KONTRAKT SOCJALNY W PRAKTYCE

Badanie współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego KONTRAKT SOCJALNY W PRAKTYCE Raport z badania w województwie podkarpackim Rzeszów 2014 Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Rzeszowie ul. Hetmańska 120, 35-078 Rzeszów, tel. 17/ 74 70 600, fax. 17/ 74 70 601 Obserwatorium Integracji Społecznej w Rzeszowie tel. 17/ 74 02 330, 17/74 02 331, www.ois.rops.rzeszow.pl

Spis treści Wprowadzenie... 4 1. Założenia metodologiczne... 7 1.1. Główny problem i szczegółowe cele badawcze... 7 1.2. Analiza danych zastanych... 7 1.3. Indywidualne wywiady pogłębione... 8 1.4. Panel ekspercki... 8 2. Wyniki badania... 9 2.1. Analiza danych zastanych... 9 2.2. Analiza wyników badania jakościowego (IDI)... 13 2.2.1. Kontrakt socjalny wobec innych form aktywizacji... 13 2.2.2. Kontrakt socjalny etapy realizacji umowy... 19 2.2.3. Doświadczenia związane ze stosowaniem kontraktów socjalnych... 20 2.2.4. Mocne i słabe strony kontraktu socjalnego... 27 2.2.5. Współpraca z innymi instytucjami w ramach realizacji kontraktu... 31 2.2.6. Propozycje zmian w dotychczasowych wzorach formularzy kontraktu socjalnego... 32 2.3. Analiza wyników panelu eksperckiego... 33 2.3.1. Bariery w stosowaniu kontraktu socjalnego... 33 2.3.2. Zmiany dotyczące wzorów kontraktów socjalnych... 34 2.3.3. Skuteczność stosowania kontraktu socjalnego... 35 2.3.4. Monitoring efektów realizacji kontraktu... 36 2.3.5. Rozwiązania organizacyjne i prawne wspierające upowszechnianie kontraktu socjalnego... 37 2.3.6. Pozafinansowe metody egzekwowania postanowień kontraktu... 39 2.3.7. Determinanty zawierania kontraktów socjalnych... 39 2.3.8. Współpraca w zakresie realizacji kontraktów socjalnych... 40 3. Wnioski i rekomendacje... 41 3.1. Indywidualne wywiady pogłębione (IDI)... 41 3.2. Panel ekspercki... 43 Spis rysunków i map... 45 1

Bibliografia... 46 Spis aktów prawnych... 46 Aneks... 47 1. Wskaźniki... 47 2. Scenariusz IDI dla gmin z najwyższym odsetkiem i najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych... 48 3. Scenariusz IDI dla gmin niestosujących kontraktów socjalnych... 49 4. Panel ekspertów - wytyczne... 50 2

Słowniczek terminów i skrótów Kontrakt socjalny Kontrakt socjalny typ A Kontrakt socjalny typ B Zindywidualizowana umowa wsparcia zawarta przez pracownika socjalnego z osobą ubiegającą się o pomoc, określająca uprawnienia i zobowiązania stron umowy, w ramach wspólnie podejmowanych działań zmierzających do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny oraz w celu przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu (art. 6 pkt 6 ustawy o pomocy społecznej). Kontrakt zawarty w celu rozwiązania trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny. Kontrakt zawarty w celu wzmocnienia aktywności i samodzielności życiowej, zawodowej osoby lub zawarty w celu przeciwdziałania jej wykluczeniu społecznemu, zawierany z osobą znajdującą się w szczególnej sytuacji na rynku pracy (tj. bezrobotni do 25 roku życia, bezrobotni długotrwale albo po zakończeniu realizacji kontraktu socjalnego albo kobiety, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka, bezrobotni powyżej 50 roku życia, bezrobotni bez kwalifikacji zawodowych, bez doświadczenia zawodowego lub bez wykształcenia średniego, bezrobotni samotnie wychowujący co najmniej jedno dziecko do 18 roku życia, bezrobotni, którzy po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęli zatrudnienia, bezrobotni niepełnosprawni art. 49 ustawy o promocji zatrudnienia). Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2013 r., poz. 182 ze zm.). Ustawa o pomocy społecznej Praca socjalna Działalność zawodowa mająca na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie przez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi (art. 6 pkt 12 ustawy o pomocy społecznej). Źródło: Informacja o wynikach kontroli. Realizacja kontraktów socjalnych przez miejskie i gminne ośrodki pomocy społecznej, NIK, Warszawa, listopad 2013. 3

Wprowadzenie Istota kontraktu socjalnego Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Zgodnie z treścią ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej 1 praca socjalna może być prowadzona w oparciu o kontrakt socjalny (art. 45, pkt. 2). Ten sam akt normatywny definiuje (art. 6 pkt 6) kontrakt socjalny jako umowę wsparcia zawartą przez pracownika socjalnego z osobą ubiegającą się o pomoc, określająca uprawnienia i zobowiązania stron umowy, w ramach wspólnie podejmowanych działań zmierzających do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny. Z kolei, zgodnie z art. 108 ustawodawca zaznacza, że aby określić sposób współdziałania w rozwiązywaniu problemów osoby lub rodziny znajdującej się w trudnej sytuacji życiowej pracownik socjalny może zawrzeć kontrakt socjalny w celu wzmocnienia aktywności i samodzielności życiowej, zawodowej lub przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. Kontrakt socjalny jest jednym z instrumentów pracy socjalnej. Wskazuje osobie lub rodzinie kierunki działań umożliwiających wyjście z trudnej sytuacji, mobilizuje do własnej aktywności, wzmacnia wiarę we własne siły, zapewnia możliwość korzystania z potrzebnego doradztwa lub szkoleń oraz pomocy finansowej, jak również określa sposób wsparcia działań beneficjenta przez pracownika socjalnego. W swojej formie kontrakt jest sprecyzowanym zapisem zobowiązań dwóch stron (pracownika socjalnego, reprezentującego daną instytucję i klienta pomocy społecznej). Powinien uwzględniać indywidualne potrzeby i predyspozycje klienta 2. Wyróżnia się dwa typy kontraktów socjalnych. Kontrakt typu A ma na celu rozwiązanie trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny. Natomiast celem kontraktu typu B jest wzmocnienie aktywności i samodzielności życiowej lub zawodowej bezrobotnego beneficjenta pomocy społecznej, lub przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Wart podkreślenia jest fakt, że aktywizacja jest bez wątpienia jednym z najważniejszych tematów prowadzonego dyskursu dotyczącego szeroko pojmowanej pomocy społecznej 3. Kontekst wprowadzenia i stosowania kontraktu socjalnego Kontrakt socjalny jako swoiste narzędzie pracy socjalnej wpisuje się w paradygmat aktywnej polityki społecznej. Jest zatem efektem dokonujących się od lat 70 XX wieku przemian zachodnioeuropejskich państw opiekuńczych (welfare states), w kierunku większej efektywności programów pomocowych realizowanych przez służby społeczne. Przemiany te polegały na stopniowym odchodzeniu od koncepcji pełnej opiekuńczości (welfare) polityki bezpieczeństwa socjalnego opartego na systemie świadczeń, i usług społecznych gwarantowanych przez państwo na rzecz koncepcji workfare (welfare to work), czyli opartej na powiązaniu prawa do świadczeń z obowiązkiem uczestniczenia w programach aktywizacji 1 t.j. Dz.U. z 2013 r., poz. 182, z późn. zm. 2 Aktywna polityka społeczna w woj. opolskim przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Raport z badania regionalnego Obserwatorium Integracji Społecznej ROPS w Opolu. Opole, listopad 2010, s. 82. 3 T. Kaźmierczak: Praktyka aktywizacji w ośrodkach pomocy społecznej, W: Czy podejście aktywizujące ma szansę? Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce 20 lat po reformie systemu pomocy społecznej raport. Red. M. Rymsza, ISP, Warszawa 2011, s. 169. 4

