie znajdują się blisko akcji toczącej się na polu gry i mają wrażenie bezpośredniego udziału w meczu. Aby żaden element architektoniczny nie ograniczał widoczności, zastosowano szklane balustrady dla dolnych i górnych trybun. Dobrą widoczność zapewnia także przewyżka rzędów (od 9,5 do 15 cm, wymóg UEFA min. 9 cm). 14 świat architektury 14 świat architektury świat architektury 15 Stalowy wspornik dachowy

Przekrój poprzeczny rys. archiwum JSK Architekci Organizacja widowni może być dowolnie modyfikowana za pomocą odpowiednio rozlokowanego systemu ogrodzeń i barier, które mogą być usuwane lub montowane, w zależności od planowanego widowiska. Bezpieczeństwo widzów zapewnia monitoring oraz czytelny system identyfikacji wizualnej. Odpowiednie rozwiązania zapewniają komfortowe warunki dla osób niepełnosprawnych. Wspomniana już promenada, zlokalizowana na cokole stadionu, pełni funkcję zwornika komunikacyjnego i funkcjonalnego. Usytuowano tu szereg elementów uzupełniających, jak toalety, punkty gastronomiczne (20 kiosków o zróżnicowanym menu), pierwszej pomocy i ochrony. Stąd również odbywa się bezpośrednie napełnianie trybun dolnych a przez schody i womitoria trybun 16 świat architektury górnych. Z promenady można także oglądać mecz na stojąco. Promenada stanowi zwieńczenie cokołu ukształtowanego za pomocą zazielenionych skarp, kamiennych murów i elementów z betonu architektonicznego. Kompozycja w naturalny sposób wpisuje się w otoczenie i park. Wielofunkcyjność Obiekt przeznaczony jest do różnorodnych funkcji. Na trybunie północnej tzw. żylecie zaplanowano możliwość demontażu siedzisk i użycie jej jako trybuny stojącej dla najbardziej zaangażowanych w doping kibiców. Według aktualnych przepisów nie jest jednak możliwe korzystanie z niej jako trybuny stojącej. W pozostałych strefach widowni usytuowano strefy demontowalnych siedzisk, po usunięciu których powstają dodatkowe przejścia ewakuacyjne, konieczne w trakcie imprez masowych, jak koncerty czy meetingi wykorzystujące powierzchnię boiska jako widownię i scenę. W południowo-zachodnim narożniku stadionu zlokalizowano panoramiczne studio telewizyjne, które może również spełniać rolę pomieszczeń do przeprowadzania wywiadów i spotkań reporterskich. Na najwyższym piętrze pawilonu usytuowano centralę ochrony, pomocy lekarskiej i bezpieczeństwa pożarowego. Na koronie stadionu zaprojektowano osłonę przed wiatrem w formie oszklonego ekranu, dzięki czemu można stamtąd podziwać panoramę Warszawy. W części zawodniczej, znajdującej się w parterze trybuny głównej, zaprojektowano zespół szatni z pomieszczeniami odnowy biologicznej oraz fizykoterapii, gabinety lekarskie, pokoje dla sędzów, dziennikarzy oraz przedstawicieli FIFA i UEFA. Funkcje podstawowe uzupełnia szereg pomieszczeń, które zapewniają użytkowanie budynku niezależnie od aktualnych wydarzeń. Pomieszczenia trybuny głównej, jak klub biznesowy (dla 1700 osób, z indywidualną kuchnią) i loże, mogą działać codziennie i służyć jako sale konferencyjne, briefingowe i bankietowe. W skrzydle północnym cokołu (ul. Łazienkowska) zlokalizowano muzeum klubu, sklep kibica, sport bar oraz strefę administracyjną z biurami klubu. Część wschodnią i południową cokołu wypełnia dwupoziomowy garaż mieszczący 779 samochodów. Konstrukcja i wykończenie Przekrycie unoszące się nad stadionem, widoczne z wielu punktów miasta, jest zadaszeniem z tkaniny technicznej z