Systemy zarządzania środowiskowego w szwedzkich samorządach Jakub Kronenberg Streszczenie: Systemy zarządzania środowiskowego stanowią coraz bardziej popularne narzędzie realizacji strategii zrównoważonego rozwoju przez lokalne władze. Ich wdrażanie w jednostkach samorządu terytorialnego jest pożądane z punktu widzenia międzynarodowych porozumień takich jak Agenda Habitat. Dostarczają samorządom szeregu korzyści. W Szwecji wśród licznych wdrażających te systemy samorządów znajdują się władze trzech największych miast: Malmö, Göteborg i Sztokholm. Ich doświadczenia nie mogą wprawdzie zostać bezpośrednio przeniesione na grunt polski, płynie z nich jednak kilka wniosków, które warto wykorzystać. Systemy zarządzania środowiskowego stanowią coraz bardziej popularne narzędzie działań na rzecz redukcji negatywnego wpływu na środowisko. Wdrażają je przede wszystkim przedsiębiorstwa, lecz także inne organizacje, w tym jednostki administracji publicznej. Spektakularnym przypieczętowaniem tego procesu będzie wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego opartego na wymaganiach Rozporządzenia EMAS w Komisji Europejskiej. W artykule zaprezentowane zostaną systemy zarządzania środowiskowego na przykładzie wybranych jednostek samorządu terytorialnego ze Szwecji. Szwedzkie władze od lat służą jako wzór stosowania rozwiązań na rzecz ochrony środowiska. Schemat ten powtarza się również w przypadku systemów zarządzania środowiskowego. W Szwecji systemy te wdraża jednak mniej samorządów niż w Wielkiej Brytanii, która jest niekwestionowanym liderem, jeśli chodzi o ich liczbę. Skala działań w poszczególnych samorządach w Szwecji jest jednak znacznie większa. Na uwagę zasługuje fakt, że wśród szwedzkich samorządów wdrażających systemy zarządzania środowiskowego znajdują się władze trzech największych miast w tym kraju. Systemy wdrażane są tam jednocześnie we wszystkich jednostkach składających się na miejskie władze. W artykule prezentowane są systemy zarządzania środowiskowego oparte na standardach uznawanych w skali międzynarodowej. Pierwszym jest międzynarodowa norma ISO 14001 oficjalnie wprowadzona w życie w 1996 roku. Określa ona wymagania wobec systemu zarządzania środowiskowego. Do końca 2001 roku wydano 36765 certyfikatów na zgodność wdrożonych systemów zarządzania środowiskowego z wymaganiami tej normy [1]. Wymagania wobec systemu zarządzania środowiskowego określone w normie ISO 14001 zostały wykorzystane w znowelizowanej wersji Rozporządzenia EMAS. EMAS jest drugim omawianym standardem. Jego pierwsza wersja wprowadzona została Rozporządzeniem Rady Unii Europejskiej nr 1863/93 w sprawie dobrowolnego udziału przedsiębiorstw sektora przemysłowego w EMAS. Była ona przeznaczona dla przedsiębiorstw przemysłowych. Zgodnie z treścią artykułu 14 Rozporządzenia inne organizacje mogły dokonywać rejestracji jedynie w ramach programów pilotażowych. Nowelizację wprowadzono Rozporządzeniem nr 761/2001 Rady UE i Parlamentu Europejskiego z 19 marca 2001 roku. Od tego momentu w systemie EMAS rejestrowane mogą być organizacje dowolnego typu. Na koniec sierpnia 2002 roku zarejestrowanych było 3855 organizacji, w tym ponad 100 jednostek administracji publicznej. Rozporządzenie EMAS obowiązuje we wszystkich krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego (15 krajów Unii oraz Norwegia, Islandia i Liechtenstein). Oprócz ISO 14001 i EMAS