zawodowej oraz integracji społecznej 4. Jak podkreśla Ryszard Szarfenberg świadczenia powiększają problem bezrobocia oraz bierności zawodowej. Stanowią zatem bodziec do dezaktywizacji zawodowej zwłaszcza wśród tych obywateli, którzy mają ogólnie mniejsze szanse na zatrudnienie 5. Bezwarunkowa pomoc państwa zwiększa z czasem roszczeniowość beneficjentów pomocy społecznej. Jest to efektem substytucyjności świadczeń w stosunku do wynagrodzenia za pracę. Skutkiem ubocznym takiego stanu, może być zniechęcenie do poszukiwania zatrudnienia i życie na zasiłku, często łączone z pracą dorywczą bądź stałą w sektorze nieformalnym (pułapka bezrobocia). W przypadku dłuższych okresów bezrobocia zasiłki o charakterze ubezpieczeniowym są zastępowane przez niższe zasiłki z pomocy społecznej, w takim wypadku rodziny ubogich bezrobotnych mogą być dodatkowo uprawnione do zasiłków i dodatków rodzinnych. Z kolei Stanisława Golinowska podkreśla, że rozbudowany system świadczeń osłabia indywidualną przezorność, inicjatywę oraz zdolności adaptacyjne do trudniejszych warunków życia. Pełne zapewnienie bytu osłabia również więzi społeczne, poprzez ograniczenie części funkcji opiekuńczych rodziny 6. Krytyka opiekuńczego modelu polityki społecznej była i jest skierowana raczej w stronę racjonalizowania wydatków, a nie ich ograniczania. Poszukuje się sposobów na efektywniejszą i jednocześnie bardziej sprawiedliwą dystrybucję środków publicznych. Jednak całkowita negacja i demontaż welfare state jest dużym problemem politycznym o wyjątkowo niebezpiecznych skutkach dla demokracji 7. W nowym paradygmacie myślenia o polityce społecznej oraz efektywnej pracy socjalnej kontrakt pełni zasadniczą rolę, gdyż odpowiednio stosowany jest sposobem przełamania bierności oraz wyjścia z relacji urzędnik versus petent i zastąpienia jej partnerskim dialogiem dwóch stron dążących wspólnymi siłami do rozwiązania sytuacji problemowej. Przyjęta na obecne dziesięciolecie strategia Unii Europejskiej Europa 2020, jednoznacznie kieruje wektor działań polityk społecznych państw Wspólnoty w stronę podejścia opartego na partnerstwie 8. W tym kontekście niebagatelnego znaczenia nabiera zasada empowerment, podkreślająca aktywną postawę pracownika socjalnego oraz klienta 9. Empowerment oznacza w konsekwencji podniesienie własnych kompetencji przez marginalizowane jednostki oraz grupy, a także wzrost ich zaangażowania w procesie ponownej inkluzji poprzez zdobyte kompetencje 10. Wprowadzenie stosunków umownych do pomocy społecznej, a tym samym upodmiotowienie beneficjenta oznacza umożliwienie mu do pewnego stopnia wywierania wpływu na warunki, na jakich będzie mu ta pomoc udzielana. Jednocześnie jest to kolejny instrument wpływania na zachowania, które można wyszczególnić w kontrakcie w stosunku do konkretnej osoby lub rodziny 11. Kontraktów nie zawiera się z osobami, w stosunku do których istnieje pewność, że nie będą wywiązywać się z jego zapisów, a zawarcie kontraktu traktuj jako sposób na otrzymanie kolejnych świadczeń 12. Aktywna polityka społeczna i w jej ramach instrumenty aktywizacyjne (takie jak kontrakt socjalny) w założeniu zrywają z praktyką rozdawnictwa łatwych świadczeń socjalnych, dezaktywizacji beneficjentów oraz 4 K. Wódz, K. Faliszek: Wprowadzenie. Aktywizacja i integracja społeczna drogi do spójności społecznej. W: Nowe priorytety i tendencje w polityce społecznej wokół integracji i aktywizacji zawodowej, Red. K. Wódz, K. Faliszek, A. Karwacki, M. Rymsza, Toruń 2012, s. 12. 5 R. Szarfenberg: Aktywna polityka społeczna, [dostęp 30.06.2014], na stronie: http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/aps.pdf, s. 2. 6 S. Golinowska: Przyszłość państwa opiekuńczego i systemu zabezpieczenia społecznego, Polityka Społeczna 11-12/2005, s. s. 1-3 7 S. Golinowska i in.: Dekada polskiej polityki społecznej. Od przełomu do końca wieku, IPiSS, Warszawa 2000, s. 90-91. 8 Z. Szweda-Lewandowska: Reforma państwa opiekuńczego w Wielkiej Brytanii: Kontekst strategii Europa 2020, Polityka Społeczna 3/2012, s. 19-20. 9 Kontrakt socjalny narzędzie pracownika socjalnego raport, IRSS, Warszawa 2013, s.11. 10 Zob. K. H. Blanchard, J. P. Carlos, W. A. Randolph: Empowerment takes more than a minute, Berrett-Koehler Publishers, San Francisco 1996. 11 R. Szarfenberg: Aktywna polityka społeczna, [dostęp 30.06.2014], na stronie: http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/aps.pdf, s. 13. 12 Aktywna polityka społeczna op.cit., s. 82 83. 5

sprzyjają rutynizacji i biurokratyzacji działań służb społecznych. Kontrakt socjalny jako instrument nowego paradygmatu jest tego jaskrawym przykładem, co ma swoje umocowanie ustawowe: Brak współdziałania osoby lub rodziny z pracownikiem socjalnym [ ] w rozwiązywaniu trudnej sytuacji życiowej, odmowa zawarcia kontraktu socjalnego, niedotrzymywanie jego postanowień [ ] mogą stanowić podstawę do odmowy przyznania świadczenia, uchylenia decyzji o przyznaniu świadczenia lub wstrzymania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej 13. Sama koncepcja aktywnej polityki społecznej pozwala natomiast służbom społecznym zogniskować działania na usamodzielnieniu klientów, dowartościowując frontowych pracowników socjalnych bezpośrednio pracujących z klientami 14. Jest to możliwe m.in. dzięki otwartej i dyskursywnej formie kontraktu, gdzie pracownik socjalny i klient stają się partnerami wspólnie odkrywającymi źródło trudnej sytuacji, a także wspólnie podejmują wysiłki w celu szeroko rozumianej aktywizacji społecznej i zawodowej 15. 13 Ustawa z dn. 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, art. 11, ust.2 14 M. Rymsza: Aktywizacja w polityce społecznej. W stronę rekonstrukcji europejskich welfare states? IFiS PAN, Warszawa 2013, s. 105. 15 Kontrakt socjalny narzędzie op.cit., s. 14. 6