włókien szklanych, pokrytych tworzywem PTFE. Membrana ta spoczywa na misternej konstrukcji stalowej. Od strony boiska pokrycie dachu uzupełnia pas płyt poliwęglanowych, który zapewnia lepsze doświetlenie naturalne murawy. Podstawowy układ konstrukcyjny trybun został wykonany z żelbetu, na którym zamontowano stalowe kratownice przestrzenne konstrukcji dachowej w rozstawie ok. 21 m i wysięgu ok. 32 m. Właściwe napięcie membrany gwarantuje odpowiednio zaprojektowany system lin. Rury spustowe odwodnienia dachu zostały ukryte w elementach konstrukcyjnych. Trybuny wykonano z betonu architektonicznego ze zbrojeniem podwieszanym w formach podczas betonowania. Dzięki temu wyeliminowano konieczność stosowania podkładek dystansowych i uzyskano wysoką jakość powierzchni, a także atrakcyjny wygląd zewnętrzny. Cały obiekt, w tym schody, womitoria, poręcze balustrad, jest iluminowany od zewnątrz i wewnątrz. Na szczególną uwagę zasługują rozwiązania zastosowane w płaszczyźnie dachu, m.in. efekt laola w barwach Legii. Zieleń skarp została dodatkowo podświetlona oprawami energooszczędnymi typu LED w kolorze zielonym. Do grupy Gemite należy również JWB Cover sp. z o.o., firma wykonawcza zajmująca się przede wszystkim usługami specjalistycznymi w zakresie zabezpieczenia i ochrony konstrukcji stalowych i betonowych. Produkty z naszej oferty: INTERZINC 52 (wysokocynkowany epoksyd), spełniający wymagania SSPC Paint 20. Składnik wszelkich antykorozyjnych systemów powłok w agresywnych środowiskach, włącznie z występującymi na konstrukcjach morskich, urządzeniach petrochemicznych, instalacjach celulozowopapierniczych, mostach i elektrowniach. Dostępny w kolorach: niebieskim, szarym i zielonym. INTERGARD 475HS (epoksyd). Przeznaczona do stosowania jako grubopowłokowa farba poprawiająca ochronę barierową szerokiej gamy antykorozyjnych systemów powłokowych w wielu środowiskach takich, jak instalacje przybrzeżne, zakłady petrochemiczne, celulozowo-papiernicze oraz mosty. Wersja z blaszkowatym tlenkiem żelaza umożliwia wydłużenie okresu przemalowania i dogodniejszą aplikację w wytwórni przed transportem i finalnym malowaniem konstrukcji na budowie. Dostępny w kolorach: jasnoszarym MIO i wybranym zakresie barw. INTERFINE 878 (polisiloksan akrylowy). Odporna na ciężkie warunki farba nawierzchniowa przeznaczona do aplikacji na odpowiednio zagruntowanej stali. Charakteryzuje się dobrą elastycznością, odpornością na ścieranie, zapewnia ochronę przed rozpryskami i zachlapaniami różnymi chemikaliami. Przeznaczona do stosowania na stadionach sportowych, mostach, platformach przybrzeżnych, zakładach chemicznych, petrochemicznych, celulozowo-papierniczych i energetycznych. Szeroki zakres w zakresie kolorowania Chromascan. Dzięki rozwiązaniom przyjętym w projekcie przez pracownię JSK Architekci, obiekt Legii osiągnął standard najlepszych stadionów na świecie. Obszerny materiał na temat budowy innych aren sportowych tego typu w Polsce, w tym również według projektów biura JSK Architekci, zamieściliśmy w artykule pt. Tu było ściernisko, który ukazał się w świecie architektury 6/2010. TRANSTECH POLSKA sp. z o.o. należy do Grupy Gemite (www.gemite.com.pl) i działa na rynku od 1996 roku. Jest dystrybutorem firmy International Coatings w Polsce - światowego lidera w produkcji farb i zabezpieczeń antykorozyjnych do ochrony stalowych konstrukcji mostowych. Produktami tego producenta pomalowanych jest ok. 90% konstrukcji stadionów piłkarskich oraz ok. 70% mostów na całym świecie. GRUPA GEMITE 16 świat architektury świat architektury 17 JWB COVER Sp. z o.o. 04-697 Warszawa ul. Mrówcza 243 Tel. +48 22 812 12 61 Fax. +48 22 812 12 61 wew. 103 e-mail: gemite@gemite.com.pl

