Kwartalnik, Lipiec-Wrzesień 2014, Vol.8, No 3 Państwowa Medyczna Wyższa Szkoła Zawodowa w Opolu PULS UCZELNI Public Higher Medical Professional School in Opole ISSN 2080-2021 Higher School s Pulse Studia magisterskie - START 1 października 2014 W numerze, m.in.: Zasady walidacji kwestionariuszy na przykładzie kwestionariusza Caregiver Quality of Life-Cancer Prevalence of bronchial asthma and respiratory symptoms in a group of students from Grodno EURIPA - past, present and future Wykład Inauguracyjny z okazji rozpoczęcia roku akademickiego 2014/2015 PULS UCZELNI jest indeksowany w: Index Copernicus ICV 2013: 6.30, Ulrich stm International Periodicals Directory, CEJSH oraz EBSCO Publishing
Drodzy Studenci, Szanowni Wykładowcy i Pracownicy, Przyjaciele i Sympatycy Państwowej Medycznej Wyższej Szkoły Zawodowej w Opolu! To wielka przyjemność powitać wszystkich w tak uroczystym dniu w murach naszej Uczelni jedynej medycznej uczelni wyższej w regionie i jedynej medycznej wyższej szkoły zawodowej w Polsce. Po raz dwunasty rozpoczynamy rok akademicki, ale otwieramy go ze szczególną satysfakcją w atmosferze ogromnego sukcesu Uczelni uruchomienia studiów II stopnia na kierunku fizjoterapia. Po raz pierwszy w krótkiej historii PMWSZ w Opolu, już za dwa lata, nasi studenci otrzymają dyplom ukończenia studiów z tytułem magistra fizjoterapii. Kochani studenci wysoki poziom kształcenia, fenomenalna kadra dydaktyczna, profesjonalna baza materialna, dobry zawód i pewna praca - oto nasza oferta, korzystajcie z niej każdego dnia! Życzę Wam nadzwyczajnego studiowania, spektakularnych osiągnięć, pogłębiania wiedzy, rozwijania pasji i zainteresowań, nowych przyjaźni i dużo rewelacyjnej zabawy. Jesteście we wspaniałej Uczelni i we wspaniałym mieście. Wykorzystajmy razem wszystkie szanse do dydaktycznego i naukowego rozwoju naszej Uczelni. Wszystkim życzę pomyślności, powodzenia w realizacji nowych projektów i zadowolenia z akademickiej codzienności, aby rok akademicki 2014/2015 był pełen sukcesów i kreatywnych pomysłów.
dr hab. n. med. Donata Kurpas Redaktor Naczelny dr n. med. Andrzej Szpakow Z-ca Redaktora Naczelnego mgr Bożena Ratajczak-Olszewska Z-ca Redaktora Naczelnego Szanowni Państwo, Pracownicy, Absolwenci i Studenci Szkół Wyższych Aktualny zeszyt inauguruje rok akademicki 2014/2015. Dla Państwowej Medycznej Wyższej Szkoły w Opolu to również inauguracja studiów drugiego stopnia na kierunku Fizjoterapia. Nowy rok akademicki rozpoczynamy także znaczącym osiągnięciem wydawniczym - zaistnieniem Pulsu Uczelni w jednej z najobszerniejszych na świecie baz pełnych tekstów naukowych EBSCO. Dziękujemy za ten sukces Państwu naszym Autorom i Czytelnikom, Recenzentom, Członkom Rady Naukowej, Redaktorom i Zespołowi Redakcyjnemu! W ramach niniejszego zeszytu zapraszamy do zapoznania się z wynikami standaryzowanego badania epidemiologicznego określającego występowanie astmy oskrzelowej i objawów ze strony układu oddechowego u studentów z Grodna, jak również z analizą zachowań żywieniowych dzieci klas III - V szkoły podstawowej. Kolejny artykuł to opis przypadku zastosowania masażu tensegracyjnego w przypadku dolegliwości bólowych występujących po upadku. Zeszyt zamykają dwa artykuły poglądowe: na temat powstania i rozwoju europejskiego stowarzyszenia EURIPA, które objęło patronatem I Międzynarodową Konferencję Pulsu Uczelni, oraz zasad walidacji kwestionariuszy na przykładzie kwestionariusza Caregiver Quality of Life-Cancer. Gorąco zapraszamy Państwa do przesyłania wyników projektów badawczych realizowanych w ramach SKN Wyższych Szkół Medycznych oraz podczas przygotowywania prac dyplomowych! Dzięki Państwa - Autorów zaangażowaniu mamy ogromne szanse na uzyskanie punktacji Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego za artykuły publikowane w naszym Kwartalniku, co potwierdza także wysoka ocena Index Copernicus za rok 2013 (6.30 pkt)! Zapraszamy do dalszej współpracy! Naszą misją jest stworzenie platformy wymiany informacji, myśli i doświadczeń z zakresu pielęgniarstwa, położnictwa, fizjoterapii, kosmetologii i zdrowia publicznego!
KOMITET REDAKCYJNY / EDITORIAL STAFF RADA NAUKOWA / EDITORIAL BOARD CZŁONKOWIE ZAGRANICZNI / INTERNATIONAL EDITORIAL BOARD REDAKTORZY JĘZYKOWI / LANGUAGE EDITORS REDAKTOR STATYSTYCZNY / STATISTICAL EDITOR REDAKTORZY TEMATYCZNI / THEMATICALLY EDITORS PULS UCZELNI Higher School's Pulse PULS UCZELNI Czasopismo naukowe dla pracowników i studentów wyższych szkół medycznych. Kwartalnik, Lipiec - Wrzesień 2014, Vol. 8, No 3 ISSN 2080-2021 Wydawca: Państwowa Medyczna Wyższa Szkoła Zawodowa w Opolu Źródła finansowania: działalność statutowa PMWSZ w Opolu REDAKCJA / EDITORIAL OFFICE ul. Katowicka 68, 45-060 Opole tel. 77 442 35 28, fax 77 442 35 25 e-mail: gaidae@wsm.opole.pl Nakład: 200 egz. Redaktor Naczelny / Editor-in-Chief: dr hab. n. med. Donata Kurpas, prof. PMWSZ w Opolu Z-ca Redaktora Naczelnego / Deputy Editor: Andrzej Szpakow MD, PhD (Grodno, Belarus) Z-ca Redaktora Naczelnego / Deputy Editor: mgr Bożena Ratajczak-Olszewska Sekretarz Redakcji / Co-editor: mgr Ewa Gaida Członkowie / Members: mgr Natalia Ptak Przewodniczący Rady / Chairman of the Board: dr n. o k. f. Tomasz Halski (Opole) Dr hab. n. med Roman Kurzbauer (Opole) Prof. dr hab. n. med. Mieczysław Pokorski (Warszawa, Opole) Prof. dr hab. n. med. Zbigniew Rudkowski (Wrocław) Dr n. med. Lucyna Sochocka (Opole) Dr hab. Jakub Taradaj, prof. nadzw. (Opole, Katowice) Dr n. med. Izabela Wróblewska (Opole) Dr Jose Manuel Lopez-Abuin (Galicia, Spain) Doc. Jean Bauwens (Brussel, Belgium) Prof. dr Dimitri Beeckman (Ghent, Belgium) Prof. Dzmitry Chworik MD, PhD (Grodno, Belarus) Prof. dr hab. n. med. Olga Fedorciv (Ternopil, Ukraine) Prof. Hans-Joachim Hannich MD, PhD (Greifswald, Germany) Assoc. Prof. Wolfgang Hannöver (Greifswald, Germany) Prof. dr hab. n. med. Ludmila Klimackaya (Krasnoyarsk, Rosja) Prof. Luther C. Kloth (Milwaukee, USA) Prof. Grazina Krutulyte (Vilnius, Lithuania) Prof. Christina Lindholm (Stockholm, Szwecja) Prof. Christos Lionis MD, PhD (Crete, Greece) Prof. Marc Nyssen MD, PhD (Brussel, Belgium) Dr. Ir. Cees W.J. Oomens (Eindhoven, Netherlands) Patricia Owens MD, PhD (Liverpool, Great Britain) Hogne Sandvik MD, PhD (Bergen, Norway) Prof. Aleksander Siwakow MD, PhD (Minsk, Belarus) Jaime Correia de Sousa MD, PhD (Matosinhos, Portugal) Loreta Strumylaite MD, PhD (Kaunas, Lithuania) Andrzej Szpakow MD, PhD (Grodno, Belarus) Assoc. Prof. Ulrich Wiesmann MD, PhD (Greifswald, Germany) Joseph Church, Roanoke County, VA, USA Mgr Mirosława Grabowska Mgr Małgorzata Kochanowska Dr Dominik M. Marciniak (Wrocław) Pielęgniarstwo / Nursing - dr n. med. Lucyna Sochocka Położnictwo / Obstetrics - dr n. med. Grzegorz Głąb Fizjoterapia / Physiotherapy - dr n. o k. f. Waldemar Andrzejewski Zdrowie Publiczne / Public Health - dr n. med. Jerzy Jakubiszyn Kosmetologia / Cosmetology - dr n. med. Iwona Dzieńdziora Historia medycyny / History of Medicine - dr hab. n. med. Janusz Kubicki Osoba kontaktowa Sekretarz Redakcji Ewa Gaida, Tel. 77 442 35 11, e-mail: gaidae@wsm.opole.pl Redakcja zastrzega sobie prawo do skracania i opracowywania redakcyjnego nadesłanych tekstów. Numer zamknięto: 29.09.2014 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żaden fragment tego wydania, ani w całości, ani w części, nie może być powielany lub zapisywany w formie odtwarzalnej bez uzyskania wcześniejszej pisemnej zgody Wydawcy. Wydawca nie odpowiada za treść zamieszczanych reklam i ogłoszeń. Cena 1 egzemplarza: 12 PLN (informacje na temat sprzedaży u Sekretarza Redakcji). Wydawca nie prowadzi subskrypcji. Czasopismo ukazuje się w wersji pierwotnej drukowanej oraz w wersji elektronicznej na stronie: www.pulsuczelni.wsm.opole.pl Skład i druk: Drukarnia LITAR, 45-601 Opole, ul. Popiełuszki 26, www.litar.pl Autorzy zdjęć na okładkach: str. 1 Manuela Palisa, własność Uczelni, str. 2 Paweł Stauffer, str. 3 Krzysztof Brzozowski, własność Uczelni, str. 4 własność Uczelni
WSTĘP 1 CZĘŚĆ NAUKOWA Oleg Ahiyevets PREVALENCE OF BRONCHIAL ASTHMA AND RESPIRATORY SYMPTOMS IN A GROUP OF STUDENTS FROM GRODNO. AN EXAMPLE OF STANDARDIZED EPIDEMIOLOGICAL SURVEY 4 Justyna Kotyrba, Izabela Wróblewska ANALIZA ZACHOWAŃ ŻYWIENIOWYCH DZIECI KLAS III V SZKOŁY PODSTAWOWEJ 11 Iwona Wilk ZASTOSOWANIE MASAŻU TENSEGRACYJNEGO W PRZYPADKU DOLEGLIWOŚCI BÓLOWYCH WYSTĘPUJĄCYCH PO UPADKU 16 Jose Lopez-Abuin, Jane Randall-Smith EURIPA PAST, PRESENT AND FUTURE 22 Marta Gawlik, Donata Kurpas ZASADY WALIDACJI KWESTIONARIUSZY NA PRZYKŁADZIE KWESTIONARIUSZA CAREGIVER QUALITY OF LIFE-CANCER 26 Regulamin ogłaszania prac w Kwartalniku Puls Uczelni 30 OD REDAKCJI UROCZYSTA INAUGURACJA ROKU AKADEMICKIEGO 2014/2015 32 WYKŁAD INAUGURACYJNY PROF. DR HAB. MARKA WOŹNIEWSKIEGO 34 II MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA PULSU UCZELNI 36