1. Założenia metodologiczne 1.1. Główny problem i szczegółowe cele badawcze Głównym problemem badawczym, jaki podjęto w ramach badań to analiza roli kontraktu socjalnego jako jednego z instrumentów aktywnej polityki społecznej w rozwiązywaniu problemów społecznych. Następnie problem główny został uszczegółowiony przez postawienie kilku celów szczegółowych, które mają być zrealizowane w toku prowadzonych prac badawczo-analitycznych. Niniejsze cele to: Identyfikacja poziomu i zakresu realizacji kontraktów socjalnych. Określenie szans i barier w realizacji kontraktu socjalnego. Zebranie opinii pracowników socjalnych na temat zasadności stosowania kontraktu socjalnego. Ocena kontraktu socjalnego w aspekcie adekwatności procedur realizacji kontraktu. Wypracowanie rekomendacji dotyczących stosowania i skuteczności kontraktów socjalnych. Odpowiedź na główny problem badawczy oraz realizacja wyżej wymienionych celów szczegółowych jest możliwa dzięki zastosowaniu metody triangulacji, a więc zastosowania zróżnicowanych metod, perspektyw teoretycznych oraz danych. W badaniu wykorzystano następujące metody triangulacji: Triangulację metod badawczych stosowane są różne metody badawcze, zarówno ilościowe jak i jakościowe, celem pogłębienia problematyki badawczej, Triangulację źródeł danych analizie poddawane są zarówno dane pierwotne (uzyskane na podstawie przeprowadzonych badań), jak i wtórne (uzyskane ze źródeł zastanych), Triangulację perspektyw badawczych badanie zrealizowane jest w 16 województwach, w każdym z nich powstają raporty cząstkowe składające się na jedno opracowanie ogólnopolskie. Badanie uwzględnia zatem regionalny kontekst społeczny, gospodarczy, kulturowy, dzięki czemu uzyskany materiał analityczny jest pełniejszy i bardziej wiarygodny. 1.2. Analiza danych zastanych Analiza źródeł wtórnych jest jedną z podstawowych metod stosowanych w badaniach społecznych. Jej specyfika polega na braku ingerencji w środowisko będące przedmiotem analizy, gdyż badacz korzysta z danych już istniejących, dostępnych głównie jako statystyki publiczne. W przypadku niniejszego projektu wykorzystano sprawozdanie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej za 2013 rok 16. W wyniku tego możliwa była analiza następujących wskaźników w podziale na 16 województw: a) Liczba zawartych kontraktów socjalnych ogółem w województwie w 2013 r. z podziałem na gminy wiejskie, miejsko-wiejskie i miejskie, b) Liczba osób ogółem objętych kontraktem socjalnym w województwie 2013 r., c) Liczba osób objętych kontraktami socjalnymi, wyrażona jako % osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej w 2013 roku, 16 MPiPS-03, [dostęp 16.07.2014], na stronie: http://www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/raporty-i-statystyki/statystyki-pomocyspolecznej/statystyka-za-rok-2012/. 7

d) Średnia liczba kontraktów socjalnych przypadająca na pracownika socjalnego w OPS, e) Odsetek gmin w woj. zawierających kontrakty socjalne min 1 do gmin w woj. 1.3. Indywidualne wywiady pogłębione Steinar Kvale podaje dość klarowną definicję wywiadu jako rozmowy posiadającej strukturę i cel. Wykracza poza spontaniczną wymianę poglądów, która występuje w codziennych konwersacjach i przyjmuje postać procesu starannego zadawania pytań i wysłuchiwanie odpowiedzi, w celu uzyskania całkowicie zweryfikowanej wiedzy 17. Badacz przystępuje do wywiadu z określonymi dyspozycjami lub szczegółowymi pytaniami badawczymi, w zależności od stopnia strukturyzacji narzędzia. Respondent ustosunkowuje się do kolejnych pytań mogąc poszerzyć określone wątki o interesujące go kwestie. W badaniach nad kontraktem socjalnym zastosowane będzie ustrukturyzowane narzędzie składające się z katalogu szczegółowych pytań odpowiadających na postawione pytania badawcze. Struktura badanej próby w badaniach przeprowadzonych techniką indywidualnego wywiadu pogłębionego przedstawia się następująco: w każdym z 16 województw przeprowadzono wywiady w ośrodkach pomocy społecznej w gminach miejskich, miejskowiejskich i wiejskich. W każdym z wymienionych typów gmin przeprowadzone zostały cztery pogłębione wywiady z pracownikami socjalnymi, które dotyczyły zakresu tematycznego z 2013 roku. Kryterium doboru gmin w poszczególnych kategoriach (miejska, miejskowiejska, wiejska) stanowiła liczba zrealizowanych kontraktów. W gminach o najwyższym odsetku realizowanych kontraktów zostały przeprowadzone dwa wywiady, w gminach o najniższym odsetku jeden wywiad oraz również jeden w gminach, gdzie w ogóle nie stosuje się tego typu narzędzia aktywizacji. Zatem w każdym województwie przeprowadzonych zostało 12 wywiadów pogłębionych z pracownikami socjalnymi, co w skali kraju daje łączną liczbę 192 wywiadów pogłębionych. 1.4. Panel ekspercki W ramach realizowanych badań wykorzystano również technikę panelu eksperckiego. Jest to taka forma wywiadu grupowego, gdzie do uczestnictwa zaproszeni są specjaliści/eksperci w danej dziedzinie, w tym przypadku eksperci z zakresu pracy socjalnej i polityki społecznej oraz kadra kierowniczą Ośrodków Pomocy Społecznej, w których najczęściej stosuje się kontrakt, jako narzędzie aktywizacji. W niniejszym projekcie przeprowadzono 16 takich spotkań (po jednym w każdym z województw), których celem było wypracowanie propozycji zmian, usprawnień dotyczących skuteczności kontraktu socjalnego, jako narzędzia aktywnej integracji. 17 S. Kvale: Prowadzenie wywiadów, PWN, Warszawa 2011, s. 18. 8

2. Wyniki badania 2.1. Analiza danych zastanych Liczba zawartych kontraktów socjalnych w województwie podkarpackim w 2013 roku wyniosła 3 893 kontrakty, z czego liczba zawartych kontraktów socjalnych w gminach miejskich wyniosła 1 223, w gminach miejsko-wiejskich 912 a w gminach wiejskich 1 757 kontraktów, ponadto w powiatowym centrum pomocy rodzinie (PCPR) zawarto jeden kontrakt socjalny. Stwierdzić zatem można, że w 99,97% narzędzie w postaci kontraktu socjalnego zawierane jest w ośrodkach pomocy społecznej. Rysunek 1. Liczba zawartych kontraktów socjalnych w województwie podkarpackim w 2013 r. (OPS + PCPR) Źródło: opracowanie własne. Wskaźnik liczby osób ogółem objętych kontraktem socjalnym w województwie podkarpackim w 2013 roku wyniósł 6 017 osób, z czego 6 016 osób to klienci ośrodków pomocy społecznej, zaś 1 osoba to klient korzystający ze wsparcia udzielonego przez powiatowe centrum pomocy rodzinie. 9