w Szwecji dostępne są jeszcze następujące branżowe standardy zarządzania środowiskowego: FSC-Sweden i PEFC-Sweden dla leśnictwa oraz KRAV i DEMETER dla rolnictwa. Standardy te nie są jednak przedmiotem niniejszego opracowania. Lokalne władze wykazują stosunkowo wysoki stopień zainteresowania wdrażaniem systemów zarządzania środowiskowego. W Wielkiej Brytanii szczególnie duża liczba organizacji z sektora publicznego wdrażających te systemy wynika z wprowadzonych tam udogodnień prawnych. W wyniku dużego zainteresowania ze strony samorządów, powstała przeznaczona 1
specjalnie dla nich wersja EMAS (LA-EMAS). W świetle pierwszej wersji Rozporządzenia EMAS funkcjonowała ona na zasadach programu pilotażowego. Rejestrację w tym systemie można było uzyskiwać od kwietnia 1995 r. (podobnie jak w przypadku oryginalnej wersji EMAS) [2]. Wdrażanie systemów zarządzania środowiskowego przez jednostki administracji publicznej wynika z możliwych do osiągnięcia korzyści, ale również z międzynarodowych zobowiązań. Ich popularność wynika w dużej mierze z możliwości zastosowania jako narzędzi realizacji zasad zrównoważonego rozwoju. Zarówno Agenda 21 ustalona na Szczycie ONZ w Rio de Janeiro w 1992 r., jak i Agenda Habitat ustalona 4 lata później w Istambule wymagają podejmowania innowacyjnych działań na rzecz ochrony środowiska. Systemy zarządzania środowiskowego spełniają ten wymóg. Odzwierciedla to też duże zainteresowanie nimi ze strony poszczególnych agend ONZ (zwłaszcza UNEP i UNDP). Wśród korzyści, jakie osiągnąć mogą jednostki administracji publicznej wymienić można [3]: - ułatwienie spełniania wymogów prawnych dotyczących ochrony środowiska, - ułatwianie ściągania należności związanych z karami i opłatami za zanieczyszczanie oraz korzystanie ze środowiska, - ograniczanie kosztów ochrony środowiska, w tym np. kosztów ewentualnych ubezpieczeń, - poprawa stanu zdrowia i bezpieczeństwa mieszkańców i pracowników, - podnoszenie morale pracowników poprzez wyznaczanie wydziałom konkretnych celów, - rozpowszechnianie odpowiedzialności ekologicznej na poziomie całej organizacji, - łatwiejsze rozpoznawanie możliwych do usunięcia nieefektywnych rozwiązań i wynikające z tego korzyści finansowe, - tworzenie podstaw dla ciągłej poprawy, - tworzenie przekonania, że zagadnienia ekologiczne są istotne dla organizacji i przez nią kontrolowane, - poprawa wizerunku organizacji oraz komunikacji społecznej. Wszystkie wymienione czynniki są istotne z punktu widzenia ochrony środowiska. Poprawa następuje zarówno na poziomie samorządu, jak również poziomach: wyższym (wpływ na społeczeństwo, sektor biznesu i inne organizacje) i niższym (wpływ na poszczególnych pracowników i mieszkańców). Dając dobry, godny naśladowania przykład samorządy sprawiają, że systemy zarządzania środowiskowego rozpowszechniają się coraz więcej przedsiębiorstw i innych organizacji angażuje się w ochronę środowiska i inne działania na rzecz zrównoważonego rozwoju. W Unii Europejskiej zrealizowano szereg programów pilotażowych mających na celu wsparcie różnych organizacji, również samorządów w zakresie wdrażania systemów zarządzania środowiskowego. Szwedzkie samorządy uczestniczyły w dwóch najważniejszych skierowanych do samorządów. Pierwszym był Euro-EMAS, drugim EMASSER. Euro-EMAS trwał od października 1998 do października 2001 roku. Koordynowany był przez organizację Eurocities, a