Tahar Ben Jelloun Co to jest islam? Książka dla dzieci i dorosłych przełożyły Dorota Zańko i Helena Sobieraj Karakter Kraków 2015
Wprowadzenie do wydania z 2012 roku Pierwsza wersja tej książki została napisana bezpośrednio po zamachu 11 września 2001 roku na wieże World Trade Center w Nowym Jorku. W tamtym okresie wiele mówiono o integryzmie, czy też fundamentalizmie muzułmańskim powoływali się na niego terroryści, którzy zaatakowali Stany Zjednoczone w ten wrześniowy poranek. Dziesięć lat po tym wydarzeniu postrzeganie islamu nadal jest obciążone różnymi przesądami. Tego, który zaplanował i zorganizował atak na Amerykę, Osamę Bin Ladena, 2 maja 2011 roku zabiło amerykańskie komando. Ukrywał się w specjalnie zabezpieczonym domu, w miejscowości Abbottabad położonej w odległości pięćdziesięciu kilometrów od Islamabadu, stolicy Pakistanu. Jego podziurawione kulami ciało nie nadawało się do pokazania prasie. Amerykanie zdecydowali się wrzucić je do morza. Prezydent Stanów Zjednoczonych Barack Obama oświadczył: Sprawiedliwość została wymierzona. 7
Można jednak powiedzieć, że łączenie terroryzmu i islamu, choć nadal obecne w świadomości niektórych ludzi, jest coraz rzadsze. Dziennikarze nauczyli się unikać tego zlepku, z którego rodzi się fałszywa wizja religii muzułmańskiej. Czy jednak udało się przywrócić islamowi należne mu miejsce obok dwóch innych religii monoteistycznych, judaizmu i chrześcijaństwa, które wywarły na niego wpływ? Czy udało się zmienić postrzeganie muzułmanów na świecie? Jeśli chodzi o to drugie, nie można powiedzieć, żeby obraz muzułmanów, szczególnie w Europie, bardzo się poprawił. W świadomości ludzi panuje pomieszanie, na czym niektórzy korzystają. Nie dostrzega się więc różnicy między sunnizmem (odłam klasyczny) a szyizmem (odłam opozycyjny, charakteryzujący się bardzo szczególnymi praktykami); myli się talibów afgańskich z egipskimi Braćmi Muzułmanami. Uważa się, że islam irański (szyicki) jest taki sam jak ten, który wyznają niektórzy imigranci w Europie. Mówi się o szariacie, nie precyzując znaczenia tego terminu. Miesza się wszystko: elementy polityczne, łajdacki terroryzm, wojnę opiumową, kamienowanie niewiernych żon, zasłanianie twarzy, noszenie pełnej burki, mowę fanatyków i teksty o duchowości, islam Arabii Saudyjskiej i islam na przykład francuski, islam pakistański i islam krajów maghrebskich itp. 8
Islam nie jest monolitem. Krzyżują się w nim różne tendencje, rozmaicie przeżywane w zależności od tego, w jakim występuje kraju. Dziś bardziej niż kiedykolwiek potrzebne są tu edukacja i objaśnianie. Islam, będący ostatnią religią objawioną, pojawił się w VII wieku i domknął okres zapoczątkowany przez judaizm, a potem chrześcijaństwo. Jest stosunkowo młodą religią liczy sobie tylko czternaście wieków. Rozszerza się bardziej niż katolicyzm i dziś wyznaje go ponad miliard ludzi. Na międzynarodowej scenie politycznej pojawił się wraz z rewolucją irańską z 1978 roku i zwycięstwem ajatollahów nad dyktaturą szacha Iranu, która wówczas wspierana była przez Zachód. To właśnie wtedy islam ponownie nabrał charakteru politycznego, nawiązując do swoich początków, kiedy to prorok Mahomet był prorokiem zbrojnym, jak nazwał go islamoznawca Maxime Rodinson w swoim eseju Mahomet*. Islam szyicki pociągnie za sobą narody i wda się w konflikty takie jak te na Bliskim Wschodzie. Polityzacja islamu podsycana będzie poza wszystkim walką przeciwko inwazji Rosjan w Afganistanie. Arabia Saudyjska jeden z tych krajów muzułmańskich, które należą do odłamu wahhabickiego (jego nazwa pochodzi od * Maxime Rodinson, Mahomet, przeł. Elżbieta Michalska- -Novák, Warszawa 1994. 9