Rysunek 2. Liczba osób objętych kontraktem socjalnym w województwie podkarpackim w 2013 r. Źródło: opracowanie własne. Zgodnie z danymi ujętymi w sprawozdaniu MPiPS-03 w województwie podkarpackim w 2013 roku liczba osób ogółem objętych kontraktem socjalnym wyniosła. Z kolei ogólna liczba osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej wyniosła 252 137. Powyższe dane wskazują, że 2,39% osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej w 2013 roku to osoby objęte pomocą społeczną w formie kontraktów socjalnych. Specyfika beneficjentów i kompleksowy charakter działań realizowanych w ramach kontraktów wymaga od pracowników socjalnych szczególnego zaangażowania. 10

Pomimo konieczności poświęcenia dodatkowego czasu na pracę z klientem pomocy społecznej w przypadku wykorzystania tego narzędzia, pracownicy socjalni zatrudnieni w ośrodkach pomocy społecznej chętnie korzystali z tego narzędzia. Świadczy o tym wysokość wskaźnika średniej liczby kontraktów socjalnych przypadających na jednego pracownika socjalnego w ośrodkach pomocy społecznej w województwie, która wyniosła 5,17. Rysunek 3. Średnia liczba kontraktów socjalnych przypadająca na pracownika socjalnego OPS w województwie podkarpackim w 2013 r. Źródło: opracowanie własne. 11

W województwie podkarpackim kontrakt socjalny w roku 2013, jako narzędzie pracy wykorzystywany był w 144 gminach, zatem odsetek gmin zawierających kontrakty socjalne wyniósł w 2013 roku 90%. W 16 gminach Podkarpacia kontrakty socjalne nie były zawierane. Mapa 1. Gminy województwa podkarpackiego, które nie zawarły w 2013 roku kontraktów socjalnych Źródło: opracowanie własne. Spośród gmin, które w 2013 roku nie zawarły ani jednego kontraktu socjalnego najwięcej - 13 było typu wiejskiego, 2 gminy miejsko-wiejskie i 1 miejska. 12

2.2. Analiza wyników badania jakościowego (IDI) Pierwszy etap przeprowadzonego badania, o charakterze jakościowym, realizowany był w formie indywidualnych wywiadów pogłębionych. Ten sposób pozyskania danych pozwala na dostarczenie szczegółowych i wieloaspektowych informacji m. in. na temat kontraktu socjalnego i innych form aktywizacji klientów pomocy społecznej, doświadczeń związanych ze stosowaniem tego narzędzia, jego mocnych i słabych stron oraz współpracy międzyinstytucjonalnej w ramach realizacji kontraktu socjalnego w 2013 roku. Zgodnie z założeniami badania, wywiady zostały przeprowadzone z pracownikami socjalnymi ośrodków pomocy społecznej funkcjonujących na terenie województwa podkarpackiego z uwzględnieniem następujących kryteriów: I. Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r.; II. Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r.; III. Gminy, które nie stosowały kontraktów socjalnych w 2013 r. 2.2.1. Kontrakt socjalny wobec innych form aktywizacji Rodzaje programów i działań aktywizujących stosowanych wobec klienta w pracy pracowników socjalnych Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Uczestnicy wywiadów odwołując się do swojej wiedzy i doświadczenia zawodowego podkreślali, że do programów oraz działań aktywizujących, które pracownik socjalny może zastosować wobec klientów pomocy społecznej należą: kontrakty socjalne, projekty systemowe, prace społeczno-użyteczne i prace interwencyjne. Przede wszystkim kontrakty socjalne. Może też zastosować projekt systemowy. Można też stosować roboty publiczne lub prace interwencyjne (wywiad OPS/X). Jeden z respondentów wskazał w swojej wypowiedzi, że działania aktywizujące prowadzone są poprzez klub integracji społecznej funkcjonujący w gminie np. w KISIE, który powstał w tamtym roku, też są bardzo fajne szkolenia i tam mogą osoby uzyskać staż, a co za tym idzie prace (wywiad OPS/V). Zdaniem innego respondenta, zaś kursy są działaniem aktywizującym klientów pomocy społecznej w gminie ( ). W naszym ośrodku realizowane są projekty unijne w ramach, których organizowane są kursy, w których uczestniczy duża liczba naszych podopiecznych. Po ich zakończeniu dla uczestników organizowane są staże ( ) (wywiad OPS/VI). Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Respondenci z gmin z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych przytaczali wiele przykładów form aktywizacji klientów pomocy społecznej. Pracownik socjalny ma bardzo duży wybór narzędzi, jakimi dysponuje w pracy z klientem. Zachęcamy do udziału w różnych szkoleniach, kursach ( ). Oferujemy prace społeczne. Aktywnie współpracujemy z biurem pracy. Prowadzimy rozmowy z klientem, motywujemy swoich podopiecznych, aby podejmowali kroki w stronę poprawy jakości ich życia( ) (wywiad OPS/VII). Jak zauważa jeden z pytanych pracownicy socjalni oferują potrzebującym pomoc asystenta rodziny, kontaktują z pośrednikami pracy, motywują do działań czasem najprostszych, jak np. pomalowanie pokoju. Działania aktywizujące, jakie stosujemy uzależniamy od sytuacji klienta-mobilizujemy do aktywnego poszukiwania pracy, udziału 13