Państwowa Medyczna Wyższa Szkoła Zawodowa w Opolu Prace oryginalne - Original papers Copyright by PHMPS in Opole ISSN 2080-2021 PREVALENCE OF BRONCHIAL ASTHMA AND RESPIRATORY SYSTEM SYMPTOMS IN A GROUP OF STUDENTS FROM GRODNO. AN EXAMPLE OF STANDARDIZED EPIDEMIOLOGICAL SURVEY Występowanie astmy oskrzelowej i objawów chorób układu oddechowego u studentów z Grodna. Przykład standaryzowanego badania epidemiologicznego OLEG AHIYEVETS A,B,C,D,E,F Belarusian State Medical University, Minsk, Republic of Belarus Research supervisor: A.I. Shpakou, Associate Professor, Head of the Department of Sports Medicine and Rehabilitation of the Yanka Kupala State University of Grodno, Republic of Belarus A- przygotowanie projektu badania (study design), B- zbieranie danych (data collection), C- analiza statystyczna (statistical analysis), D- interpretacja danych (data interpretation), E- przygotowanie maszynopisu (manuscript preparation), F- opracowanie piśmiennictwa (literature search), G- pozyskanie funduszy (funds collection) Summary Introduction: Due to an insufficient knowledge of the real asthma prevalence rate among children and adults in Belarus, we conducted a population-based respiratory health survey. Aim of the study: The study aimed at estimating the prevalence rate of asthma and major respiratory symptoms among students of the Grodno Region (Western Belarus). Material and methods: The cross-sectional study was conducted in 2014 and included 833 students aged 20-40 (young adults). Physician-diagnosed respiratory diseases and symptoms were ascertained using electronic version of the ISAAC questionnaire (web LimeSurvey). Results: The prevalence of asthma was 2.88% (physician-diagnosed). The obstructive (asthmatic) bronchitis (without established diagnosis of asthma) was found in 5.04% of the respondents. A chronic respiratory symptom occurring in the past 12 months and suggestive of asthma included attacks of dyspnea at rest, cough (5.88%) or in previous periods (8.88%), and wheezing in the chest (one of the most characteristic symptoms of asthma) - 8.04%, which may indicate a higher prevalence of asthma among patients. Wheezing and wheeze without diagnosed asthma, colds or infections were reported in a small number of cases (about 1.0%). 32 respondents (3.84%) can be attributed to the group of risk for asthma due to the presence of specific respiratory symptoms. Conclusions: The findings show a low prevalence of physician-diagnosed asthma among students of Western Belarus. Relatively low prevalence of allergic disorders among respondents of Belarus suggest underdiagnosis of allergic diseases, in particular of asthma. Presumably, cases of asthma might be diagnosed as spastic bronchitis, obstructive bronchitis, asthmatic bronchitis, a traditional label for clinical manifestation of asthma in medical practice in the region. Keywords: asthma, epidemiology, students : 4-10
Oleg Ahiyevets - Prevalence of bronchial asthma and respiratory system symptoms in a group of students from Grodno. An example of standardized epidemiological survey 5 Streszczenie Wprowadzenie: Wyniki badań epidemiologicznych przeprowadzonych na Białorusi wskazują na niedoszacowanie rozpoznania astmy wśród dzieci i dorosłych. Cel badania: Ocena częstości występowania astmy i objawów chorób układu oddechowego wśród studentów uczelni wyższej w Grodnie (Białoruś). Materiał i metody: Badanie przekrojowe przeprowadzono w 2014 roku i zawiera ono dane ankietowe uzyskane od 833 studentów w wieku 20-40 lat (młode dorośle). Choroby i objawy chorób układu oddechowego diagnozowane przez lekarza określane przy użyciu elektronicznej wersji kwestionariusza ISAAC (web LimeSurvey). Wyniki: Częstość występowania astmy, diagnozowanej przez lekarza wyniosła 2,88%. Obstrukcyjne (astmatyczne) zapalenie oskrzeli (bez ustalonego rozpoznania astmy) - 5,04% badanych. Przewlekłe objawy chorób układu oddechowego występujące w ciągu ostatnich 12 miesięcy oraz objawy astmy w postaci ataków duszności w spoczynku, kaszel nocny - 5,88%, świsty w klatce piersiowej (jeden z najbardziej charakterystycznych objawów astmy) - 8,04%. To może wskazywać na wyższą częstość występowania astmy wśród badanych. 32 badanych (3,84%) przypisane do grupy ryzyka dla astmy, spowodowanej obecnością specyficznych objawów oddechowych. Wnioski: Wyniki badań wskazują na niską częstość występowania astmy wśród studentów i stosunkowo wysoką częstość zaburzeń oddechowych. Dosyć niska częstość występowania chorób alergicznych wśród respondentów sugeruje niedodiagnozowanie chorób alergicznych, zwłaszcza astmy. Przypuszczalnie, przypadki astmy mogą być zdiagnozowane jako spastyczne zapalenie oskrzeli, obturacyjne zapalenie oskrzeli lub astmatyczne zapalenie oskrzeli czyli tradycyjnych etykiet dla objawów klinicznych astmy. Słowa kluczowe: astma, epidemiologia, studenci Introduction In modern clinical practice of a doctor, patients with diagnosed bronchial asthma constitute a significant part. The latest epidemiological studies reveal that 4 to 8% of the population suffer from bronchial asthma. Currently, this human pathology is considered as global and affects all the continents [1]. The disease started in childhood and adolescence, often continues becoming a cause of disability, and sometimes dramatic outcomes. The percentage of cases among pediatric population increases up to 5-10%, among adults - ranges within 5% [2]. Bronchial asthma is a chronic disease caused by allergic inflammation of bronchi, accompanied by their increased reactivity [3]. Bronchoconstriction periodically causes difficulties in breathing or asthma attacks. The diagnosis of asthma is often possible to assume on the basis of presence of such respiratory symptoms as episodes of intense dyspnea, wheezing in the chest, night cough interrupting sleep (apart from acute infectious respiratory diseases) [4]. The disease causes significant damage associated not only with the cost of treatment, but it also limits active participation of patients in everyday life, greatly reducing its quality. Recent years epidemiological studies in the neighboring countries reveal that 5 to 10% of child and adolescent population suffer from asthma. In Northern and Eastern Europe, asthma is diagnosed among 6.0% of children aged 13-14 years and among 4.0% of adults. Official statistics data on the prevalence of asthma in Belarus are mainly based on observations obtained from the patents applying to hospitals. It is not uncommon that patients are being diagnosed and treated with other diseases. This indicates a large gap between the factual data and reports of cases of the disease (the incidence of asthma according to the Ministry of Health does not exceed 0.5-1%, depending on the region) [5]. In clinical practice, the diagnosis of asthma is often replaced by such terms as obstructive syndrome, obstructive bronchitis, asthmatic component in respiratory viral infections, recurrent obstructive bronchitis [6]. This situation occurs due to the unwillingness of practicing physicians to use established criteria for the diagnosis of asthma, the unwillingness to register the illness because of the fear of worsening the reporting data, negative attitude of parents and patients themselves to this diagnosis, etc. According to the international consensus papers on the diagnosis of asthma, it is fairly stated that such uncertain terms should be avoided and common diagnosis of asthma should be used [7]. Consequently, the problem of underdiagnosis and late diagnosis remains an urgent problem of modern pulmonology and epidemiology in Belarus [8,9]. For the purpose of the most efficient planning of the health care service prevention measures, there is a need to study the epidemiology of the disease using standardized methods. The main aim of this study was to estimate the prevalence rate of asthma and major respiratory symptoms among students of Grodno (aged 20-40 - young adults). The primary and prerequisite information for studying this problem was low prevalence of asthma, allergies and respiratory symptoms among people living in Western Belarus. Methods The study was conducted in 2014 taking into account the experience of the authors participating in the international research project Diagnosis and prevention of allergic diseases of the respiratory system and skin through the use of population-based screening (BUPAS-PolBUCan), implemented in collaboration with the staff of the Department of Epidemiology of the Medical University of Silesia in Katowice (Poland) and the Department of Pediatrics at the Ternopil State Medical University (Ukraine).