finansowany przez Unię Europejską w ramach programu LIFE. EMASSER miał na celu wprowadzenie systemów zarządzania środowiskowego w samorządach lokalnych oraz małych i średnich przedsiębiorstwach pochodzących z 4 europejskich regionów. Rozpoczął się w lipcu 1998, a skończył w lutym 2001 roku. Finansowany był z funduszy strukturalnych UE w ramach wspierającego politykę regionalną programu Recite II [3]. Trzy największe szwedzkie miasta, Malmö, Göteborg i Sztokholm, brały udział w programie Euro-EMAS. Malmö uczestniczyło także w programie EMASSER, w tym także jako jego koordynator. Ich doświadczenia przedstawione zostaną szczegółowo w oddzielnych podrozdziałach. Szwecja jest krajem o relatywnie największej liczbie certyfikatów serii ISO 14001 ze względu na liczbę obywateli. W styczniu 2001 roku na 1 certyfikat przypadało tam 6500 osób. W Danii (II miejsce) liczba ta wynosiła 9300. Dla porównania w Polsce ponad 700 tysięcy (35 miejsce) [4]. Jest to także kraj, w którym na każdy certyfikat przypada najmniejsza część PKB. Szwecja posiada 1 certyfikat ISO 14001 na każde 128 mln USD PKB. Druga w tej klasyfikacji Finlandia posiada 1 certyfikat na 198 mln USD PKB [4]. Oba wskaźniki ulegają ciągłej poprawie. Rok wcześniej Szwecja także znajdowała się na I miejscu w obydwu klasyfikacjach. 2
Do końca 2001 roku w Szwecji wydano 2070 certyfikatów ISO 14001, a 212 organizacji zostało zarejestrowanych w systemie EMAS. W ramach realizacji programu On the way to EMAS with ISO 14000 na stronie internetowej Szwedzkiej Rady ds. Zarządzania Środowiskowego <http://www.miljostyrning.se> udostępniona zostanie baza danych organizacji będących w trakcie wdrażania któregoś z systemów. Uczestniczące w programie podmioty zobowiązane będą do okresowego przekazywania informacji nt. postępu prac wdrożeniowych. Będą także musiały przekazywać do rejestru inne podstawowe dane na swój temat. Jednym z powodów tak częstego wdrażania systemów zarządzania środowiskowego w szwedzkich organizacjach jest nastawienie ich pracowników. Wysoki poziom ich świadomości ekologicznej jest jednym z najistotniejszych czynników wpływających na skuteczność wdrażania systemów zarządzania środowiskowego [5]. W Szwecji poziom ten jest szczególnie wysoki. Wśród alternatywnych inicjatyw wobec wdrażania systemów zarządzania środowiskowego opartych na wymaganiach międzynarodowych standardów wymienić należy wprowadzanie przez poszczególne samorządy własnych programów ochrony środowiska. Często opierają się one lub w inny sposób wykorzystują międzynarodowe standardy dotyczące systemów zarządzania środowiskowego. Przykładem daleko posuniętego zaangażowania w realizację zasad zrównoważonego rozwoju jest projekt Eco-Municipality of Gotland realizowany od 1994 roku na szwedzkiej wyspie Gotlandii. Projekt rozpoczął się w 1992 roku w innej formie organizacyjnej. Jego celem jest osiągnięcie poziomu zerowych emisji (nie wytwarzania zanieczyszczeń środowiska) i pełna realizacja postulatów zrównoważonego rozwoju do 2025 roku. Władze Gotlandii zatrudniają około 7000 urzędników zgrupowanych w 16 wydziałach. Funkcjonuje zespół gromadzący urzędników oraz przedstawicieli biznesu (ok. 40 przedsiębiorstw) przygotowujących się do wdrażania systemów zarządzania środowiskowego. Malmö Malmö jest jednym z największych i najbardziej zatłoczonych miast w Szwecji. Zamieszkuje je około 260 tysięcy osób. Podejmuje