z polskimi rzeczoznawcami. Jeżeli mamy wątpliwości lub musimy przeprowadzić pomiary czy symulacje, pomagają nam specjaliści z innych krajów. Zapewnienie bezpieczeństwa na imprezach masowych to najwyższy priorytet, zarówno nasz, jak i UEFA. Proszę nam opowiedzieć o rozwiązaniach zastosowanych w płycie boiska. ZP: Na temat trawy możemy pół dnia rozmawiać (śmiech). Stosuje się różną wysokość podbudowy boiska: od 40 cm, czasem od 80 cm. To złożony temat i tym zajmują się nasi podwykonawcy specjaliści od systemów podgrzewania murawy i chłodzenia. Nie ma problemu z zapewnieniem wydajności tych systemów. Kłopot stanowi natomiast częsta wymiana trawy spowodowana brakiem odpowiedniego nasłonecznienia i przewietrzania. Z tym borykają się wszyscy projektanci stadionów. MR: Klub podczas budowy grał na swoim boisku i było ono już zaopatrzone w system drenażu i ogrzewania. Do nas należały jedynie niewielkie korekty. Już od kilku lat wszystko funkcjonuje tam dobrze, a klub współpracuje z firmą, która dba o infrastrukturę płyty boiska. Womitorium Mimo tego, że stadion ma zadaszone trybuny, jego konstrukcja, czyli rozdzielenie trybuny dolnej oraz górnej i zastosowanie pomiędzy nimi otwieranej fasady, umożliwia dobre napowietrzenie i przewiew wnętrza stadionu to niezbędne dla trawy. Górna trybuna jest niezależna od dolnej. Na obie wchodzi się z promenady. Między nią a wnętrzem stadionu jest szklana fasada, która umożliwia wgląd do obiektu. Gdy mecze są rozgrywane w chłodniejszych miesiącach, ludzie nie cierpią z powodu przeciągów. Z kolei w cieplejszym okresie zamknięcie stadionu spowodowałoby zastój powietrza wewnątrz jego niecki, co byłoby szkodliwe dla samej trawy, która porosłaby mchem i zagrzybiła się. Wtedy drzwi są otwarte, a wnętrze jest przewietrzane. Na dachu zastosowali Państwo membranę. To rozwiązanie jest w Polsce nowatorskie, gdyż do tej pory bano się ją stosować ze względu na intensywne deszcze i śnieg. Panowie nie mieli tych wątpliwości? MR: Ludzie wymądrzają się na ten temat, bo słyszeli o wypadku w Katowicach. Tymczasem to nie śnieg jest największym obciążeniem dla dachu, a wiatr, który napiera z dużo większą siłą. Jeśli jest porywisty, niekorzystnie wpływa na przeciążenia Sky box Rzut 5 piętra Które elementy w projekcie stadionu Legii decydują o tym, że spełnia on wymogi UEFA? Zbigniew Pszczulny: Jest ich kilka. Wszystkie miejsca na stadionie są siedzące i przekryte dachem, a przewyżka rzędów wynosi 9 cm. Zaprojektowaliśmy dwie identyczne szatnie, pomieszczenia dla sędziów i do kontroli antydopingowej. Są to wytyczne UEFA, ale jest wiele innych przepisów, które musieliśmy uwzględnić, zarówno międzynarodowych, jak i polskich. Wszystko należało włożyć do jednego kapelusza, ale udało się. Powstał jeden z pierwszych obiektów w Polsce, który spełnia te wszystkie wymogi. Czy projekt był konsultowany ze specjalistami? JSK ARCHITEKCI O STADIONIE LEGII Mariusz Rutz: Nie musieliśmy konsultować się ze specjalistami, ponieważ właśnie z nimi Pani rozmawia. Nie od wczoraj zajmujemy się projektowaniem tego typu obiektów oraz na bieżąco współpracujemy z komisją