6 Oleg Ahiyevets - Prevalence of bronchial asthma and respiratory system symptoms in a group of students from Grodno. An example of standardized epidemiological survey The cross-sectional study was conducted among 833 students, using electronic version of the ISAAC questionnaire web LimeSurvey a virtual tool for surveys of large population groups (http://edukacjainauka.pl/ limesurvey/index.php/669294). LimeSurvey allows you to create electronic questionnaires with different question types, to place them on a Web server on the Internet or local network, to send notification to the respondents by e-mail, to carry out the calculation of basic statistics on the answers, to export data with the answers into statistical processing programmers, such as Excel, Statistica, etc. One of the important features of LimeSurvey is that this programme is distributed under a public contract General Public License, which guarantees its free implication by the researcher. The Pearson s chi-squared test (χ2) was used for the statistical analysis. Statistically significant differences were accepted at p<0.05. Russian-language version of the standard questionnaire applied in international studies within ISAAC programme was used as a tool. Each questionnaire was accompanied with the information explaining the objective of the study. The study protocol was approved by the bioethics committee at the Yanka Kupala State University of Grodno. The list of the analyzed statistical indicators included physician-diagnosed asthma, as well as indications made by respondents about the presence of inflammatory respiratory diseases and such symptoms as episodes of shortness of breath, wheezing, coughing and chest congestion (apart from acute infectious respiratory diseases) in the last 12 months of medical history of a patient. Results 833 questionnaires were analyzed. The group of respondents consisted of 272 men (32.7%) and 561 women (67.3%) (aged 20.1±3.62). Table 1 presents the results of the study of the cases with determined diagnosis of asthma taking into account the gender. Statistically significant differences between the prevalence of certain respiratory diseases (chronic cases, and (or) obstructive bronchitis, pneumonia, allergic pathology of skin) depending on gender were not observed. Asthma was diagnosed among 24 respondents (2.88% of all respondents), chronic bronchitis - among 58 respondents (6.96% of cases), obstructive bronchitis among 21 respondents (2.52% of cases). The presence of the diagnosed cases of bronchitis and obstructive (asthmatic) bronchitis in medical history was observed 6.96% and 2.52% of the students respectively. Asthma was diagnosed among 13 men (4.78%), and among 11 (1.96%) women (p <0.02). Table 1. Incidence of asthma, certain diseases of bronchi, diagnosed by the physician among 833 students from Grodno (abs /%) (relative frequencies and their 95% CI in the brackets) Group of respondents (n = 833) Physician-diagnosed disease Male (n = 272) % 95% CI Female (n=561) % 95% CI Total % 95% CI Bronchial asthma (n=24) 4.78±2.54 (2.24-7.32) 1.96±1.15* (0.81-3.11) 2.88±1.14 (1.74-4.02) Chronic bronchitis (n=58) 4.04±2.34 (1.70-6.38) 8.38±2.29 (6.09-10.67) 6.96±1.73 (6.23-8.69) Obstructive (asthmatic) bronchitis (n=21) 2.21±1.75 (0.46-3.96) 2.67±1.33 (1.34-4.0) 2.52±1.06 (1.46-3.58) Risk group for asthma (n=32) 2.57±1.88 (0.69-4.45) 4.46±1.71 (2.75-6.17) 3.84±1.30 (2.54-5.14) Hay fever (hay fever or seasonal allergic rhinoconjunctivitis, allergic rhinitis, allergic reaction to pollen) (n=53) 4.41±2.44 (1.97-6.85) 7.31±2.15 (5.16-9.46) 6.36±1.66 (4.7-8.02) Eczema, atopic dermatitis (n=24) 2.94±2.01 (0.93-4.95) 2.85±1.38 (1.47-4.23) 2.88±1.14 (1.74-4.02) * - statistical significance level of chi2 test of differences between male and female (p <0.05).
Oleg Ahiyevets - Prevalence of bronchial asthma and respiratory system symptoms in a group of students from Grodno. An example of standardized epidemiological survey 7 Table 2 presents data on prevalence of respiratory symptoms that characterize possible masking of asthma by other respiratory diseases. The last 12 months were characterized by relatively high incidence of wheeze or whistling in the chest (5.88%), as well as cough (excluding colds or infections) - the most characteristic which may be associated with the greater prevalence of asthma among patients. Table 3 presents the results of a study of prevalence of respiratory symptoms among respondents with the physician-diagnosed asthma, chronic bronchitis (including obstructive), pneumonia, as well as among the individuals without these diagnoses. Table 2. Incidence of some respiratory symptoms among students from Grodno (abs /%) (relative frequencies and their 95% CI in the brackets) Group of respondents Respiratory symptom, excluding colds or infections (last 12 months) Male (n = 272) % 95% CI Female (n=561) % 95% CI Total (n=833) % 95% CI Dry cough at night apart from a cough associated with a cold or chest infection (n=55) 4.78±2.54 (2.24-7.32) 7.49±2.18 (5.31-9.67) 6.60±1.69 (4.91-8.39) Cough that occurred with shortness of breath or rapid breathing (n=53) 4.41±2.44 (1.97-6,85) 7.31±2.15 (5.16-9.46) 6.36±1.66 (4.70-8.02) Coughing fit at night (waking up at night due to cough) (n=51) 4.78±2,54 (2.24-7.32) 6.77±2.08 (4.69-8.85) 6.12±1.63 (4.49-75.8) Congestion in the chest or bring up phlegm or mucus apart from colds (n=134) 15.07±4.25 (10.82-19.32) 16.58±3.08 (13.50-19.66) 16.09±2.50 (13.59-18.59) Wheeze or whistling in the chest at any time in the past (n=189) 23.16±5.01 (18.15-28.17) 22.46±3.45 (19.01-25.91) 22.69±2.84 (19.85-25.53) Wheezing or whistling in the chest in the past 12 months (n=67) 6.62±2.95 (3.67-9.57) 8.73±2.34 (6.39-11.07) 8.04±1.85 (6.19-9.89) * - statistical significance level of chi2 test of differences between male and female
8 Oleg Ahiyevets - Prevalence of bronchial asthma and respiratory system symptoms in a group of students from Grodno. An example of standardized epidemiological survey Table 3. Proportion and RR (Relative Risk) of respiratory symptoms among healthy students and respondents with the diagnosed pathology (%) Only Symptom + Respiratory symptom, excluding colds or infections (for the last 12 months) Dry cough at night Symptom RR 95% CI P statistical differences in relation to RR=1.0 Percentage of positive symptoms, % Lack of disease (n=569) 30 539 1.0 5.27 Asthma (n=24) 5 19 3.95 1.68-9.28 0.01 20.8 Chronic bronchitis (n=58) 6 52 1.96 0.85-4.52 0.1 10.34 Obstructive bronchitis (n=21) 4 17 3.61 1.40-9.32 0.01 19.04 Risk group for asthma (n=32) 6 26 3.56 1.60-7.92 0.01 18.75 Wheeze or whistling in the chest at any time in the past Lack of disease (n=569) 24 545 1.0 4.22 Asthma (n=24) 9 15 8.89 4.65-17.0 0.0001 37.5 Chronic bronchitis (n=59) 6 53 2.41 1.03-5.66 0.05 10.17 Obstructive bronchitis (n=21) 5 16 5.64 2.39-13.33 0.001 23.81 Risk group for asthma (n=32) 7 25 5.19 2.42-11.12 0.0001 21.9 Coughing fit at night (waking up at night due to cough) Lack of disease (n=569) 24 545 1.0 4.22 Asthma (n=24) 10 14 9.88 5.34-18.26 0.001 41.7 Chronic bronchitis (n=59) 4 55 1.61 0.58-4.48 0.36 6.78 Obstructive bronchitis (n=21) 3 18 3.39 1.11-10.36 0.04 14.29 Risk group for asthma (n=32) 8 24 5.93 2.89-12.14 0.001 25.0 Congestion in the chest or bring up phlegm or mucus Lack of disease (n=569) 82 487 1.0 14.41 Asthma (n=24) 6 18 1.73 0.84-3.57 0.13 25.0 Chronic bronchitis (n=59) 10 49 1.18 0.65-2.14 0.6 16.95 Obstructive bronchitis (n=21) 5 16 1.65 0.75-3.64 0.2 23.81 Risk group for asthma (n=32) 9 23 1.95 1.08-3.52 0.03 28.1 Wheeze or whistling in the chest at any time in the past Lack of disease (n=569) 88 481 1.0 Asthma (n=24) 16 8 4.31 3.06-6.07 0.001 66.7 Chronic bronchitis (n=59) 26 33 2.85 2.02-4.03 0.001 44.07 Obstructive bronchitis (n=21) 10 11 3.08 1.89-5.02 0.001 47.62 Risk group for asthma (n=32) 19 13 3.84 2.72-5.42 0.001 59.4 Wheezing or whistling in the chest in the past 12 months Lack of disease (n=569) 29 540 1.0 5.10 Asthma (n=24) 5 19 4.09 1.74-9.63 0.01 20.8 Chronic bronchitis (n=59) 9 50 2.99 1.49-6.02 0.01 15.25 Obstructive bronchitis (n=21) 3 18 2.80 0.93-8.47 0.07 14.29 Risk group for asthma (n=32) 9 23 5.52 2.86-10.65 0.001 28.1 The presence of at least one of the three symptoms Lack of disease (n=569) 136 433 1.0 23.9 Asthma (n=24) 17 7 2.96 2.21-3.98 0.001 70.8 Chronic bronchitis (n=59) 32 27 2.27 1.72-2.99 0.001 54.24 Obstructive bronchitis (n=21) 12 9 2.39 1.61-3.56 0.001 57.14 Risk group for asthma (n=32) 20 12 2.61 1.93-3.55 0.001 62.5
Oleg Ahiyevets - Prevalence of bronchial asthma and respiratory system symptoms in a group of students from Grodno. An example of standardized epidemiological survey 9 The Relative Risk > 1 means that the experimental group event develops more frequently than in the control (lack of disease). The frequency of determination of diagnostic symptoms among respondents with diagnosed asthma did not vary according to gender. The most common symptoms were: expressed difficulty in breathing (wheezing or whistling in the chest during the last 12 months), coughing at night without acute respiratory viral infection, waking up at night because of choking sensation, and combination of these characteristics. It should be pointed out, that most respondents with diagnosed asthma took anti-asthmatic drugs, which indicates the presence of attacks and severity of the disease state. Significant characteristics for the diagnosis of obstructive bronchitis were high frequency of such symptoms of asthma as asthma attacks at rest, waking up at night caused by choking sensation (11-12%), severe breathing problems and various combinations of asthma respiratory symptoms. In order to identify the risk groups and liability to asthma, the group of respondents was chosen. The group consisted of respondents with the most characteristic respiratory symptoms of the disease. This risk group included 32 respondents (3.84%), which can be assigned to a group with possible asthma according to diagnostic criteria. Discussion In modern epidemiological studies asthma is diagnosed by 2 ways: with the help of standardized questionnaires for large population groups, filled in with the involvement of patients (physician-diagnosed disease and asthma like respiratory symptoms are being analyzed), as well as according to the presence of increased bronchial reactivity evaluated functionally with the help of special tests of instrumental and laboratory diagnostics (histamine, cold air, exercises, spirometry) [8]. On the one hand, the usage of questionnaires can inflate prevalence rates, but on the other, it can detect undiagnosed cases. For example, epidemiological data indicate a higher incidence of respiratory symptoms among people living in Western Europe in comparison to the countries of Northern and Eastern Europe. Thus, according to standardized research data, wheezing in the chest occurred in 9.7% of the population of Western Europe and in 6.8% of representatives from Eastern European countries [4,8]. During the last 12 months asthma attacks were registered on the average among 4.5% of respondents from Western Europe. In Eastern and Northern Europe, the figures were much smaller - about 2.5%. In Russia and CIS countries, there are few examples of individual research dedicated to evaluation of the prevalence rate of asthma by using standardized methodology. Data collected in the course of a single well-known study on the epidemiology of respiratory symptoms and allergies among children in Belarus [9] indicate low prevalence of this disease in Belarus. Based on the epidemiological situation observed, we can assume the existence of bronchial asthma being hidden under the diagnosis of obstructive bronchitis. The next stage of verification of the diagnosis should be the clinical stage with the diagnosed bronchial reactivity evaluated functionally by using special tests (spirometry, skin allergy tests, etc.), that is supposed to be carried out at the next stage of the study. Conclusions The level of asthma diagnosis among the group of students from Grodno is low and comparable to the epidemiological data on the results of previous studies and situation in neighboring countries. Low prevalence of the disease in Grodno and Grodno region may be associated with underdiagnosis of asthma. According to the frequency of respiratory symptoms indicating obscure presence of asthma, the data obtained are similar to the results of a study in neighboring countries and assume possibility of underdiagnosis of asthma. Studying the spread of asthma and respiratory symptoms may provide a basis for development and implementation of prevention programmes, as well as help to evaluate their effectiveness at the regional and international levels. Taking into account the potential impact of factors of underdiagnosis of asthma, the cause and frequency of results falsification in diagnostic practice still remain unknown. Part of asthma cases may fall under the diagnosis of chronic and (or) obstructive bronchitis, which are diagnosed among respondents with relatively high frequency. While modeling the study based on obtained epidemiological data and taking into account suspicion of asthma, an extra group with respiratory symptoms suggestive of asthma (risk group) and requiring further in-depth study was determined. In prospect, it is planned to conduct the clinical study using spirometry, skin tests and stress tests to assess bronchial hyper responsiveness in three groups formed on the basis of the results of applying a standardized questionnaire: with a diagnosis of asthma, obstructive (chronic) bronchitis (asthma is not diagnosed) and respondents without this pathology that could verify the diagnosis and show a real situation of hypo or over-diagnosis of asthma.