jednak liczne działania na rzecz ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju. W 1998 roku podjęto decyzję o wprowadzeniu w mieście systemu zarządzania środowiskowego. Decyzja była konsekwencją zobowiązania zawartego w strategii ochrony środowiska Malmö. Zgodnie z nią systemy miały zostać wdrożone we wszystkich 21 wydziałach urzędu miasta przed rokiem 2000. W 1998 roku ustanowiono zespół ds. wdrażania systemu zarządzania środowiskowego, który znalazł się w strukturze wydziału ochrony środowiska. Zespół miał służyć pomocą w zakresie wprowadzania systemu wszystkim innym wydziałom. Poszczególne wydziały wprowadzały jednak systemu we własnym zakresie, bez pomocy zewnętrznych konsultantów. Jedyna faza, która wymagała pomocy z zewnątrz to szkolenia w zakresie wdrażania systemu. W 1998 roku Komisja Europejska przyjęła projekt EMASSER koordynowany przez Malmö. W ramach projektu rejestracji w systemie EMAS dokonać miały władze jednej z dzielnic Malmö (Husie) oraz miejska straż pożarna. Obie organizacje dokonały już rejestracji, choć jedynie straż pożarna wywiązała się z tego w planowanym terminie. Posiada ona także certyfikat ISO 14001. Ponieważ wdrażanie systemu zarządzania środowiskowego okazało się bardziej czasochłonne niż przewidywano, ostateczną datę uzyskania certyfikatów ustalono na koniec roku 2002. Tymczasem, oprócz dwóch wymienionych, rejestracji w systemie EMAS dokonał także wydział odpowiedzialny za czystość w mieście oraz wydział ochrony środowiska. Kilka wydziałów zdecydowało się na uzyskanie certyfikatu ISO 14001. Pozostałe wdrażają własny system zarządzania środowiskowego opracowany w Malmö. System ten opiera się na wymaganiach normy ISO 14001, jest jednak mniej skomplikowany. Zamiast 54 wymagań (jak ISO) zawiera ich 24. Każdego roku wszystkie wydziały przechodzą obowiązkowy audyt, w czasie którego sprawdzany jest poziom zaawansowania podejmowanych przez nie działań. Audyty przeprowadzane są przez wewnętrznego audytora. W Malmö, po raz pierwszy w Szwecji, 3
zatrudniony został miejski audytor systemu zarządzania środowiskowego. Stanowisko to jest kombinacją audytora akredytowanego przy jednostce certyfikującej (zewnętrznego) oraz audytora wewnętrznego. Podstawowe kryterium prowadzonych przez niego audytów stanowią wymagania określone we własnym standardzie zarządzania środowiskowego Malmö. Audytor jest zatrudniony na pełen etat, a oprócz działań związanych z audytami prowadzi szereg prezentacji, działań promocyjnych i szkoleniowych związanych z systemem zarządzania środowiskowego. W ramach popularyzacji systemu zarządzania środowiskowego w Malmö zrealizowano trzy filmy przedstawiające zagrożenia dla środowiska, możliwość zmian oraz możliwe działania związane z wdrażaniem systemu. Są one rozprowadzane po kosztach produkcji wśród pracowników urzędu. Zawierają pytania do dyskusji. Popularyzacji proekologicznych zachowań pracowników Straży Pożarnej służą konkursy na pracownika najbardziej przyjaznego dla środowiska w danym miesiącu. W ramach programu Euro-EMAS uczestnicy zobowiązywali się do poprawy działań na rzecz środowiska o 33% w stosunku do poziomu sprzed rozpoczęcia wdrażania systemu. Aby osiągnąć zadeklarowaną poprawę w Malmö do 2005 roku o połowę zmniejszy się ilość niesegregowanych odpadów (w porównaniu do roku 1998). W Straży Pożarnej protokoły stosowane do oceny skutków pożarów zawierają obecnie