w szkoleniach, kursach, udziału w pracach społeczno-użytecznych. Staramy się motywować do zdobywania nowych kwalifikacji, do zrobienia czegoś w stronę polepszenia sytuacji klienta (wywiad OPS/XI). Gminy, które nie stosowały kontraktów socjalnych w 2013 r. Jeden z badanych wspominał o korzystaniu z asystentury rodzinnej kosztem kontraktu socjalnego ze względu na jego zdaniem niezrozumiałe łączenie zasiłku okresowego z kontraktem socjalnym. My koncentrujemy się na tym etapie, na jakim jesteśmy, na rozwoju asysty rodzinnej i staramy się do tych rodzin, gdzie są różne problemy o charakterze dysfunkcyjnym docierać poprzez asystenturę rodzinną. Mamy pięciu asystentów rodzinnych, więc jak na taką małą gminę jest dosyć dużo, więc koncentrujemy się głównie na tym, a kontrakty socjalne, był taki czas, że więcej tych kontraktów było, ale to było na początku, gdzie był taki nacisk na kontrakty socjalne, gdzie z zasiłkiem okresowym łączył się kontrakt socjalny, ale oceniliśmy, że to jest bzdura, że to nie jest istota kontraktu socjalnego, więc zaczęliśmy to robić tylko w takich sytuacjach, kiedy osoby są w programie w systemie projektowym i gdzie mamy dla nich konkretną propozycję dotyczącą, czy to stażu pracy, czy skierowania do centrum integracji społecznej, a tego jest niewiele, bo to jest kilkanaście osób rocznie (wywiad OPS/XII). W poczuciu respondenta tej grupy motywowanie klienta do podejmowania działań może odbywać się poprzez: podejmowanie działań w ramach projektów systemowych, programów aktywności lokalnej, uczestnictwo w wybranych warsztatach, korzystanie ze specjalistycznego poradnictwa (wywiad OPS/VIII). Skuteczność programów i działań aktywizujących stosowanych wobec klienta w pracy pracowników socjalnych Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Podczas wywiadu respondenci zostali zapytani o skuteczność programów i działań aktywizujących stosowanych wobec klienta w pracy pracowników socjalnych. Jedna z wypowiedzi brzmiała (...) najskuteczniejsze są projekty systemowe. Zaraz za nimi są kontrakty socjalne. Projekty systemowe są skuteczne, ponieważ w ich ramach podpisujemy z klientami kontrakty socjalne. W ich ramach mamy też doradztwo zawodowe, treningi i wsparcie psychologa. Wszystkie te działania zapisywane są w kontrakcie socjalnym, który podpisuje pracownik socjalny i uczestnik projektu. Uczestnik projektu musi spełnić warunki kontraktu, które razem ustalimy (wywiad OPS/X). Inny respondent z tej grupy, skuteczność programów i działań podsumował następującymi słowami (...) najbardziej skuteczną formą działań jest kierowanie potrzebujących na staże, ponieważ dzięki temu rodziny przez jakiś czas posiadają środki na utrzymanie rodziny (wywiad OPS/VI). Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Zdaniem jednego z respondentów (...) najbardziej skuteczne są warsztaty kompetencji społecznych, później kursy przygotowawcze i rozwijające kwalifikacje (...). Ten sam respondent wspomina również, że (...) bardzo pomocna okazuje się być praca asystenta rodzinnego w sytuacjach, gdy te osoby mają problemy wychowawcze, małżeńskie, wszelkiego rodzaju kryzysy (...) (wywiad OPS/III). 14

Z kolei inny rozmówca stwierdził (...) myślę, że do tej pory najskuteczniejsze w naszym okręgu były prace społeczno-użyteczne, które faktycznie dają prace/wynagrodzenie, które notabene nie liczy się do dochodu, więc klienci opieki nadal korzystają z zasiłków, jakie się im należą (wywiad OPS/XI). Najbardziej skuteczne/użyteczne są moim zdaniem kursy, jakie oferujemy klientom. Klienci na tych kursach mają możliwość przyuczenia się do zawodu. Po takim kursie osoba ma już pewne podstawy, które później może wykorzystać w pracy (wywiad OPS/VII). Gminy, które nie stosowały kontraktów socjalnych w 2013 r. Respondent tej grupy stwierdził, że (...) najskuteczniejsza jest taka ciągła współpraca z rodziną na bazie regularnego kontaktu z asystentem rodzinnym, bo (...) rodzina wie, że jest ktoś, kto jej towarzyszy (...) (wywiad XII). Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Dokonując analizy uzasadnień respondentów w odniesieniu do skuteczności kontraktów, jeden z pytanych stwierdził (...) kontrakty zawieramy przy projekcie systemowym. Rzadko zdarza się, żeby ten kontrakt został przerwany. No wiadomo, jeżeli ktoś znajdzie pracę to umożliwiamy mu zerwanie tego kontraktu, nie zerwał bo mu się nie chciało, tylko jakaś tam przyczyna była, znalezienie pracy to jest duży plus. Zazwyczaj te kontrakty nie są zrywane, tutaj są realizowane do końca (wywiad OPS/I). Inny ankietowany powiedział, że (...) chodzi o to, aby uderzyć w klienta ze wszystkich stron, aby cel został osiągnięty (wywiad OPS/II). Jeśli osoby biorą udział w tych szkoleniach, to spisujemy te kontrakty socjalne i są one przeważnie zrealizowane i w tym przypadku skuteczne (wywiad OPS/V). Wszystkie te działania zapisywane są w kontrakcie socjalnym, który podpisuje pracownik socjalny i uczestnik projektu. Uczestnik projektu musi spełnić warunki kontraktu, które razem ustalimy (wywiad OPS/X). Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Badanym trudno było uzasadnić jak wymienione przez nich działania odnoszą się do skuteczności kontraktów. Na ten temat jeden z respondentów stwierdził (...) niewywiązanie się z kontraktu musi być uzasadnione śmierć osoby bliskiej, choroba dziecka. Frekwencja na sobotnich warsztatach, jak i na kursach jest jednak prawie stuprocentowa. Pamiętam jedną osobę, która na początku próbowała różnych sztuczek, żeby nie chodzić, ale bardzo łatwo można było się z nią dogadać i zrozumiała, na czym rzecz idea tego kursu polega (wywiad OPS/III). Powody korzystania z kontraktu socjalnego, jako narzędzia aktywizacji Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Dwóch spośród badanych stwierdziło (...) jest to dobre narzędzie, żeby taką osobę zmobilizować (...) (wywiad OPS/I). Kontrakt jest umową, która określa warunki współpracy między klientem a pracownikiem socjalnym, mobilizuje osobę korzystającą ze świadczeń do podjęcia aktywności zawodowej. Jest to zobowiązanie obustronne zarówno pracownika socjalnego i osoby korzystającej z pomocy socjalnej do realizacji postanowień kontraktu. W kontrakcie znajduje się m.in. wyliczenie ustalonych z pracownikiem socjalnym działań, które powinna podjąć rodzina w celu poprawienia swojej sytuacji materialno-bytowej (wywiad 15