10 Oleg Ahiyevets - Prevalence of bronchial asthma and respiratory system symptoms in a group of students from Grodno. An example of standardized epidemiological survey References 1. Pearce N, Ait-Khaled N, Beasley R, et al. Worldwide trends in the prevalence of asthma symptoms: phase III of the International Study of Asthma and Allergies in Childhood (ISAAC). Thorax 2007; 62: 758-66. 2. Mallol J, Crane J, von Mutius E, Odhiambo J, Keil U, Stewart A. ISAAC Phase Three Study Group. The International Study of Asthma and Allergies in Childhood (ISAAC) Phase Three: A global synthesis. Allerg Immunol Madrid 2013; 41(2): 73-85. 3. Ellwood P, Asher MI, Beasley R, Clayton TO, Stewart AW, and the ISAAC Steering Committee. The International Study of Asthma and Allergies in Childhood (ISAAC): Phase Three rationale and methods. Int J Tuberc Lung Dis 2005; 9(1): 10-6. 4. Breborowicz A, Lis G, Cichocka-Jarosz E, et al. Prevalence and severity of asthma symptoms in schoolchildren in Poland (ISAAC study). J Pediatr Pol 2005; 80: 866-73. 5. Vasilevsky I. Zabolevajemost bronchialnoj astmoj detej Resubliki Belarus po rezultatam dlitelnogo monitoringa. [Russian] Meditsinskaja panorama 2004; 10: 45-9. 6. Kramer MS, Matush L, Bogdanovich N, Dahhou M, Platt RW, Mazer B. The low prevalence of allergic disease in Eastern Europe. Clin Exp Allergy 2009; 39(5): 708-16. 7. Levy ML, Fletcher M, Price DB, Hausen T, Halbert RJ, Yawn BP. International Primary Care Respiratory Group (IPCRG) Guidelines: diagnosis of respiratory diseases in primary care. Prim Care Respir J 2006; 15(1): 20-34. 8. Zejda JE, Kowalska M. Risk factors for asthma in school children results of a seven-year follow-up. Centr Europ J Public Health 2003; 11: 154-59. 9. Shpakou A, Brozek G, Stryzhak A, Neviartovich T, Zejda J. Allergic diseases and respiratory symptoms in urban and rural children in Grodno Region (Belarus). Pediatr Allergy Immunol 2012; 23: 339-46. Correspondence Address: Andrei Shpakou, PhD, Department of Sport Medicine and Rehabilitation, Yanka Kupala State University of Grodno, Belarus, Grodno, 230023, 22 Ozheshko Phone: +375 152 754 601, Fax +375 152 731 910 E-mail: shpakov@grsu.by Received: 03.08.2014 Reviewed: 26.08.2014 Accepted: 27.08.2014
Państwowa Medyczna Wyższa Szkoła Zawodowa w Opolu Prace oryginalne - Original papers Copyright by PHMPS in Opole ISSN 2080-2021 ANALIZA ZACHOWAŃ ŻYWIENIOWYCH DZIECI KLAS III V SZKOŁY PODSTAWOWEJ * The analysis of dietary behaviour of third to fourth grade primary school children JUSTYNA KOTYRBA A,B IZABELA WRÓBLEWSKA C,D,E,F Instytut Pielęgniarstwa, Państwowa Medyczna Wyższa Szkoła Zawodowa w Opolu A- przygotowanie projektu badania (study design), B- zbieranie danych (data collection), C- analiza statystyczna (statistical analysis), D- interpretacja danych (data interpretation), E- przygotowanie maszynopisu (manuscript preparation), F- opracowanie piśmiennictwa (literature search), G- pozyskanie funduszy (funds collection) Streszczenie Wstęp: Istotnym czynnikiem wpływającym na stan zdrowia dzieci i ich nawyki żywieniowe są zachowania żywieniowe rodziny. Dzieci podczas wybierania artykułów żywnościowych nie kierują się ich wartościami odżywczymi, często również nie wiedzą, jakie produkty powinny wybrać, aby dostarczyć organizmowi niezbędnych składników odżywczych. Jednocześnie niezbilansowana dieta, a zatem długotrwały niedobór lub nadmiar niektórych składników odżywczych, może spowodować niepożądane skutki zdrowotne. Nawyki żywieniowe powstałe w okresie dzieciństwa utrzymują się przez całe życie, dlatego bardzo ważne jest ich wczesne określanie i ewentualna korekta. Cel pracy: Określenie zachowań żywieniowych dzieci uczęszczających do szkoły podstawowej (klasy III V) w Toszku. Materiał i metody: Badania przeprowadzono w grudniu 2012 r. na grupie 100 (100%) uczniów szkoły podstawowej w Toszku, w tym 50 (50%) dziewczynek i 50 (50%) chłopców. Średni wiek wszystkich ankietowanych wynosił 9,92 roku (± 3,2). Narzędzie badawcze stanowiła autorska ankieta. Wyniki: Większość uczniów (94%) spożywa nieprawidłową liczbę posiłków dziennie (2 lub 3-4). Ponad połowa (77%) ankietowanych zabiera drugie śniadanie do szkoły. Większość dzieci spożywa częściej mięso (82%) niż ryby (16%). Ponad połowa uczniów lubi słodycze (86%) i potwierdza chęć spożywania żywności typu fast food (77%). Wnioski: Wyniki przeprowadzonych badań pokazały, że dzieci uczące się w szkole podstawowej w Toszku popełniają błędy żywieniowe. Polegają one na spożywaniu zbyt małej ilości posiłków dziennie (2 lub 3), zbyt małej obecności w diecie mleka i jego przetworów, podjadaniu między posiłkami oraz kupowaniu słodyczy i słodkich soków w sklepiku szkolnym. Słowa kluczowe: zachowania żywieniowe, odżywianie się, dzieci Summary Introduction: Eating habits of a family constitute an important factor that reflects the nutritional condition of children. Children while choosing food do not pay attention on its nutritional value. Seldom do they know which products they should pick up to provide necessary nutrients to their bodies. However, unbalanced diet and, in consequence, a long deficiency or excess of some of the nutrients can cause unwanted health effects. Eating habits acquired in childhood remain throughout life, therefore, their early identification and possible adjustments are so essential. Aim of the study: To determine the dietary behaviours of children attending primary school (grade III - V) in Toszek. Material and methods: The study was conducted in December 2012. The study group consisted of 100 (100%) primary school pupils in Toszek, including 50 (50%) girls and 50 (50%) boys. The average age of all respondents was 9.92 years (±3.2). The research tool was the author s own survey. Results: The majority of students (94%) consume incorrect number of meals per day (2 or 3-4). More than a half (77%) of the respondents take lunch to school. Most children consume meat more often (82%) than fish (16%). More than a half of the students like sweets (86%) and confirm the desire to eat fast food (77%). Conclusions: The results of the study showed that children attending the primary school in Toszek make mistakes in their eating habits. They do not eat enough meals per day (2 or 3), consuming too little milk and its products. What is more, they snack between meals and buy sweets and sugary juices in the school store. Keywords: eating habits, nutrition, children * Justyna Kotyrba: Sposób odżywiania się dzieci klas III-V szkoły podstawowej w Toszku. Opole; 2013; s. 82 [praca licencjacka] : 11-15