techniczną UEFA i wymieniamy się doświadczeniami. Regulacje nie są nam obce, wręcz przeciwnie. Zgłaszamy swoje uwagi i niektóre rozwiązania ulepszamy w porozumieniu z UEFA, która je kodyfikuje. Później, na stadionach autoryzowanych przez federację stają się one standardem. Dowodem zaufania do naszego doświadczenia jest fakt, że pomagamy w dostosowaniu do wymogów UEFA dwóch stadionów na Ukrainie, których projektanci poprosili nas o pomoc. Jeśli chodzi o przedstawianie dokumentacji innym, mam swoją teorię na ten temat. Polskie prawo budowlane nakazuje uzgadnianie projektów ze specjalistami i rzeczoznawcami z różnych dziedzin. Za swoje wskazania nie biorą oni żadnej odpowiedzialności, stawiają stempel i dostają pieniądze. Ma to więc charakter wyłącznie formalny i jest fikcją. Architekt, który rzetelnie wykonuje swój zawód, musi znać się na problematyce projektowej. Przecież to on ponosi całą odpowiedzialność. Jak wyglądają uzgodnienia z UEFA? ZP: Istnieje specjalna komisja, która wszystko sprawdza, obchodzi stadion i stawia pytania. W zakresie bezpieczeństwa na stadionie, wymagania w całej Europie są takie same. Współpracujemy przy tym Marka Forum Seating wyposażyła wiele prestiżowych obiektów m.in. stadiony na Mistrzostwach Świata w RPA oraz Euro 2012 w Polsce. TRANSTECH 1/2 Hala Ergo Arena Gdańsk/Sopot Stadion Legii Warszawa Stadion Green Point Kapsztad, RPA Systemy siedzisk dla wymagającej publiczności www.forumseating.com 18 świat architektury świat architektury 19

konstrukcji. Dach jest przemyślany, ma podgrzewane wpusty, sprawne odwodnienie. Membrana teflonowa na podkładzie konstrukcyjnym z włókna szklanego sprawia, że śnieg ześlizguje się z jej śliskiej powierzchni. ZP: Warto dodać, że to nie jest żaden eksperyment. Te rozwiązania są na świecie znane. Nasz konstruktor zaprojektował ok. 100 takich dachów. Wybraliśmy to rozwiązanie ze względu na walory architektoniczne. Naszym zadaniem było wkomponowanie stadionu w otoczenie, tak aby nie było go widać. Chodziło o uszanowanie Osi Stanisławowskiej. Stadion jest położony w pięknym miejscu i miał być tak ukształtowany, by jak najmniej wpływać na to założenie i widok na Zamek Ujazdowski. Wydaje nam się, że efekt osiągnęliśmy, gdyż obiekt zakryty tym lekkim parasolem chowa się wśród drzew. Zdecydowaliśmy się na roz Zespół wejść na stadion wiązanie parkowe, namiotowe, najlżejszą i subtelną formę, która jednocześnie stadionu nie zaciemnia. Membrana jest biała, więc pod dachem jest jasno. ZP: Pas pokrycia dachowego o szerokości ok. 8 m wokół boiska jest wykonany z płyt poliwęglanowych w celu poprawy doświetlenia murawy. Płyty te przepuszczają znacznie więcej promieni słonecznych niż powłoka membrany i w ten sposób poprawiają warunki wegetacyjne trawy. To rozwiązanie kojarzy mi się ze starożytnym Rzymem, gdzie stadiony przekrywano materiałowymi osłonami. MR: Tak było na przykład w Koloseum. Do korony montowano wsporniki, a tkaniny były rozwieszane. Ten dach służył raczej zacienianiu niż ochronie przed deszczem, ale rzeczywiście występuje tutaj analogia. ZP: Materiały mamy dziś lepsze. Niewątpliwie. Zastosowaliście Państwo beton architektoniczny ze zbrojeniem podwieszonym. W jakim celu pojawiło się to rozwiązanie? MR: To patent, którego nie możemy zdradzić (śmiech). Gdy zbrojenie układa się w szalunku, powinno być zabezpieczone przed tym, aby podczas wylewania betonu nie zostało zepchnięte