nazwiska XVIII-wiecznego teologa propagującego islam surowy, skoncentrowany na sobie, interpretowany dosłownie i w sposób wsteczny) i inne kraje muzułmańskie będą finansować komanda dżihadystów, aby walczyć przeciwko obecności rosyjskich komunistów, a więc ateistów, w tym kraju. Opuszczą oni Afganistan, ale szybko zastąpią ich Amerykanie i Europejczycy, którzy obalą reżim talibów i będą walczyć z wpływem tej ekstremistycznej grupy, wyzwalającym mentalność obskurancką, która pojmuje islam w sposób karykaturalny, żeby nie powiedzieć: kompletnie fałszywy. Na skutek tych wydarzeń islam łączony będzie z terroryzmem, fanatyzmem, porażką krytycznego myślenia, nienawiścią do Zachodu i będzie czasem utożsamiany z barbarzyństwem, które jest całkowicie obce jego duchowi i historii. Manipulowanie tekstami religijnymi nie jest trudne. Wszystko zależy od sposobu ich odczytania. I tak Koran bardzo wcześnie zaczął być niekiedy odczytywany dosłownie, bez dystansu, z zaniechaniem podejścia racjonalnego oraz uwzględniania szerokiej i symbolicznej interpretacji. Tymczasem w IX stuleciu szkoła oparta na ruchu zwanym mutazylizmem wybrała drogę racjonalizmu i zaczęła czytać Koran, polegając na rozumie. Mutazylici twierdzili, że Bóg dał istotom ludzkim możliwość wolnego działania, że ludzie są odpowiedzialni za swoje czyny i że będą sądzeni 10
na końcu czasów według tego, co zrobili. Takie stanowisko nie podobało się obrońcom tradycji, którzy stanowczo odrzucali pojęcie wolnej woli człowieka, uznając ją za przeszkodę dla Bożej wszechmocy, będącej poza zasięgiem ludzkiego rozumu. Spór wokół świętej księgi Koranu był gwałtowny. Racjonaliści (mutazylici) twierdzili, że Koran został stworzony, jest więc czymś odrębnym niż Bóg; konserwatyści (obrońcy tradycji) utrzymywali, że jest przedwieczny, a więc pokrewny Bożej istocie. Uważali ten tekst za jedyny cud uznawany przez islam. Mamy tutaj do czynienia nie tylko z dwiema wizjami religii muzułmańskiej, ale również z dwiema wizjami świata. Tradycjonaliści wygrali, co tłumaczy fakt, że niektóre państwa muzułmańskie nadal interpretują dziś Koran w sposób dosłowny i stosują szariat, tradycyjne prawodawstwo z okresu, kiedy islam rozprzestrzeniał się w krajach arabskich. Z tego właśnie powodu wierni pojmują Koran jako tekst, który ma wzmocnić ich wiarę, a nie umysł. Czytają go bez żadnego dystansu, gorzej nawet odmawiają sobie w ogóle prawa do myślenia. Uczą się go na pamięć i recytują mechanicznie, bez refleksji nad kontekstem, w jakim dany werset został objawiony, albo nad sensem tej czy innej sury. Wystarcza im monotonna recytacja Koranu, nie mają odwagi zadawać mu pytań, a przede wszystkim konfrontować go z życiem, ewolucją świata i zmianami w świadomości. 11
Przypomnijmy tutaj, że Koran złożony jest z 6236 wersetów objawionych Mahometowi w ciągu mniej więcej dwudziestu lat w różnych miejscach i w określonych sytuacjach historycznych. Dopiero dwadzieścia lat po śmierci Proroka tych 6236 wersetów zostało zebranych w jeden tom podzielony na rozdziały (sury) i ułożony według niewyjaśnionego porządku. Pięciu najbliższych towarzyszy Proroka pod kierunkiem Usmana, trzeciego kalifa, odtworzyło z pamięci i zebrało wersety składające się na świętą księgę Koran. To samo zrobili z sentencjami i słowami Proroka, zwanymi hadisami, które są komentarzami, wypowiedziami filozoficznymi i informacjami dotyczącymi okoliczności, w których te wersety zostały objawione. Ów wkład towarzyszy Mahometa odpowiednio rozjaśnia tekst Koranu. Lektura Koranu w podwójnym świetle: wiary i rozumu, zalecana jest przez samego Boga. Człowiek ma wybór: może czynić dobro lub zło, może działać zgodnie z wolną wolą. Ze swoich postępków będzie sądzony w dzień Sądu Ostatecznego. Odpowiedzialność istoty ludzkiej jest więc w Koranie jasno określona. Pytanie, które się w związku z tym dziś pojawia, ma charakter raczej socjologiczny niż religijny. Dlaczego odrzucono ducha Koranu i zastąpiono go ideologią polityczną skoncentrowaną na przemocy, nienawiści i zemście? I dlaczego ludzie są przywiązani do takiej interpretacji islamu, która stoi w sprzeczności 12