12 Justyna Kotyrba, Izabela Wróblewska - Analiza zachowań żywieniowych dzieci klas III - V szkoły podstawowej Wstęp Żywienie, już od chwili poczęcia, istotnie oddziałuje na wzrost, rozwój dziecka oraz jego funkcjonowanie biopsychospołeczne [1]. Nie budzi wątpliwości wpływ żywienia na stan zdrowia i długość życia człowieka. Zależność tę dostrzegł już Hipokrates w V w. p.n.e. [2]. Dla wszystkich ludzi, bez względu na wiek, płeć, miejsce zamieszkania, w tym dla dzieci do prawidłowego rozwoju fizycznego, psychicznego, odpowiedniej wydajności pracy i nauki niezbędne jest systematyczne dostarczenie wraz z pożywieniem odpowiedniej ilości energii i składników odżywczych, w tym: aminokwasów, cukrów, kwasów tłuszczowych, makro i mikroelementów oraz witamin. Istotnym czynnikiem wpływającym na stan odżywiania dzieci są zachowania żywieniowe rodziny [3]. Definiuje się je jako działanie dążące do zdobycia pożywienia. Postępowanie to jest niełatwe i zdeterminowane przez liczne czynniki genetyczne, w tym wytwarzanie hormonów, neurotransmiterów, kształtowanie narządów zmysłu, jak i działanie czynników środowiskowych czy kulturowych. Wiedza na temat urozmaicenia oraz wartości pożywienia, ilości składników odżywczych potrzebnych do aktualnego zapotrzebowania organizmu ma również duże znaczenie, ponieważ wpływa na zachowania żywieniowe [4-6]. Dzieci podczas wybierania pożywienia nie kierują się jego wartościami odżywczymi, często również nie wiedzą, jakie produkty powinny wybrać do posiłków, aby dostarczyć organizmowi niezbędnych składników odżywczych. Zazwyczaj sugerują się walorami wizualnymi, smakowymi i zapachowymi. Ulegają panującym trendom żywieniowym lub namowom rówieśników, nie zwracając uwagi na wartość odżywczą produktu [4,7]. Dlatego ważną rolę w kształtowaniu prawidłowych wzorców żywieniowych już od najmłodszych lat pełnią rodzice [8]. Niezbilansowana dieta, a więc długotrwały niedobór lub nadmiar składników odżywczych wobec zapotrzebowania organizmu na energię może spowodować niepożądane skutki zdrowotne. Przy nadmiarze będzie to rozwój nadwagi lub otyłości, a w przewlekłym niedoborze atrofia. W sytuacji stosowania nieprawidłowej diety przez dłuższy okres, w radykalnych przypadkach może dojść do anoreksji lub bulimii [3]. Jak wskazuje raport z badania HBSC (Health Behaviour in School-aged Children. WHO Collaborative Study) przeprowadzonego w 2010 r., dotyczący zachowań zdrowotnych młodzieży, modele zachowań żywieniowych utworzone w okresie dzieciństwa i dorastania, zazwyczaj powielane są w życiu dorosłym, co ma związek z ryzykiem wystąpienia chorób przewlekłych [7]. Ma to tym większe znaczenie, że coraz częstszym problemem w Polsce jest otyłość. Obecnie mówi się o utrzymującej się tendencji wzrostowej liczby dzieci i młodzieży otyłych w kolejnych latach, a istotną przyczyną tego czynnika wzrostowego są błędy żywieniowe [9]. Błędy w zachowaniach żywieniowych polegają głównie na niezbilansowanej i mało urozmaiconej diecie, nieregularnym spożywaniu posiłków, zbyt rzadkim dostarczaniu produktów, takich jak: owoce, warzywa, białka, natomiast zbyt częstym węglowodanów i tłuszczów. Konsekwencją takiego postępowania jest dostarczenie dużej ilości energii wpływającej na wzrost masy ciała [7]. Pierwszą instytucją, która modeluje zachowania zdrowotne jest rodzina, następnie szkoła, która powinna kształtować świadomość dziecka od pierwszego kontaktu z nauką. Edukacja zdrowotna jest ważnym działaniem skierowanym do całego społeczeństwa, dlatego istotne jest wprowadzanie jej od najmłodszych lat. Jej zadaniem jest przekazywanie informacji o zdrowiu, szerzenie podstawowych nawyków higienicznych oraz zachowań zdrowotnych i profilaktyka chorób, których przyczyną są zachowania antyzdrowotne [10,11]. Cel pracy Określenie zachowań żywieniowych dzieci uczęszczających do szkoły podstawowej (klasy III V). Materiał i metody Badania zostały przeprowadzone w 2012 roku wśród 100 (100%) uczniów trzech klas szkoły podstawowej w Toszku, z których 50 (50%) stanowiły dziewczynki i 50 (50%) chłopcy. Większość ankietowanych była mieszkańcami miasta (80%), 20% dzieci mieszkało na wsi i dojeżdżało do szkoły w Toszku. Średni wiek ankietowanych wynosił 9,92 roku (± 3,2). W analizie wyników badań nie uwzględniono czynnika różnicującego ze względu na wiek i płeć. Narzędziem badawczym był autorski kwestionariusz ankiety, składający się z 25 pytań. Cztery pytania dotyczyły czynników socjodemograficznych, 21 pytań zachowań żywieniowych dzieci, respektowania zasad prawidłowego żywienia, w tym ilości i rodzaju spożywanych posiłków w ciągu dnia, spożywania przekąsek i produktów ulubionych przez uczniów oraz korzystania z sieci fast food. Wyniki Większość uczniów (88%) spożywa nieodpowiednią liczbę posiłków dziennie, a więc 2 lub 3-4 (tabela 1). Tabela 1. Liczba posiłków spożywanych codziennie przez ankietowanych Liczba posiłków jedzonych dziennie Liczba osób Procent 2 6 6% 3 4 82 82% 5 i więcej 12 12% Suma 100 100%
Justyna Kotyrba, Izabela Wróblewska - Analiza zachowań żywieniowych dzieci klas III - V szkoły podstawowej 13 Ankietowanym zadano również pytanie dotyczące spożywania śniadań. Większość z nich je śniadania w domu (77%) i zabiera drugie śniadanie do szkoły (78%). Jednak 23% wychodzi do szkoły bez śniadania, a 22 (22%) nie zabiera go także do szkoły. Najchętniej spożywanymi produktami na drugie śniadanie są kanapki (53%) i owoce (36%) (tabela 2). Tabela 2. Produkty najchętniej zabierane przez ankietowanych do szkoły na drugie śniadanie Tabela 3. Produkty najchętniej spożywane przez ankietowanych między posiłkami Produkty spożywane między posiłkami Liczba osób Procent Owoce 43 43% Cukierki, batony 23 23% Najchętniej zabierane produkty do szkoły na drugie śniadanie Liczba osób Procent Nie jem między posiłkami 21 21% Warzywa 11 11% Chipsy 2 2% Kanapki 53 53% Owoce 36 36% Batonik 8 8% Chipsy 3 3% Suma 100 100% Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że większość ankietowanych najczęściej rano pije herbatę (58%), mleko lub kakao (po 35%), następnie napoje gazowane (5%) oraz kawę (2%). Spośród ankietowanych 39% spożywa mleko i produkty mleczne kilka razy w tygodniu, ponad 1/5 ankietowanych codziennie, w jednym posiłku (27%), następnie według kolejności codziennie w dwóch posiłkach (20%), raz w tygodniu (12%) lub nie spożywa ich w ogóle (2%). Codzienne spożycie warzyw deklaruje 45% ankietowanych, kilka razy w tygodniu warzywa je 43% badanych, raz w tygodniu 9%, a 3% ankietowanych nie je warzyw wcale. Ponad połowa uczniów (57%) je obiady w domu, natomiast pozostali jedzą obiady w stołówce szkolnej (43%). Większość dzieci (91%) lubi zupy, a na drugie danie chętniej wybierają ziemniaki i frytki (71%) niż ryż i kaszę (29%). Podobnie chętniej jedzą mięso niż ryby wybierając udko z kurczaka lub kotlet schabowy. Ryby jedzą średnio tylko kilka razy w miesiącu. Tylko 2% respondentów przyznało, że w ogóle nie jada mięsa. Znaczny odsetek uczniów (77%) podjada pomiędzy posiłkami. Są to dzieci, które w pierwszej kolejności wybierają owoce, ale spożywają także słodycze (tabela 3). Suma 100 100% Większa część uczniów (58%) wypija dziennie około 1,5 l napojów, 1/3 ankietowanych (27%) - 1 l, a 7% - 0,5 l. Badani piją głównie: soki owocowe (40%), herbatę (22%), wodę (20%), napoje gazowane (14%) oraz napoje energetyczne (2%). W sklepiku szkolnym uczniowie kupują: słodycze (28%), soki owocowe (11%) i chipsy (9%). 