rubrykę poświęconą wpływowi na środowisko. Wszelkie działania są podejmowane w oparciu o dokładną analizę potencjalnych skutków dla środowiska. Zminimalizowane zostało zużycie energii (o 13,5% w okresie 1999-2000), surowców naturalnych i substancji chemicznych. Zminimalizowano także zużycie papieru (o 11%) oraz zwiększono ilość papieru poddawaną recyklingowi (z 9 do 14 kg na pracownika). Stosuje się obecnie kubki na kawę wielokrotnego użytku (zamiast jednorazowych, jak przedtem). Wzrósł odsetek pracowników, którzy przeszli szkolenie w zakresie ochrony środowiska (z 15 do 79%). Podjęto także szereg innych działań, które trudniej jest przedstawić za pomocą konkretnych wskaźników. Należy do nich stosowanie kryteriów środowiskowych przy zakupach, stosowanie statystyk dotyczących konsumpcji i zużycia materiałów, a także inwentarza posiadanych substancji chemicznych. Do innych istotnych działań na rzecz ochrony środowiska podejmowanych przez zarząd miasta Malmö należy wdrożenie programu Transportu przyjaznego dla środowiska (Traffic Environment Programme). Z uwagi na natężenie ruchu drogowego stał się on najważniejszym elementem Lokalnej Agendy 21 dla Malmö. Wśród licznych zadań programu znalazło się także uzyskanie certyfikatu ISO 14001 przez wydział zarządzania pojazdami (Vehicles Management Unit). Certyfikaty na zgodność systemu zarządzania środowiskowego z wymaganiami normy posiadać muszą także (lub być na etapie ich wprowadzania) wszyscy dostawcy sprzętu transportowego i usług dla wydziału. Oprócz certyfikatów muszą bezwzględnie spełniać najwyższe szwedzkie normy środowiskowe. Göteborg Göteborg jest drugim co do wielkości miastem w Szwecji (470 tysięcy mieszkańców). Aby dowieść swego zaangażowania w kwestie ochrony środowiska kilka wydziałów urzędu miasta oraz kilka miejskich przedsiębiorstw zdecydowało się na wdrożenie systemów zarządzania środowiskowego potwierdzonych międzynarodowymi certyfikatami. Następnie, podobnie jak w Malmö, zarząd miasta zobowiązał się do wdrożenia systemów zarządzania środowiskowego we wszystkich wydziałach i dzielnicach. W 1998 roku pierwsza elektrociepłownia (Sävenäs) dokonała rejestracji w systemie EMAS. W tym samym roku wydział ochrony środowiska uzyskał certyfikat ISO 14001. W ramach programu Euro-EMAS w Göteborgu system zarządzania środowiskowego wprowadzała dzielnica Askim (Göteborg składa się z 21 dzielnic). Zarząd dzielnicy pełni bardzo zróżnicowane zadania, m.in. szkolnictwo, budownictwo czy opieka nad osobami starszymi. Podobnie jak w pozostałych szwedzkich miastach, wdrażanie systemu zarządzania środowiskowego zgodnego z wymaganiami EMAS odbywa się w Göteborgu w nowy, innowacyjny sposób. Kolejno 4
przyjmują go będą poszczególne rejony podlegające zarządowi miasta, a nie jak w większości innych krajów poszczególne jednostki funkcjonalne. Personel administracyjny dzielnicy Askim przechodzi regularne szkolenia związane z systemem zarządzania środowiskowego. Również pracownicy zatrudnieni na krócej niż 4 miesiące przechodzą skrócone szkolenie na ten temat. Informacje dotyczące systemu przekazywane są także dostawcom oraz innym osobom lub organizacjom wykonującym zadania na rzecz administracji. Wynika to z praktycznych konsekwencji, jakie mogą się wiązać z współpracą z organizacją posiadającą system. W ramach poprawy działań na rzecz ochrony środowiska w Askim o 50% wzrosła liczba pojemników