i do niego nie przylegało. Pręty zaczęłyby wtedy wystawać z powierzchni prefabrykatu i pod wpływem czynników atmosferycznych zardzewiałyby, powodując korozję betonu i uszkodzenie elementu. Dlatego należy dbać, aby zbrojenie wewnątrz prefabrykatu miało odpowiednią otulinę. Do właściwego ustawienia zbrojenia najczęściej stosuje się kółeczka dystansowe zrobione z tworzywa sztucznego lub betonu. Jest to rozwiązanie dobre, gdy element żelbetowy jest otynkowany i pokryty powłoką ochronną. Problem pojawia się, gdy powierzchnia, która wychodzi z szalunku, jest jednocześnie wykończeniem zewnętrznym. Wtedy punkty, których elementy dystansowe dotykają i są widoczne na powierzchni betonu, stają się miejscami potencjalnego uszkodzenia prefabrykatu. Dlatego zdecydowaliśmy się na prefabrykat odlewany do góry nogami i zbrojenie podwieszone w szalunku. Wtedy zbrojenie nie dotyka dna szalunku, który później staje się powierzchnią zewnętrzną. W odpowiedni sposób należy zawiesić pręty w szalunku, wylać beton i zawibrować. Duże i kosztowne obiekty są budowane raz na kilkadziesiąt lat, więc to ważny etap budowlany. ZP: Skorupę zewnętrzną stadionu i trybun zbudowano z prefabrykatów, więc jakość betonu jest dla nas ważna. Stanowi on 100% wnętrza stadionu. Jest poddany intensywnemu użytkowaniu, ścieraniu, myciu. MR: Są projektanci, którzy nie dbają o jego jakość, mówiąc, że pokryją posadzki warstwami antypoślizgowymi. Jest to rozwiązanie nieestetyczne w porowatych powierzchniach tworzy się magazyn brudu. ZP: To powierzchnia, na której siedzą widzowie, ale spełnia także dodatkową funkcję jest dachem dla pomieszczeń zlokalizowanych pod trybunami. Podczas obfitego deszczu nie można wykluczyć, że jakaś część trybun zostanie zamoczona, dlatego całość musi być wodoszczelna. Długowieczność stadionu i możliwość utrzymania go w stanie czystości zależą od jakości prefabrykatów. Dźwigary kratowe zadaszenia nad trybunami podparte wieżami wysokonośnymi MK (o wys. od 19 do 26 m) Żelbetowy ring podparcie dla konstrukcji dachu Deskowania: system uniwersalny DSD 12/20, dźwigarkowy ENKOFLEX i modułowy PRIMO System podparć: wieże T-60 (o wys. od 12 do 20 m) fot. legia.com fot. legia.com Deskowania kształtują inwestycje Deskowanie słupów system modułowy ORMA Deskowanie ścian system modułowy PRIMO Most podtrzymujące na rzece Skawie Słupy trybuny stężone systemu w ciągu elementami DW 956Konsola CR-250 uniwersalnego MK Schodnia BRIO TAC-1200 Modnym tematem są rozwiązania energooszczędne. Zastosowano je w tej realizacji? ZP: Nie chcielibyśmy tego tematu zawężać do energooszczędności. Obiekty muszą spełniać wymogi zrównoważonego rozwoju. Dbałość o środowisko polega przede Stadion Legii Warszawa ULMA Construccion Polska S.A.. tel.: (22) 506 70 00. www.ulma-c.pl 20 świat światarchitektury architektury świat architektury 21

22 świat architektury wszystkim na wykorzystaniu materiałów, które będą swoją funkcję spełniały przez długi czas. Rozwiązań stosowanych w pomieszczeniach zamkniętych jest na stadionie mało, ale dochodzi zagadnienie izolacji cieplnych. Na arenie sportowej jest to problem techniczny, bo izolujemy od środka, co jest jakby na przekór fizyce budowli Staramy się ograniczyć ilość energii, która zużywana byłaby na chłodzenie i ogrzewanie. Mało który inwestor myśli o kosztach eksploatacji. Nasze doświadczenie wskazuje, że w przeciętnym budynku w okresie 25 30 lat są one