28% badanych uczniów w ogóle nie korzysta z oferty sklepiku. Znaczny odsetek dzieci (77%) potwierdza chęć spożywania żywności typu fast food (zob. tab. 4). Jedzenie w barach szybkiej obsługi raz w miesiącu deklaruje 48% ankietowanych, kilka razy w miesiącu - 16%, a 17% nie korzystanie z barów serwujących tego typu jedzenie. Dyskusja Kształtowaniem prawidłowego sposobu odżywiania dzieci już od momentu narodzin zajmują się rodzice, a zwłaszcza matka, podejmując pierwszą decyzję żywieniową, jaką jest karmienie piersią. Ważnym czynnikiem wpływającym na stan odżywiania dzieci są także nawyki żywieniowe rodziny, gdyż w znacznym stopniu decydują o późniejszym stylu życia dziecka [3,12]. Instytut Żywności i Żywienia zaleca spożywanie 5 posiłków dziennie, w których skład powinno wchodzić śniadanie, drugie śniadanie, obiad, podwieczorek i kolacja [6,7]. Przeprowadzone badania wykazały, że znaczna większość ankietowanych spożywa 3-4 posiłków dziennie, je śniadania w domu, jak również zabiera drugie śniadanie do szkoły. Podobne wyniki uzyskano w analizach prowadzonych przez Pituchę i Meterę, których celem było scharakteryzowanie nawyków żywieniowych i aktywności fizycznej dzieci w wieku wczesnoszkolnym [13].
14 Justyna Kotyrba, Izabela Wróblewska - Analiza zachowań żywieniowych dzieci klas III - V szkoły podstawowej Z kolei na podstawie wyników badań prowadzonych przez Szanecką i Małecką-Tenderę można zauważyć tendencję wzrostową dotyczącą liczby posiłków spożywanych codziennie oraz, w przeciwieństwie do przedstawionych badań, niewielką liczbę badanych spożywających drugie śniadanie. Autorki pracy wskazują na zmieniające się na przestrzeni lat zwyczaje żywieniowe dzieci. Zaobserwowano wzrost liczby posiłków 4 lub więcej, podkreślono wpływ czynników środowiskowych (zmniejszenie aktywności fizycznej na rzecz siedzącego trybu życia, podjadanie pomiędzy posiłkami, skrócenie i nieregularne spożywanie posiłków przy jednoczesnym zwiększeniu ich porcji) na modelowanie nawyków żywieniowych, jak i zwiększoną chęć spożycia przez dzieci i młodzież owoców [14]. Zasady zdrowego żywienia dzieci i młodzieży opracowane przez Instytut Żywności i Żywienia wskazują na konieczność spożywania 3-4 porcji mleka lub produktów mlecznych w ciągu dnia [6,7]. Ich spożywanie jest istotne, ponieważ zawierają one duże ilości wapnia, przez co są ważnymi składnikami odżywczymi niezbędnymi do prawidłowej budowy kości, zębów oraz odpowiedniego wzrastania w okresie dojrzewania [15]. Badania własne pokazały, że 1/3 ankietowanych spożywa mleko i jego przetwory codziennie w jednym lub dwóch posiłkach, czyli o połowę mniej niż sugerują powyższe zasady. Badania przeprowadzone przez Pituchę i Meterę wskazują na ich jeszcze mniejsze spożycie 1/4 ankietowanych spożywa je tylko trzy razy w tygodniu [13]. Szkoła w Toszku ma stołówkę, jednak pomimo możliwości skorzystania z jej oferty liczba uczniów jedzących obiady w szkole jest porównywalna z dziećmi spożywającymi obiady w domu. Spożywanie obiadów w stołówce szkolnej deklaruje niecała połowa ankietowanych. Są to głównie dzieci mieszkające na wsi, które muszą czekać na autobus, aby dojechać do domu. Pozostali uczniowie mieszkają w tej samej miejscowości, w której znajduje się szkoła, dlatego też jedzą obiady w domu. Badania przeprowadzone przez Wolnicką i współpracowników również potwierdzają niezadawalającą liczbę uczniów korzystających ze szkolnych stołówek. Zauważono, iż dzieci z miasta, pomimo łatwiejszego dostępu do szkolnych obiadów, mniej chętnie korzystają z posiłków zbiorowych w porównaniu z dziećmi mieszkającymi na wsi. Zjawisko to jest niepokojące, ponieważ dzieci spędzają w szkole znaczną część czasu, głównie w godzinach, w których powinny spożyć ciepły posiłek, a wydłużone przerwy pomiędzy kolejnymi posiłkami są niekorzystne dla zdrowia [16]. Większość ankietowanych na pytanie dotyczące spożycia mięsa odpowiedziała, że chętniej wybrałaby do obiadu mięso niż ryby. Podobne wyniki uzyskała w swoich badaniach Marcysiak i wsp. Według nich częściej niż raz w tygodniu ryby spożywa co piąty uczeń, natomiast nie spożywa ich wcale około 1/5 uczniów [17]. Uczniowie szkoły podstawowej w Toszku chętnie korzystają ze sklepiku szkolnego, niestety oprócz wody i kanapek robionych tylko na zamówienie, nie dysponuje on innymi zdrowymi produktami potrzebnymi dziecku w okresie wzrastania. Do głównego asortymentu należą: batony, chipsy, słone paluszki, zapiekanki, hamburgery oraz słodkie napoje gazowane. Prawie 1/3 ankietowanych nabywa w nim i chętnie spożywa słodycze. Podobne wyniki uzyskano w badaniach przeprowadzonych przez Szczepańską, które co prawda różnicują ilość słodyczy zjadanych przez dzieci mieszkające w mieście i na wsi, jednak nie wykazują istotnych rozbieżności w tym względzie. Podobnie przedstawia się sytuacja dotycząca napojów wysokosłodzonych, spośród których najchętniej spożywane są soki owocowe [18]. W przeprowadzonych badaniach znaczny odsetek dzieci potwierdza chęć konsumpcji żywności typu fast food, jednak jej spożycie nie jest w rzeczywistości zbyt częste, ponieważ w pobliżu szkoły nie ma restauracji serwującej jedzenie tego typu. Prawie połowa dzieci potwierdza spożywanie produktów typu fast food raz w miesiącu. W badaniach przeprowadzonych przez Pituchę i Meterę liczba uczniów jedzących żywność typu fast food jest znacznie większa i wynosi prawie 40%. Są to ankietowani spożywający tę żywność raz w tygodniu [13]. Wnioski Przeprowadzone badania pokazały, że dzieci uczące się w szkole podstawowej w Toszku popełniają błędy żywieniowe. Polegają one na spożywaniu zbyt małej liczby posiłków dziennie (2 lub 3-4), zbyt małej obecności mleka i jego produktów w codziennej diecie, podjadaniu między posiłkami oraz kupowaniu słodyczy i słodkich soków w sklepiku szkolnym. W większości uczniowie jedzą na obiad mięso, tylko nieliczni - ryby. Pomimo popełnianych błędów żywieniowych można zauważyć pozytywne zachowania, takie jak: spożywanie śniadań w domu, zabieranie do szkoły drugiego śniadania, złożonego głównie z kanapek i owoców. Dzieci w prawdzie deklarują chęć spożywania żywności typu fast food, ale jednak nie czynią tego często.