OPS/VI). Kolejny respondent zapytany o powody stosowania kontraktów socjalnych argumentował swoje działania następująco (...) obecnie jest to jedyne narzędzie, z którym możemy pracować. W jego ramach możemy czegoś wymagać od naszych klientów (wywiad OPS/X). Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Respondenci zgodnie twierdzili podczas wywiadów, że forma pisemnej umowy, jaka jest stosowana przy kontraktach socjalnych wpływa bardziej mobilizująco na osoby zgłaszające się po pomoc do ośrodków pomocy społecznej (...) ponieważ jeżeli jest to spisane, to łatwiej jest później wymagać od klienta realizacji. Wszystko jest czarno na białym, ty wiesz czego od klienta wymagać i on wie czego wymagać od ciebie (wywiad OPS/III). Jest to forma umowy, która motywuje stronę. Najważniejszym jej atutem jest to, że jest to umowa pisemna. Gdy dana osoba podpisuje kontrakt, zobowiązuje się do wykonania ustalonych celów. Kontrakt jest bardzo pomocnym narzędziem pracy zwłaszcza w pracy z klientami, którzy są oporni w wykonywaniu ustaleń (wywiad OPS/VII). Na pytanie, dlaczego pracownicy nie korzystają częściej z kontraktów socjalnych respondenci odpowiadali (...) wynika to z tego, że mamy dużą liczbę osób podopiecznych pod sobą, jako pracownik socjalny mamy około 50 rodzin objętych pomocą. Realizacja kontraktu socjalnego jest zadaniem czasochłonnym ( ) wymaga również pewnej aktywności ze strony klienta, ponieważ nie ze wszystkimi osobami objętymi wsparciem ośrodka można zawrzeć kontrakt socjalny, dlatego ta liczba w stosunku do osób objętych pomocą to jest kilka kontraktów rocznie (wywiad OPS/IV). Inny respondent argumentował: (...) nie wszędzie wprowadzenie kontraktu zdaje egzamin, z osobą bezrobotną, na jaki temat można podpisać kontrakt, na znalezienie pracy, której nie ma? My [pomoc społeczna - przyp. OIS] nie możemy zaoferować jako tako żadnej pracy. W naszej gminie jest bardzo słabo rozwinięta infrastruktura, nie mamy np. żadnych programów terapii dla uzależnionych. Osoby, które korzystają z pomocy ośrodka zazwyczaj nie mają żadnego wykształcenia, więc i pracodawcy niechętnie takie osoby przyjmują do pracy. Poza tym kontrakt jest narzędziem bardzo czasochłonnym - przy dużym natężeniu problemów społecznych często nie starcza czasu na spisywanie wszystkiego na papierze (wywiad OPS/VII). Gminy, które nie stosowały kontraktów socjalnych w 2013 r. Jeden z badanych z tej grupy stwierdził, że po pierwsze kontrakt ma charakter takiej autonomicznej inicjatywy rodziny. Powiem szczerze, że jest z tym trudno dosyć, zwłaszcza w tych rodzinach, gdzie od wielu, wielu lat rodziny korzystają z pomocy społecznej. Są one w jakimś sensie uzależnione od pomocy społecznej. I tam postawa aktywna jest trudna do osiągnięcia. Owszem moglibyśmy stwarzać takie pozory kontraktu, ale to nie ma sensu. Kontrakt ma wtedy sens w moim przekonaniu, jeżeli to jest autonomiczna inicjatywa rodziny tzn., że rodzina ma coś do zaoferowania w sensie wyznaczenia kierunku swoich zmian, rozwoju czy też w powiązaniu z tym co my mamy do zaoferowania, widzi szansę rozwoju. Powiem szczerze, że te rodziny nie mają takiej świadomości bardzo często. Więc raczej koncentrujemy się na tej asyście rodzinnej by stwarzać warunki do budowania najpierw świadomości do tego, że gdzieś tam głęboko jednak tkwi w tych ludziach jakaś sprawczość mocy (...) (wywiad OPS/XII). 16

Ocena skuteczności kontraktów socjalnych Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. O silnym zróżnicowaniu ocen wystawianych kontraktom socjalnym przez osoby badane świadczą ich wypowiedzi (...) skuteczność oceniam dobrze, choć jest różnie. Jeśli człowiek sam chce sobie pomóc - kontrakt może być skuteczny, a jeśli klient układa się pod kontrakt, żeby uzyskać pomoc finansową jest już gorzej (wywiad OPS/II). Można powiedzieć, że umiarkowanie, ponieważ nie jest z tym rewelacyjnie, ani nie jest bardzo źle. Dużo zależy od osób, z którymi są one podpisane. Czasami kontrakty są wypełnione w stu procentach, a czasem tylko w pięćdziesięciu procentach. Ciężko jest tutaj to wypośrodkować (wywiad OPS/X). Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Respondenci z gmin z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych raczej nisko oceniają skuteczność tego rodzaju aktywizacji klientów pomocy społecznej, zaznaczając, że w sytuacjach, z jakimi się spotykają w pracy korzystają z innych form pomocy potrzebującym aniżeli kontrakt. Skuteczność kontraktu oceniam miernie. To samo można zrobić bez spisywania kontraktu, jest to tylko dodatkowa papierologia dla pracowników społecznych. Takie same zadania wykonujemy bez pisania kontraktu, jest to uciążliwe i dla nas i dla klienta (wywiad OPS/XI). Jedna z osób badanych uważa, że (...) gdyby nie fakt, że to jest zapisane w projekcie, że kontrakty są wymagane, to pewnie w ogóle byśmy z nich nie korzystali (wywiad OPS/III). Gminy, które nie stosowały kontraktów socjalnych w 2013 r. Respondenci z tej grupy podkreślają większą skuteczność asysty rodzinnej, jako narzędzia aktywizującego klientów pomocy społecznej. Kiedy w jakiejś dłuższej perspektywie człowiek widzi, że coś w jego życiu się zmieni w miarę na trwałe powiedzmy na rok, dwa to wtedy jest gotów się angażować, podpisuje taki kontrakt i rzeczywiście to realizuje, bo jakby oprócz tego ma odrębną jeszcze umowę o staż, o pracę w centrum integracji społecznej gdzie ma konkretne pieniądze za to. Czyli powiązanie kontraktu socjalnego z konkretną też finansową korzyścią długookresową dla takiej rodziny ma sens. Wtedy to jest wyższość kontraktu nad innymi formami. Natomiast asysta rodzinna to systematyczny kontakt budowany poprzez więź z asystentem rodzinnym do tego dochodzi jeszcze praca pracownika socjalnego (...). Ten instrument pracy socjalnej powiązanej ze wsparciem asystenta rodzinnego jest najbardziej skuteczny, dlatego, że tam jest po pierwsze różnorodność narzędzi, które można wykorzystać do wsparcia rodziny, a z drugiej strony jest swego rodzaju ewaluacja pracy pracownika socjalnego i asystenta rodzinnego pracujących w parze. To jest najbardziej skuteczna forma współpracy z rodzinami (wywiad OPS/XII). Liczba zawieranych kontraktów socjalnych a potrzeby gminy Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Uczestnicy indywidualnych wywiadów pogłębionych w większości nie potrafili jednoznacznie wskazać czy liczba zawieranych w gminie kontraktów jest wystarczająca w stosunku do istniejących potrzeb. Trudno powiedzieć (...). Chodzi właśnie o to, że są rodziny, są osoby, które wystarczy tylko troszkę pokierować, troszkę im doradzić, pokazać ścieżkę którędy mają iść i oni to robią, ale są też takie osoby, tak nieporadne, że po prostu 17