z zasadami i wartościami tej religii i bezgranicznie ją krzywdzi? Nawet jeśli tylko jakaś mniejszość praktykuje dziś rygorystyczny islam i zachowuje się w sposób fanatyczny, to właśnie taką wizję islamu ma świat. Ponieważ ten islam, oparty na ignorancji, sam ową ignorancję wytwarza i wzbudza. Dlaczego Europejczycy mieliby więc studiować tę religię i jak mieliby dostrzec jej aspekt humanistyczny, a nie przemocowy? Przypomnę tu Ibn Chalduna (urodzonego w Tunisie w 1332 roku, zmarłego w Kairze w roku 1406), pierwszego socjologa i historyka arabskiego, który badał arabskie społeczeństwo metodami naukowymi. Mówi on, że człowiek przywiązany jest do tego, co tworzy go w historii, do własnej klanowości, do morale (nazywa to po arabsku asabijją), do solidarności, że ma poczucie przynależności i więzi z przodkami tej samej krwi. Człowiek niezmiennie w tym trwa, niezależnie od ewolucji, jaką przechodzi świat. Islam pojawił się w Arabii w VII wieku wśród plemion beduińskich, przywiązanych do własnej niezależności. Ustanowił inne wartości, przede wszystkim przestrzeganie praw człowieka. Przed tym okresem Arabowie grzebali żywcem niemowlęta płci żeńskiej. Islam natychmiast zakazał tego rodzaju barbarzyńskich praktyk. Stworzył ramy filozoficzne, duchowe i humanistyczne dla tych, którzy chcą iść drogą dobra i zdobywać wiedzę. Czyż prorok Mahomet nie powiedział: Uczcie się od kolebki aż po grób? 13
Tradycjonaliści, formaliści zawsze walczyli przeciwko rozumowi, przeciw otwarciu, jakie charakteryzowało świat muzułmański między IX a XII wiekiem. Dzisiaj to oni obciążają tę religię i przypisują jej to, czego w niej nie ma, czynią ją odpowiedzialną za zachowania i zasady, których nigdy nie popierała. Islam na przykład, tak jak inne religie monoteistyczne, zakazuje samobójstwa i zabójstwa. Jeśli młody Afgańczyk czy Pakistańczyk oddaje swoje życie, żeby zabić jak najwięcej ludzi wokół, obraża islam i jego ducha. Przemoc, fanatyzm i nienawiść obce są temu islamowi, który został objawiony w VII wieku, i temu, który następnie rozprzestrzenił się w świecie. Jak wytłumaczyć to, że młody człowiek może utracić instynkt samozachowawczy i pałać chęcią śmierci i zabójstwa? Jak przekonuje się dwudziestolatka, żeby poświęcił życie dla sprawy, której ewentualnego zwycięstwa nie zobaczy? Młodzi sprawcy zamachów samobójczych niekoniecznie mają depresję albo są upośledzeni umysłowo. Na ogół cieszą się dobrym zdrowiem, pochodzą z zamożnych środowisk, ale swoją duszę i rozum oddali na służbę klanowi, grupie, która przypomina sektę. Europejczycy znają dramaty rozgrywające się w sektach, gdzie zagubiło się tylu młodych ludzi wykonujących rozkazy jakiegoś guru, który w rzeczywistości jest szefem bandy, człowiekiem zdeprawowanym, wystarczająco inteligentnym i silnym, żeby 14
wyprać komuś mózg i opróżnić mu konto w banku. To porównanie formalne. Istota jest inna, ale rezultat taki sam. Muzułmanie powinni teraz powrócić do Koranu i czytać go w sposób inteligentny, otwarty i odpowiedzialny. W 2009 roku dwóch pisarzy pochodzenia francusko-egipskiego opublikowało pod wspólnym pseudonimem Mahmoud Hussein książkę zatytułowaną Penser le Coran ( Jak myśleć o Koranie ). W związku z tą publikacją uczestniczyli w różnych dyskusjach, co uświadomiło im, jaki niepokój odczuwa większość muzułmanów we Francji. Drobna manipulacja wystarczy do rozpowszechniania interpretacji sprzecznej z duchem islamu. Tego fanatycznego islamu boją się nie tylko Europejczycy, co jest zrozumiałe, ale również wielu muzułmanów, którzy odczuwają poważne i szkodliwe skutki takiego sprzeniewierzenia się Koranowi jeśli nie brać pod uwagę ataków na wieże World Trade Center 11 września 2001 roku, większość ofiar zamachów terrorystycznych dokonywanych w imię islamskiej świętej wojny to wyznawcy Allaha. Na razie ignorancja zwycięża. W ślad za nią idą strach i konflikty, które możliwość współistnienia stawiają pod znakiem zapytania. W Koranie często mowa jest o szkodach, jakie wyrządza niewiedza. Okres, który poprzedza pojawienie się islamu 15