na segregowane odpady. Po segregacji wszystkie odpady poddawane są recyklingowi. Odpady niesegregowane spalane są w spalarni, a powstała w ten sposób energia zasila miejski system grzewczy. Zgodnie z decyzją rady miasta z 1996 roku, wszystkie jednostki podlegające urzędowi miasta zobowiązane są do przyjęcia systemu zarządzania środowiskowego. Dotyczy to zarówno wydziałów w urzędzie, jak i przedsiębiorstw komunalnych i innych jednostek finansowanych z miejskich środków. Minimalne wymagania odnośnie takiego systemu określone zostały w polityce środowiskowej Göteborga. Obowiązek ten wprowadzono, aby poczynione w polityce deklaracje przenieść się na rzeczywiste działanie. W ramach systemu zarządzania środowiskowego poszczególne jednostki muszą sformułować indywidualne cele, za pomocą których realizować będą ogólną politykę środowiskową miasta. Cele te muszą być możliwe do realizacji. Na ich podstawie każda jednostka ma za zadanie sporządzić dokładny plan działania. Działania poszczególnych jednostek kontrolowane będą za pomocą regularnych audytów wewnętrznych. Niezależnie badania będą przeprowadzane także przez miejskie biuro audytowe, które odpowiada za weryfikację wszystkich podlegających miastu jednostek. Każda z nich ma dodatkowo sporządzać raport roczny z prowadzonych działań. Zarząd miasta powołał specjalny program mający na celu świadczenie pomocy dla małych i średnich przedsiębiorstw w zakresie zarządzania środowiskowego Zarządzanie Środowiskowe w Göteborgu. Ma on stanowić wstęp do uzyskania przez korzystające z niego przedsiębiorstwo certyfikat ISO 14001 lub rejestrację w systemie EMAS. W ramach uczestnictwa w programie przedsiębiorstwa mogą uzyskać Dyplom za pracę na rzecz ochrony środowiska (Environmental Diploma). Przyznawany jest on przez wydział ochrony środowiska urzędu miasta oraz przez Stowarzyszenie Lokalnych Władz Regionu Göteborg. Sztokholm Sztokholm uznawany jest za jedno z najczystszych i najbardziej zielonych miast w Europie. Jest największym miastem Szwecji (750 tysięcy mieszkańców), a mimo to bez obaw o zdrowie można kąpać się lub łowić ryby w jego centrum. W ramach projektu Euro-EMAS system zarządzania środowiskwego wprowadzany był w wybranych jednostkach zarządu dzielnicy Norrmalms (odpowiedzialnych za opiekę nad osobami starszymi i edukację przedszkolną). Działania te stanowią część znacznie szerszego programu podejmowanego przez władze Sztokholmu. Rozpoczął się on w 1997 roku, a jego celem jest wprowadzenie systemu we wszystkich organach miejskiej administracji. Poprawa działań na rzecz ochrony środowiska reprezentowana jest przez 5% redukcję zużycia energii, 5% redukcję zużycia paliw w transporcie oraz 5% redukcję zużycia papieru (w porównaniu z rokiem 1999). Redukcja zużycia paliwa została osiągnięta m.in. dzięki zakupowi dwóch dodatkowych samochodów o napędzie elektrycznym. Sztokholm dokonuje integracji systemu zarządzania środowiskowego z systemem zarządzania jakością. W momencie wdrażania systemu zarządzania środowiskowego funkcjonował już wprowadzony przez Radę Miasta własny system zarządzania jakością specjalnie przystosowany do specyfiki urzędu miejskiego. Aby nie komplikować procesu wdrażania systemu zarządzania 5