trzeba je prowadzić za rękę. Więc zawieranie kontraktu w takiej sytuacji, gdzie ta osoba tego nie zrobi dopóki ja jej nie wezmę za rękę i nie zaprowadzę np. do urzędu miasta, żeby sobie wyrobiła dowód, no to nie ma sensu. Także no trudno tutaj powiedzieć o liczbie (...) (wywiad OPS/I). Nie wiem. Myślę, że można byłoby zawierać więcej kontraktów socjalnych, nie tylko z uczestnikami projektów, ale też z osobami będącymi klientami ośrodka pomocy społecznej. Chodzi nie tylko o osoby, które dostają zasiłek okresowy (w tym przypadku musi być zwarty kontrakt socjalny), ale także i wszystkie inne osoby (wywiad OPS/X). Jeden respondent uważał, że pomoc poprzez kontrakt nie da oczekiwanych efektów rodzinie wręcz przeciwnie pogłębi patologie już w niej istniejące. Nie znam potrzeb całej gminy, mogę mówić o swoich klientach. Nie zawieram kontraktów wszędzie, gdzie trzeba. Na przykład z alkoholikiem nie zawrę kontraktu, pomimo, że rodzina będzie cierpieć, ale taka osoba nie dostanie pieniędzy, bo je przepije (wywiad OPS/II). Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Zdaniem dwóch badanych liczba zawartych kontraktów w gminie jest niewystarczająca a jest to spowodowane dużą liczbą obowiązków, z których pracownik socjalny musi się wywiązać. Jeden z nich zaistniałą sytuację opisuje następująco: (...) kontraktów mogłoby być więcej, lecz tak naprawdę to nie ma na to czasu. Wyegzekwowanie od klienta tego, co zrobił w sprawie wykonania kontraktu jest bardzo absorbujące, zbyt dużo czasu jest poświęcane jednej rodzinie, podczas gdy problemów jest naprawdę dużo a mnogość zadań, jakie przypada na jednego pracownika sprawia, że tych kontraktów jest właśnie tyle a nie więcej (wywiad OPS/VII). Pozostałe osoby były odmiennego zdania. Twierdziły, że liczba zawartych kontraktów jest wystarczająca. Tak, uważam, że liczba zawartych kontraktów w naszej gminie jest wystarczająca w stosunku do potrzeb (wywiad OPS/XI). Ponadto jeden z respondentów odniósł się do zadanego pytania następująco: (...) wydaje mi się, że tak, że więcej kontraktów nie jest potrzebne. Ludzie zazwyczaj przychodzą z potrzebą pomocy finansowej. Piszą wniosek i otrzymują tę pomoc (wywiad OPS/III). Czynniki wpływające na liczbę zawieranych w gminach kontraktów socjalnych Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Analiza odpowiedzi osób badanych pokazuje, że takie czynniki jak zasoby finansowe gminy, czy zasoby kadrowe OPS-ów nie miały wpływu na liczbę zawieranych kontraktów. Z kolei typ i natężenie problemów społecznych w danej gminie oraz realizacja projektów systemowych to zdaniem respondentów najczęściej występujące zmienne określające poziom zawieranych kontraktów socjalnych w gminach Podkarpacia. To zależy, jaki ma się rejon, z jakimi ludźmi ma się do czynienia. Ja na przykład mam baraki, to są osoby, które absolutnie są oporne na jakąkolwiek współpracę. Jest tam dużo spraw w sądzie, no jest to tak zdemoralizowane środowisko, że tutaj za dużo zrobić nie można. Nawet psycholodzy rozkładają ręce, że no tutaj nie da rady nic zrobić, ale są na przykład środowiska takie jak bloki, te bardziej nowoczesne, gdzie po prostu ludzie są bardziej otwarci, jak mówiłam, wystarczy troszkę podpowiedzieć, pokierować (...) (wywiad OPS/I). Jeden respondent uważał, że (...) na zawieranie kontraktów wpływa liczba osób nieradzących sobie ze swoimi problemami (...) (wywiad OPS/VI). Inny badany o czynnikach wpływających na zawieranie kontraktów socjalnych miał następujące zdanie: (...) na pewno wpływa na to typ i natężenie problemów społecznych występujących w danej gminie. Ma na to wpływ również realizacja 18

w gminie projektu systemowego, ponieważ kontrakt socjalny zawierany jest z każdym uczestnikiem (wywiad OPS/X). Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Dwóch respondentów wskazało, że duże znaczenie na liczbę zawieranych kontraktów socjalnych mają zasoby finansowe, jakimi dysponuje dana gmina (...) Decydujący wpływ mają zasoby finansowe danej gminy. Podchodząc do kontraktu, pracownik socjalny musi zaoferować klientowi coś konkretnego, coś co go zmotywuje do działań, pracownik socjalny nie posiada nic co by motywowało stronę do podpisywania kontraktu (wywiad OPS/XI). Ponadto badani twierdzili, że nie bez znaczenia jest liczba zatrudnionych pracowników socjalnych oraz ilość zadań nałożonych na pojedynczych pracowników. (...) Liczba pracowników socjalnych też nie jest bez znaczenia, zasoby kadrowe są, jakie są, a zadań i problemów jest naprawdę dużo (wywiad OPS/XI). Jeden z respondentów, mówiąc o czynnikach mających wpływ na liczbę zawieranych kontraktów wskazał także na wielkość miejscowości oraz na cechy osobowe klientów pomocy społecznej. Jest to bardzo małe miasto, bardzo mała liczba osób, od pół roku nikt z klientów nie zapytał o możliwość podjęcia jakiegoś kursu, co wydaje mi się, wynika z ich niechęci i lenistwa (wywiad OPS/III). 2.2.2. Kontrakt socjalny etapy realizacji umowy Trudności występujące podczas realizacji kontraktu socjalnego Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Wśród wypowiedzi respondentów dominowała opinia, że początkowe etapy konstruowania kontraktu socjalnego, stwarzają wiele trudności, które rzutują na zawieranie umów z klientami pomocy społecznej oraz na późniejszą realizację postanowień kontraktu. Na początku może motywowanie ludzi do pracy było trudnością (...) (wywiad OPS/II), (...) faza przygotowania. Najwięcej problemów stwarza tak zwana ocena sytuacji podopiecznego (wywiad OPS/X), (...) osoby korzystające z pomocy socjalnej ciężko jest przekonać do zawarcia kontraktu, podopieczni nie chcą zobowiązywać się do realizacji konkretnych działań na piśmie (...). Najtrudniejsze jest sprecyzowanie działań, zwłaszcza zobowiązań od klientów OPS, nie ma u nich woli współpracy (wywiad OPS/VI). Ponadto respondenci zapytani o to, który z etapów ich zdaniem jest dla nich najtrudniejszy, jeden z badanych określił: (...) najtrudniej jest wtedy, gdy z jakichś przyczyn nie można tego kontraktu zrealizować, no i wtedy jest dylemat czy zrywamy umowę, czy przedłużamy termin realizacji kontraktu (...) (wywiad OPS/I). Najtrudniej to jest określić cele. Potrzeba wiedzieć, co chcemy zrobić w tej rodzinie, co potem z tą rodziną, czy z tą osobą zrobić i żeby te cele też nie były takie bardzo wydumane, żeby to było też coś konkretnego, takiego do zrealizowania i przez osobę no i przez nas. To jest najtrudniejsze (wywiad OPS/IX). Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Jeden z respondentów wskazał kwestie formalne oraz ograniczoną ilość czasu na działania w ramach kontraktu socjalnego, jako największe trudności, z jakimi musiał się zmierzyć w trakcie realizacji kontraktów socjalnych. W grupie tej był także respondent, który nie doświadczył trudności w żadnym z etapów realizacji kontraktów socjalnych. Nie, żadnych 19