równie wysokie jak koszty inwestycji, a tym samym równoważne. Warto zainwestować na początku więcej pieniędzy w odpowiednią jakość, by w przyszłości zaoszczędzić. Klienci wciąż nie myślą w sposób perspektywiczny. Oświetlenie stadionu też z pewnością odgrywało dużą rolę w ograniczeniu kosztów. ZP: To zagadnienie jest złożone. Oświetlenie boiska musi spełniać określone wymogi, przede wszystkim podyktowane przez telewizję. Mamy także oświetlenie użytkowe i efekty specjalne, czyli iluminację. Chcieliśmy wydobyć stadion z otoczenia i pokazać jego architekturę. Połączyliśmy to w taki element zabawowy. Na dachu można puścić falę świetlną, która współgra z meksykańską falą na trybunach i może nadawać jej rytm. To dodatkowy smaczek w naszych trzech rodzajach oświetlenia. Taki element dekoracyjny ZP: Mecz to wielki show, a my stwarzamy ramy dla tego przedstawienia. Celami architekta w projektowaniu stadionu powinno być stworzenie dobrej atmosfery, doskonałej akustyki, bliskości trybun i boiska. Mamy sygnały, że atmosfera na Legii, również dzięki kibicom, jest wspaniała. JSK pracuje także nad stadionem miejskim We Wrocławiu. Jak porównają Panowie te dwie inwestycje? MR: To zupełnie różni inwestorzy. Stadion Legii projektowaliśmy dla prywatnego klienta, czyli właściciela klubu. Projekt został zrobiony i przekazany miastu na mocy umowy między jego władzami a Legią Warszawa. Przygotowaliśmy projekt wykonawczy, specyfikację i wykonanie odbioru robót. Dokumentację stadionów we Wrocławiu i Narodowego w Warszawie wykonywaliśmy z kolei fot. Wojciech Kryński Detal węzła konstrukcyjnego W barwach klubowych dla instytucji publicznych. Występowała tu silna presja związana z harmonogramem robót. Dzięki naszemu doświadczeniu udało się doprowadzić do opracowania projektu na czas i rozpoczęcia prac na budowie. We Wrocławiu czkawką odbił się wybór wykonawcy, ale zostało to doprowadzone do ładu i teraz budowa postępuje szybko. ZP: Zasługa obiektu Legii jako przecierajacego szlaki dla nowej generacji stadionów w Polsce jest olbrzymia. Było to pionierskie dzieło nie dla nas, ale dla podwykonawców prefabrykatów. Z pierwszymi prefabrykatami na Legii było dużo problemów, niektóre zostały odrzucone. Czy według Panów Warszawa potrzebuje tak dużych stadionów? MR: Trzeba spojrzeć, jak to się rozwijało w czasie. Decyzja o budowie stadionu Legii została zaplanowana przed przyznaniem Polsce i Ukrainie organizacji mistrzostw Europy. Później okazało się, że obiekt przy ul. Łazienkowskiej jest za mały, więc trzeba zbudować Stadion Narodowy. Poza tym, pamiętajmy o tym, że Polska to prawie 40-milionowy kraj, a Warszawa to 2-milionowe miasto. Mamy zaległości w budowaniu obiektów publicznych. Nie chciałbym porównywać Warszawy do Londynu, bo to inny potencjał, ale w stolicy Anglii są przynajmniej cztery wielkie stadiony. Na olimpiadę zostanie zbudowany kolejny, który po igrzyskach będzie częściowo zmniejszony. Może jest to dla nas terapia szokowa, bo w krótkim czasie powstaje wiele tego typu obiektów. Jestem jednak przekonany, że dzięki nim Warszawa zyska budowle, na których będą mogły odbywać się imprezy do tej pory omijające stolicę. ZP: Spójrzmy na liczby. Gdy cztery lata temu zaczynaliśmy projektować stadion Legii, zastanawialiśmy się, ilu widzów będzie w przyszłości przychodziło na mecze tego TWORZYWA SZTUCZNE DLA ARCHITEKTURY Odpowiedzialność, którą ponoszą architekci i wykonawcy