w Arabii, nazywany jest zresztą dżahilijją, co znaczy niewiedza. Koran został objawiony, aby oświecić umysły, aby wprowadzić je na drogę dobra i rozumu. Droga obskurantyzmu i ignorancji, która jest bezdyskusyjnym faktem, prowadzi do rozwoju fundamentalizmu muzułmańskiego. Co jeszcze gorsze, na skutek tej ignorancji następuje islamizacja umysłów, skolonizowanie mentalności, w skutek czego każdy wystarczająco zadufany w sobie mężczyzna może obwołać się imamem (prowadzącym modlitwę), głosić kazania, udzielać porad, a czasem wydawać polecenia ingerujące w czyjeś życie osobiste. Do tej uzurpacji należy dodać bardzo silny wpływ, jaki fundamentaliści muzułmańscy wywierają na muzułmanów za pomocą kanałów telewizji satelitarnej w krajach Zatoki i Bliskiego Wschodu. I tak z ekranów telewizyjnych codziennie sączy się mowa nienawiści przeciwko rozumowi, przeciw rozwojowi, duchowi wolności i laickości, przeciwko Zachodowi. W rezultacie ta propaganda trafia do ludzi słabych duchowo lub takich, którzy nie potrafią nadać sensu swojemu życiu. Koran jest tekstem poetyckim, pełnym metafor i symboli. Może być więc czytany na wiele sposobów. Dlatego należałoby możliwie szybko sprawdzić, jak przekazuje się islam w szkołach, kto go naucza i jak jest rozumiany. Ibn Chaldun przypomina, jak ważne są 16
pedagogia i racjonalność, które muszą leżeć u podstaw wszelkiego nauczania. Państwa europejskie powinny wziąć odpowiedzialność za to nauczanie i szerzyć je, tak aby islam nie był czymś tajemniczym albo wytworem fantazji, którego należy się bać. Nauczania nie należy już powierzać ludziom wysyłanym przez kraje takie jak Arabia Saudyjska czy Iran. Nauka islamu jest częścią programu lekcji historii francuskich dwunastolatków. Należałoby podejść do niej w sposób świecki, to znaczy obiektywny, i dobrze umiejscowić teksty w ich kontekście historycznym oraz kulturowym. Niestety, nauczanie to, podobnie jak nauczanie innych religii, jest powierzchowne i niewystarczające. Islam jest drugą religią Francji. To dostateczny powód, żeby przekazywaniem wiedzy o nim zajęło się państwo i prowadziło je w duchu otwartości i mądrości. Nie jest to sprzeczne z laickością, która jest rozdziałem religii od państwa, a nie walką z religiami. Islam jest w Europie możliwy, jeśli nie będzie zakładnikiem fanatyków, którzy oskarżają Zachód o nieszczęścia, jakie spotykają muzułmanów. Tylko podejście laickie umożliwia oddzielenie religii od fanatyzmu. Laickość nie jest negacją religii, przeciwnie, to jej poszanowanie, pod warunkiem że będzie ona przeżywana w sferze prywatnej, nie publicznej. Europa ma obowiązek uznać rzeczywistą 17
wartość islamu i odpowiedzieć tym samym na ignorancję, lepiej poznając i broniąc obywateli muzułmańskich, którzy mieszkają na jej terytorium i w coraz większym stopniu stanowią część jej historii i społecznego pejzażu. Należy z jednej strony w imię bezpieczeństwa walczyć z fanatykami (to sprawa policji), a z drugiej doprowadzić do ewolucji mentalności i zaakceptowania tego, co jest faktem: islam da się pogodzić z demokracją, wolnością i laickością. W tym celu konieczne jest, aby europejscy politycy przestali eksploatować tę religię do celów wyborczych i wykorzystywać strach do rządzenia krajem.