trudności, te osoby wiedzą dokładnie, czego się od nich oczekuje i ja nie mam najmniejszego problemu, żadnych trudności, oporów. Jestem pod wielkim wrażeniem (wywiad OPS/III). Ponadto badani w swoich wypowiedziach najczęściej potwierdzali, że najtrudniejszy jest etap przygotowania kontraktu socjalnego. Myślę, że zdecydowanie jest to część, w której sporządza się treść tego kontraktu, czyli część formalna. Gdybym, będąc zwykłym pracownikiem socjalnym, sama miała napisać taki kontrakt, to rzeczywiście miałabym problem z działaniami takimi jak określenie kolejnych, sensownych działań (...) (wywiad OPS/III). Największą trudnością było poprawne zdiagnozowanie sytuacji materialno-bytowej klienta. Tutaj ta diagnoza musiała być pogłębiona o zasoby, które klient również posiada z lat wcześniejszych, czyli wnikliwa analiza jego historii zawodowej, tego czy wcześniej podejmował prace zawodowe, jakie posiada umiejętności, ukończone kursy, czy wcześniej wykazywał aktywność zawodową (...) (wywiad OPS/IV). Gminy, które nie stosowały kontraktów socjalnych w 2013 r. Jeden respondent z tej grupy jako najtrudniejszy wskazał on etap realizacji kontraktu. Najtrudniejszym etapem jest realizacja kontraktu socjalnego, gdyż może być to spowodowane brakiem współpracy klienta z pracownikiem socjalnym. Każdy inny etap może jest możliwy do realizacji, ale kiedy klient nie podejmuje chęci współpracy jesteśmy bezradni (wywiad OPS/VIII). 2.2.3. Doświadczenia związane ze stosowaniem kontraktów socjalnych Typ klientów oraz okoliczności stosowania kontraktów socjalnych Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Dwóch respondentów spośród zapytanych z tej grupy badanych odpowiedziało, że kontrakt socjalny najczęściej był stosowany przy wnioskach o zasiłek składanych przez potrzebujących. Jeżeli komuś dajemy zasiłek, to podpisujemy kontrakt socjalny (wywiad OPS/X). Innych dwóch badanych wskazało natomiast, że często zdarza się im zawierać kontrakty socjalne z klientami pomocy społecznej przy realizacji projektów systemowych. Zdaniem badanych osób, typ klientów z którymi najczęściej zawierane są kontrakty socjalne stanowią osoby bezrobotne, często mające problemy z komunikowaniem się ze światem zewnętrznym. Kontrakt najczęściej stosowany jest wobec osób bezrobotnych. Są to osoby, które same poszukują zatrudnienia, ale i takie, które nie dają się zaktywizować. Zdarza się tak, że osoby, które chcemy zaktywizować odmawiają współpracy (wywiad OPS/VI). Jeden z respondentów wskazuje inny bardzo ważny typ klientów, z którymi zawierane są kontrakty. Najczęściej zawierane są one z osobami bezrobotnymi oraz z osobami niepełnosprawnymi, albo takimi, które starają się przyznanie stopnia niepełnosprawności (wywiad OPS/X). Na pytanie dlaczego właśnie z tego typu klientami podpisywane są umowy na zasadzie kontraktów, respondenci udzielali następujących wyjaśnień: (...) brak pracy to główny powód problemów rodzinnych chcemy pomóc rodzinom, aby przy swoim udziale mogli wyjść z kryzysu, w którym się znaleźli (wywiad OPS/VI), (...) ciężko jest mi coś wymyślić. Takich osób jest po prostu najwięcej. Mamy bardzo dużo osób bezrobotnych, które chcą otrzymywać jakąś pomoc. Można powiedzieć, że trochę wyręczamy urząd pracy (wywiad OPS/X). Jedna z badanych osób wskazała ponadto na zawieranie umów w formie kontraktu socjalnego z osobami silnie uzależnionymi, a kontrakty w głównej mierze dotyczyły podjęcia przez potrzebującego leczenia odwykowego. 20

Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Zdaniem respondentów tej grupy głównym problemem klientów zgłaszających się po pomoc do ośrodka jest bezrobocie, brak środków finansowych, ubóstwo, alkoholizm oraz niskie wykształcenie lub jego brak. Najczęściej kontrakt socjalny jest zawierany z osobami nieaktywnymi zawodowo lub też osobami bezrobotnymi, czyli niezarejestrowanymi w urzędzie pracy, jak również z osobami, które mają problem z nadużywaniem alkoholu. To są głównie grupy, z którymi tutaj są realizowane np. u nas na rejonie kontrakty socjalne (wywiad OPS/IV). (...) Są to również rodziny wielodzietne w naprawdę trudnej sytuacji i finansowej i życiowej, często są to osoby bezradne życiowo, wycofane (wywiad OPS/VII). Na pytanie dlaczego z takimi właśnie typami osób zawierane są umowy w formie kontraktów socjalnych respondenci przytaczali następujące argumenty: (...) problem nadużywania alkoholu jest bardzo ważnym problemem, ponieważ analizując sytuację z lat wcześniejszych problem ten pogłębia się i wzrasta liczba osób i rodzin, w których pracownicy socjalni stwierdzają, iż nadużywanie alkoholu powoduje istotne zmiany w funkcjonowaniu tych rodzin, zmiany negatywne, dlatego kontrakt socjalny, czyli umowa między pracownikiem socjalnym a stroną, w tym przypadku stroną uzależnioną od alkoholu ma na celu zmotywowanie tej osoby do podjęcia leczenia, do utrzymania trzeźwego trybu życia, do kontynuacji leczenia (wywiad OPS/IV), (...) kontrakt w takich przypadkach [rodzin wielodzietnych w trudnej sytuacji materialnej i finansowej przyp. OIS] pomaga niejako wkroczyć z powrotem w życie, przywrócić wiarę w swoje umiejętności, możliwości, pokazać, że dana osoba też coś potrafi osiągnąć często są to drobne sprawy, lecz dla tych ludzi wiele znaczą, trzeba im po prostu pomóc (wywiad OPS/VII). Jak twierdzi inny respondent tej grupy: (...) kontrakty najczęściej są zawierane z osobami bezradnymi, długotrwale chorymi. Kontrakty na uzyskanie orzeczenia o stopniu niepełnosprawności. Kontrakt w takich przypadkach jest dla tych ludzi wskazówką, mają na papierze założenia, które mają wypełnić, bardzo im to ułatwia prace (wywiad OPS/XI). Gminy, które nie stosowały kontraktów socjalnych w 2013 r. Również respondenci w tej grupie badanych wskazali na zróżnicowany typ klientów pomocy społecznej, z którymi zawierane były kontrakty socjalne, tj. osoby bezrobotne, mające problemy opiekuńczo-wychowawcze, zagrożone wykluczeniem społecznym, często niedostosowane społecznie, nadużywające alkoholu. Pytając o okoliczności zawierania umowy w formie kontraktów, jeden z badanych w swojej wypowiedzi stwierdził: (...) najczęściej z osobami bezrobotnymi. To jest w tych sytuacjach, gdzie jest to powiązane z konkretną propozycją stażu pracy czy skierowania do centrum integracji społecznej. Gdzie jest wsparcie długookresowe (wywiad OPS/XII). Dobre praktyki i pozytywne doświadczenia związane z realizacją kontraktów socjalnych Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Doświadczeniem pozytywnym, trzech respondentów tej grupy było zaktywizowanie zawodowe osób bezrobotnych, zachęcające je do zarejestrowania się w urzędach pracy, kierujące do udziału w szkoleniach i stażach oraz kursach zawodowych. Miałyśmy takie kontrakty, gdy osoby, które brały udział w szkoleniach, później miały staż. Już jak staż odbywały, to przychodziły do nas, dziękowały, cieszyły się, zmieniły swoja powierzchowność, nastawienie do życia. Później nawet znalazły pracę (wywiad OPS/V). Inny badany 21