Piśmiennictwo Justyna Kotyrba, Izabela Wróblewska - Analiza zachowań żywieniowych dzieci klas III - V szkoły podstawowej 15 1. Ambroży J, Bester J, Czuchraj W i wsp. Nawyki żywieniowe oraz częstość spożycia wybranych produktów przez dzieci w wieku 10-13 lat zamieszkałe na terenach miejskich i wiejskich. Ann Acad Med Siles 2013; 67(4): 231-237. 2, Gawęcki J. Żywienie człowieka a zdrowie publiczne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 2010: 23. 3. Jarosz M. Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia. Warszawa: Instytut Żywności i Żywienia; 2008: 99-110. 4. Socha J, Stolarczyk A, Socha P. Zachowania żywieniowe - od genetyki do środowiska społeczno-kulturowego. Borgis - Nowa Pediatr 2002; 2: 212-217. 5. Obuchowicz A. Epidemiologia nadwagi i otyłości narastającego problemu zdrowotnego w populacji dzieci i młodzieży, Endokrynolog Otył i Zab Przem Mater 2005; 3: 9-12. 6. Aue W. Człowiek w środowisku. Warszawa: WSiP; 2006: 201-204. 7. Mazur J, Małkowska-Szkutnik A. Wyniki badań HBSC 2010. Raport techniczny. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka; 2010: 97. 8. Einzig M, Hart T. ABC zdrowia dziecka, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2009: 31-33. 9. Gawęcki J, Roszkowski W. Żywienie człowieka a zdrowie publiczne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 2009: 225-228. 10. Wołowski T, Jankowska M. Wybrane aspekty zachowań zdrowotnych młodzieży gimnazjalnej. Zachowania młodzieży związane z odżywianiem. Probl Hig Epidemiol 2007; 88(1): 64-68. 11. Sajór I. Metody edukacji żywieniowej wśród pacjentów i ich rodzin. W: Jarosz M, red. Zasady prawidłowego żywienia chorych w szpitalach. Warszawa: Instytut Żywności i Żywienia; 2011: 240-250. 12. Kołłajtis-Dołowy A, Matysiuk E, Boniecka I. Zwyczaje żywieniowe wybranej grup dzieci 11-12-letnich z Białegostoku. Żywn Nauka Techn Jakość 2007; 55(6): 335-342. 13. Pitucha A, Metera A. Charakterystyka nawyków żywieniowych i aktywności fizycznej dziecka w wieku wczesnoszkolnym w Górze Puławskiej, Zeszyty Naukowe WSSP 2013; 17. 14. Szanecka E, Małecka-Tendera E. Zmiana nawyków żywieniowych a problem otyłości u dzieci. Endokrynolog Otył Zab Przem Mater 2006; 3: 102-107. 15. Charzewska J, Rychlik E, Wolnicka K i wsp. Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży. Warszawa: Instytut Żywności i Żywienia; 2010: 78-88. 16. Wolnicka K, Jaczewska-Schuetz J, Taraszewska A. Ocena wartości odżywczej całodziennych racji pokarmowych dzieci uczęszczających do warszawskich szkół podstawowych. Rocz Państ Zakł Hig 2012; 63(4): 447-453. 17. Marcysiak M, Ciosek A, Żywica M i wsp. Zachowania żywieniowe i aktywność fizyczna uczniów klas sportowych i ogólnych w Ustrzykach Dolnych. Probl Pielęg 2009; 17(3): 216-222. 18. Szczepańska E, Piórkowska K, Niedworok E i wsp. Konsumpcja słodyczy i napojów wysokosłodzonych w aspekcie występowania otyłości na przykładzie dzieci zamieszkujących obszary wiejskie i miejski. Endokrynol Otył Zab Przem Mater 2010; 6(2): 78-84. Adres do korespondencji: dr n. med. Izabela Wróblewska Państwowa Medyczna Wyższa Szkoła Zawodowa w Opolu ul. Katowicka 68, 45-060 Opole Tel. +48 601 556 629 E-mail: iz.wroblewska@gmail.com Praca wpłynęła do redakcji: 09.04.2014 Po recenzji: 07.08.2014 Zaakceptowana do druku: 11.08.2014
Państwowa Medyczna Wyższa Szkoła Zawodowa w Opolu Opisy przypadków - Case reports Copyright by PHMPS in Opole ISSN 2080-2021 ZASTOSOWANIE MASAŻU TENSEGRACYJNEGO W PRZYPADKU DOLEGLIWOŚCI BÓLOWYCH WYSTĘPUJĄCYCH PO UPADKU The effectiveness of tensegrity massage in pain symptoms after a fall IWONA WILK A,B,E,F Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu Wydział Fizjoterapii, Katedra Fizjoterapii i Terapii Zajęciowej A- przygotowanie projektu badania (study design), B- zbieranie danych (data collection), C- analiza statystyczna (statistical analysis), D- interpretacja danych (data interpretation), E- przygotowanie maszynopisu (manuscript preparation), F- opracowanie piśmiennictwa (literature search), G- pozyskanie funduszy (funds collection) Streszczenie Wstęp: Upadki w starszym wieku stanowią poważny problem geriatryczny przede wszystkim ze względu na ich następstwa. Przyczyną upadków są czynniki wewnętrzne i zewnętrzne. Najczęściej dochodzi do urazów ortopedycznych: złamań elementów kostnych, zwichnięć w obrębie stawów, uszkodzeń tkanek miękkich. Urazy powodują znaczne ograniczenie sprawności fizycznej i samodzielności w czynnościach dnia codziennego. Najważniejsze jest podjęcie przez osoby starsze rehabilitacji i nieustanna motywacja do działania w codziennej aktywności. Materiał i metody: Celem artykułu jest prezentacja metodyki masażu leczniczego (tensegracyjnego) w przypadku objawów bólowych i ograniczonej ruchomości kończyny górnej spowodowanych upadkiem ze schodów. Wykonano 6 zabiegów masażu z częstotliwością 2 razy w tygodniu, każdy trwał 30 minut. Wyniki: Po zastosowaniu terapii uzyskano zmniejszenie dolegliwości bólowych zlokalizowanych w obrębie obręczy barkowej i kończyny górnej. Zwiększył się zakres ruchomości w stawie ramiennym i łokciowym. Czynności dnia codziennego stały się łatwiejsze do wykonania. Wnioski: W przypadku objawów w obrębie tkanek miękkich występujących po upadkach można zastosować masaż. Uzyskanie zmniejszenia dolegliwości bólowych umożliwia podjęcie i kontynuację kinezyterapii celem odzyskania sprawności sprzed upadku i urazu oraz pełnej samodzielności i niezależności. Pozwala wrócić pacjentowi do jego hobby co niejednokrotnie znacznie poprawia nastawienie psychiczne i motywuje do działania. Słowa kluczowe: masaż klasyczny i tensegracyjny, ból, upadek, konsekwencje upadków Summary Background: Falls in elderly age generate huge geriatric problems, especially, because of the consequences. External and internal factors lie among the causes of the falls. The outcomes are most frequently the orthopedic ones, such as, bone fractures, sprains in joint areas and injuries of various soft tissues. The second ones stem from the ageing process, existing diseases or/and pharmacotherapy side effects. The injuries cause serious mobility limitations and affect the independence in daily activities. Thus, constant motivation in elderly people, to rehabilitate and remain active, becomes most essential. Material and methods: The purpose of this study is to present the methodology of therapeutic massage (tensegrity) in the case of pain symptoms and mobility limitations in the arm joint after a fall. In the course of the research six 30-minute-massage sessions were performed twice a week. Results: After the therapy the decrease in pain in the shoulder girdle area and the upper extremity was achieved. The mobility of the shoulder and elbow joint was improved. Every day activities became easier. Conclusions: In the case of pain symptoms in connective tissues which occur after the falls a massage appears to be a good solution. When the pain becomes less troublesome, there is a possibility to continue physiotherapy in order to restore the patient s mobility and independence. It allows him/her to come back to their hobbies and interests which improves the psychological condition as well and gives more motivation to further activity. Keywords: classical and tensegrity massage, pain, fall, outcomes : 16-21