projektów budowlanych, stawia przed naszą firmą ambitne zadanie. Kontrahenci wymagają materiałów o najwyższej jakości, oczekując jednocześnie atrakcyjnych cen. Dla sektora budowlanego oferujemy szeroki wybór materiałów największych producentów z całego świata, które przeszły odpowiednie badania, spełniają określone normy oraz posiadają wymagane certyfikaty. Są to produkty na dachy, w tym zadaszenia stadionów, ściany, elewacje, izolacje oraz do prac wykończeniowych: poliwęglan lity i kanalikowy profile aluminiowe płyty faliste i trapezowe płyty kompozytowe HPL materiały izolacyjne XPS, EPS, wełna płyty mineralno-akrylowe Staron ekrany akustyczne panele i osprzęt MATERIAŁY NAJLEPSZYCH EUROPEJSKICH PRODUCENTÓW KOMPLEKSOWA OBSŁUGA (OD FAZY PROJEKTU PO WYKONAWSTWO) BYĆ LIDEREM W DYSTRYBUCJI TWORZYW SZTUCZNYCH W EUROPIE ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ CENTRALA WARSZAWA ul. Księcia Ziemowita 19, 03-778 Warszawa, tel. 22 51 13 100; fax 22 51 13 101, warszawa@tuplex.pl, www.tuplex.pl

klubu. Założyliśmy, że ok. 10 tys. W tej chwili oddano do użytku trzy trybuny o pojemności 21 tys. widzów. Wydano już 90 tys. kart kibica, które uprawniają do zakupu biletu lub karnetu. Na wszystkich meczach, które odbyły się do tej pory, był komplet publiczności. Nowe stadiony i nowa jakość sprawiają, że na spotkania przychodzą widzowie z wszystkich grup społecznych. MR: To są nie tylko stadiony piłkarskie, ale wielofunkcyjne areny, na których można organizować różnego rodzaju imprezy. Mówię tu zwłaszcza o Stadionie Narodowym, bo arena Legii to jednak obiekt klubowy, choć i tam zorganizowano olimpiadę dla niepełnosprawnych. Biorąc pod uwagę, kto jest właścicielem klubu (grupa medialna ITI przyp. red.), można się spodziewać, że koncerty także będą tam organizowane. Tak gigantyczny obiekt jak Stadion Narodowy generuje również ogromną ilość miejsc pracy. ZP: Naszym życzeniem jest, by obiekt o powierzchni ok. 200 tys. m2 funkcjonował codziennie. Są tam sale konferencyjne, restauracje, muzea, centra odnowy biologicznej. Ciągłość wykorzystywania pomieszczeń jest najważniejsza. Można patrzeć na nie jak na obiekty o oddziaływaniu metropolitalnym. ZP: Tak, a dodatkowo w obu warszawskich projektach staraliśmy się zachować kontynuację historyczną. W obiekcie Legii zachowaliśmy starą elewację z lat 20. Pokazaliśmy, że kontynuujemy to, co inni już zaczęli. Z kolei gdy otrzymaliśmy zlecenie na zaprojektowanie Stadionu Narodowego, udało nam się przekonać decydentów, że ten obiekt powinien powstać w niecce Stadionu Dziesięciolecia, choć była nawet wersja, że mógłby stanąć obok. To doskonałe założenie urbanistyczne nie przeżyłoby tego. We Wrocławiu staraliśmy się stworzyć nową urbanistykę, przewidzieć inteligentną segregację widzów i wykreować kawałek miasta z jego miastotwórczymi funkcjami, np. centrum zakupowe. Tak szerokie spojrzenie to wśród architektów rzadkość. MR: Jest to konieczne. Od tego się wszystko zaczyna. Taka szansa powstaje w momencie, gdy priorytetem nie jest maksymalne wyżyłowanie powierzchni, a zamawiający to instytucja publiczna, której zadanie polega na realizacji takich obiektów. Ze starożytnego Rzymu pozostały przecież właśnie świątynie, teatry i inne obiekty publiczne. W ostatnich latach zagubiliśmy się w inwestycjach budowlanych, których celem było zarobienie dużych pieniędzy w krótkim czasie, maksymalne dopchanie działek