środowiskowego, postanowiono odłożyć integrację do momentu jego wdrożenia. Decyzja zapadła w 1999 roku, a ostateczna integracja ma zająć kilka lat (nie ustanowiono konkretnej daty). Wśród zalet integracji władze Sztokholmu wymieniają lepszą koordynację działań urzędu oraz budżetowania, mniejszą liczbę dokumentów (a tym samym zużywanego papieru) oraz redukcję kosztów. Mniejsza liczba dokumentów wynika np. ze stworzenia wspólnych instrukcji zawierających wytyczne odnośnie jakości. Redukcja kosztów wynika m.in. z jednoczesnego dokonywania audytów systemu zarządzania środowiskowego i jakością. Do podstawowych problemów należą krótkoterminowe koszty związane z integracją (potrzebnymi zasobami, zmianami w kulturze organizacji). Wiążą się one także z różnicami w koncepcjach zintegrowanego systemu oraz brakiem zaangażowania ze strony najwyższego kierownictwa. Sztokholm posiadał także własny system zarządzania środowiskowego. Przywiązanie do starego systemu było jedną z barier we wdrażaniu nowego zgodnego z wymaganiami Rozporządzenia EMAS. Było to także powodem, dla którego w Sztokholmie mało przydatne okazały się brytyjskie materiały pomocowe wykorzystywane w ramach projektu Euro-EMAS. Były one zaprojektowane dla miast o znacznie mniejszym doświadczeniu w tym zakresie. Dodatkową przeciwnością były odbywające się w czasie trwania projektu wybory do Rady Miasta. Uwagi końcowe Systemy zarządzania środowiskowego cieszą się rosnącą popularnością wśród organizacji na całym świecie. Wśród nich znajdują się nie tylko przedsiębiorstwa, ale także władze miast i inne rodzaje jednostek administracji publicznej. W niektórych krajach, np. w Szwecji, zjawisko to staje się coraz bardziej powszechne. Lokalne władze podejmują tam liczne działania na rzecz ochrony środowiska, w tym wdrażanie systemów zarządzania środowiskowego. Jak pokazują przykłady największych szwedzkich miast nie zawsze są to systemy oparte na wymaganiach standardów uznawanych w skali międzynarodowej. W Polsce postęp działań w tej dziedzinie jest znacznie skromniejszy. Jedynym miastem, które wdrożyło system zarządzania środowiskowego oparty na wymaganiach normy ISO 14001 jest Racibórz. Dodatkowo system został wdrożony przez 7 szkół i przedsiębiorstw komunalnych. Planowane są dalsze wdrożenia. W tym świetle szwedzkie doświadczenia zasługują na baczną uwagę, podobnie jak doświadczenia innych krajów aktywnych w tej dziedzinie. Nie mogą jednak zostać bezpośrednio powtórzone w polskich warunkach. Jedną z podstawowych różnic jest znacznie niższy poziom świadomości ekologicznej wśród mieszkańców naszego kraju. Działania na rzecz jego podniesienia przyczynią się z pewnością także do wzrostu popularności systemów zarządzania środowiskowego wśród polskich samorządów. Pewne rozwiązania, jak np. ustanowienie miejskiego biura audytowego lub własne systemy zarządzania środowiskowego zasługują prawdopodobnie na powielenie. Literatura [1] International Organization for Standardization (ISO): The ISO Survey of ISO 9000 and ISO 14000 Certificates. Eleventh cycle, Geneva 2002. [2] Macniak M.: System zarządzania środowiskowego w jednostkach administracji publicznej, w: ISO 14001 trzy lata doświadczeń. Materiały seminaryjne, Sopot 18-19.11.1999. [3] Kronenberg J.: Systemy zarządzania środowiskowego w jednostkach administracji lokalnej w krajach Europy Zachodniej, Studia Europejskie, nr 1/2002. [4] http://www.inem.org/htdocs/iso/speedometer/speedo-4_01.html [5] Matuszak-Flejszman A:, Jak skutecznie wdrożyć system zarządzania środowiskowego wg normy ISO 14001?, Poznań 2001. 6