powierzchnią biurową i mieszkaniową. Nie 24 świat światarchitektury architektury zwracaliśmy uwagi na przestrzenie publiczne, które są niezbędne, by miasta zachowały swój charakter. Impuls, jaki dało przyznanie Euro 2012, ma znaczenie kulturotwórcze. ZP: Nie należy zapominać także o znaczeniu socjalnym obiektów sportowych. Powszechna opinia jest taka, że stadion to siedlisko wandalizmu. Projektując obiekt Legii, świadomie postawiliśmy na wrażliwe, kruche materiały, jak szkło. Doświadczenie podpowiada nam, że to najlepsza metoda zapobiegania wandalizmowi. I to się potwierdziło na naszym stadionie nie było przypadków chuligaństwa. Szklane drzwi nawet nie pękły. Z kolei silne, metalowe ściany prowokują wandali. MR: Architektura wychowuje ludzi. W dobrze zaprojektowanym otoczeniu wszyscy czują się lepsi i w pewien sposób giną ciemne obszary ludzkiej psychiki. Na stadionach pojawiają się rodziny z dziećmi, a przy ul. Łazienkowskiej mamy nawet pomieszczenia do przewijania niemowląt. Z takiego stadionu korzystają wszyscy mieszkańcy, a nie tylko właściciel klubu. Jeśli dzieci oglądają mecz w dobrej atmosferze, jest to działanie wychowawcze. ZP: Z obiektu korzystają także ludzie niepełnosprawni, w tym niewidomi i głusi. Wszyscy mają możliwość uczestniczenia w spektaklu. Rozumiem, że są miejsca, w których i oni mogą się poczuć bezpiecznie. MR: Oczywiście, to są również wymogi UEFA. Dziękujemy za rozmowę. Rozmawiała Joanna Jabłońska Lokalizacja/adres Warszawa, ul. Łazienkowska 3 Pracownia projektowa JSK Architekci sp. z o.o. Architekci prowadzący Zbigniew Pszczulny i Mariusz Rutz Współpraca autorska kierownik projektu: arch. Marcin Chruśliński kierownik techniczny projektu: arch. Adam Walczyk architekci: Peter Knoebel, Edyta Pilich, Agnieszka Kasińska, Antoni Murza-Mucha, Alina Sarzyńska, Maja Zalewska Data opracowania 2007 r. Data realizacji 2009 2011 r. Inwestor Warszawski Ośrodek Sportu i Rekreacji Powierzchnia całkowita 54 098,18 m2 Powierzchnia zabudowy 32 073,70 m2 Kubatura brutto 642 103,92 m3 Generalny wykonawca Konsorcjum: Polimex-Mostostal SA i Baugesellschaft Walter Hellmich GmbH Trasy kablowe i nośne BAKS sp. z o.o. Poliwęglan Tuplex sp. z o.o. Nawierzchnie dróg i chodników, obrzeża granitowe Przedsiębiorstwo Kamieniarskie Wolski Kazimierz Wolski Malowanie konstrukcji stalowych dachu JWB Cover Sp. z o.o. Szyby selektywne przeciwsłoneczne Sun-Guard HS SN 70 oraz szyby warstwowe laminowane odprężone, półhartowane TVG i hartowane ESG, z foliami przeziernymi i matowymi Press Glass S.A. Kompleksowa dostawa systemów deskowań i rusztowań ULMA Construccion Polska S.A. Siedziska FCB na trybunach stadionu Forum Seating (Nowy Styl Group) Budowlane usługi kamieniarskie elewacje ławy, nawierzchnie, posadzki kwietniki, segmenty schody Rynek Kraków nawierzchnia proste, kręcone, zabiegowe blaty kuchenne, łazienkowe parapety okienne Galeria Krakowska posadzki Na stadionie Legii Warszawa wykonaliśmy prace kamieniarskie: Nawierzchnię dróg i chodników: z kostki granitowej surowo łupanej w ilości 11 000 m2 z płyt granitowych w ilości 1 100 m2 Obrzeża granitowe w ilości 1 650 mb Nawierzchnię chodników i dróg z kostki i płyt betonowych w ilości 2000 m2 Muzeum Marynarki w Gdyni elewacje Przedsiębiorstwo Kamieniarskie Wolski Kazimierz Wolski ul. Przemysłowa 10, 34-440 Kluszkowce tel./fax +48 (18) 265 01 60, www.wolski.pl W nocnej scenerii świat architektury 25