Iwona Wilk - Zastosowanie masażu tensegracyjnego w przypadku dolegliwości bólowych występujących po upadku 17 Wprowadzenie Upadki i towarzyszące im urazy osób starszych stanowią poważny problem geriatryczny, społeczny i ekonomiczny [1,2]. Powodowane są przez różnorodne czynniki, zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne. Pierwsze z nich zwane zdrowotnymi związane są z procesem starzenia się organizmu i występującymi chorobami, zaliczamy do nich: niedowidzenie, ślepotę, zaburzenia równowagi i chodu, naczyniopochodne zawroty głowy, dysfunkcje narządów ruchu. Czynniki zewnętrze inaczej środowiskowe dotyczą niewłaściwego oświetlenia, wysokich progów, nierównych chodników [1,3]. Znaczenie upadków wśród osób starszych pomiędzy 65. a 85. r.ż. związane jest przede wszystkim z ich groźnymi następstwami. W tej grupie wiekowej upadki są główną przyczyną urazów i związanej z nimi chorobowości oraz śmiertelności. Mnogość i różnorodność urazów w wyniku upadków spowodowana jest między innymi spowolnieniem odruchów obronnych oraz osteoporozą. Dlatego też pozornie niegroźne upadki mogą mieć poważne następstwa i niepożądane skutki [3,4]. Następstwem niekontrolowanych upadków mogą być różnorodne urazy ortopedyczne niejednokrotnie wymagające hospitalizacji i zabiegów operacyjnych. Najczęściej dochodzi do złamań szyjki kości udowej, kości przedramienia, pourazowych złamań kręgosłupa oraz urazów czaszkowo-mózgowych. Często konsekwencją upadków są uszkodzenia tkanek miękkich: zerwania więzadeł, pęknięcia torebek stawowych, naderwania elementów ścięgnistych i naciągnięcia mięśni [2]. Może to prowadzić do dłuższego unieruchomienia w łóżku co predysponuje do wystąpienia powikłań, którymi są odleżyny, przykurcze w stawach, zaniki mięśniowe, powikłania zatorowo-zakrzepowe, zakażenia oraz infekcje układu oddechowego i moczowego [2,3,5]. Innym bardzo ważnym następstwem upadku jest zespół poupadkowy, czyli lęk przed kolejnym upadkiem. Wystąpienie tzw. zespołu poupadkowego dotyczy 21-65% osób powyżej 65. r.ż., u których doszło do upadku, ale spotykany jest on również u osób, które nie doświadczyły upadku, a były jedynie świadkiem lub poznały jego skutki u kogoś innego [3,6]. W rezultacie odczuwanego lęku osoba starsza rezygnuje z podejmowania dotychczas wykonywanych czynności i zmniejsza swoją aktywność, aby zminimalizować prawdopodobieństwa upadku. Najczęściej zmniejszenie aktywności zaczyna od unikania wychodzenia z domu, w celu zrobienia zakupów lub pójścia na spacer. Natomiast gdy dochodzi do upadku w domu, przyjmuje siedzący tryb życia. W ten sposób tworzy się błędne koło: rezygnacja z aktywności powoduje utratę siły mięśniowej, pogarsza kontrolę postawy, przyśpiesza proces fizycznego osłabienia, tym samym negatywnie wpływa na stan psychiczny pacjenta i nasila jeszcze bardziej istniejący lęk [3]. Następstwa urazów po upadkach w starszym wieku doprowadzają do ograniczenia sprawności fizycznej, niejednokrotnie uniemożliwiają dotychczasowy tryb życia, powodują utratę samodzielności i znaczne pogorszenie jakości życia. Niezmiernie ważnym elementem procesu rekonwalescencji jest motywacja osoby starszej do podjęcia rehabilitacji i ciągłe dążenie do odzyskania sprawności fizycznej sprzed upadku. Podjęte działania mają służyć przede wszystkim odzyskaniu samodzielności w wykonywaniu czynności dnia codziennego i co istotniejsze dla pacjenta umożliwić powrót do hobby. Niejednokrotnie to właśnie hobby jest czynnikiem przekonywującym i powodującym zaangażowanie się w proces rehabilitacji. Chęć wykonywania czynności, które pacjentowi sprawiają przyjemność, które pacjent lubi robić: pielęgnowanie działki, wędkarstwo, spacery poprawia samopoczucie i mobilizuje do działania dzięki czemu skraca proces rekonwalescencji. W niniejszym artykule zaprezentowano przypadek kobiety, u której po upadku ze schodów występowały silne dolegliwości bólowe i znaczne ograniczenie ruchomości obręczy barkowej i kończyny górnej prawej. Pacjentka utraciła możliwość samodzielnego wykonywania czynności dnia codziennego, dlatego też poddała się rehabilitacji. W opisywanym przypadku nie było problemu z motywacją pacjentki do działania. Ona sama chciała odzyskać sprawność i jak najszybciej powrócić do swoich codziennych zadań. Celem niniejszej pracy jest prezentacja możliwości zastosowania masażu leczniczego (tensegracyjnego) jako skutecznej formy terapii w przypadku powikłań w obrębie tkanek miękkich występujących po upadku u osoby starszej. Opis przypadku Pacjentka w wieku 60 lat, zgłosiła się do gabinetu masażu z dolegliwościami bólowymi i ograniczeniem ruchomości zlokalizowanymi w obrębie obręczy barkowej, stawu łokciowego i kończyny górnej po prawej stronie. Przyczyną występujących objawów był upadek ze schodów. Z opisu pacjentki wynikało, że podczas upadku w wyniku odruchu obronnego nastąpiło wysuniecie barku do przodu i w górę, pociągnięcie mięśni zlokalizowanych na łopatce i upadek na zgiętą w stawie łokciowym kończynę górną, na przedramię. Na podstawie badań przeprowadzonych przez lekarza ortopedę i dokumentacji pacjentki uzyskano diagnozę, w której stwierdzono: naderwanie mięśnia podgrzebieniowego i dwugłowego ramienia, głowy długiej. Dodatkowo odnotowano naciągnięcie mięśnia nadgrzebieniowego i obłego mniejszego oraz naciągnięcie więzadła kruczo-barkowego. W dokumentacji pacjentki znajdował się również opis zdjęć rentgenowskich, w którym zdiagnozowano zmiany zwyrodnieniowe w odcinku szyjnym kręgosłupa. W ocenie oglądowej postawy pacjentki zauważono pogłębioną kifozę piersiową i protrakcję barków. Widoczne było zgrubienie tłuszczowe (miękki garb)
18 Iwona Wilk - Zastosowanie masażu tensegracyjnego w przypadku dolegliwości bólowych występujących po upadku na wysokości kręgów C6-C7 kręgosłupa. Lekarz skierował pacjentkę na serię dziesięciu zabiegów z fizykoterapii, kinezyterapii i masażu. U pacjentki stosowano masaż klasyczny obręczy barkowej, który został ograniczony do wykonywania technik: głaskanie, rolowanie i rozcieranie, ponieważ technika ugniatania mięśni sprawiała ból. Masowano okolicę karku, łopatki, ramienia. Pacjentka brała udział w zajęciach indywidualnych z kinezyterapii, wykonywała ćwiczenia samowspomagane przy użyciu drugiej ręki oraz wspomagane przy wykorzystaniu sprzętu na sali gimnastycznej. Ćwiczenia czynne w odciążeniu wykonywane w UGULU, poprzez pokaz z instruktażem prezentowano ćwiczenia czynne, które pacjentka wykonywała również przed lustrem w domu (unoszenie i ruchy okrężne barków; wznos przodem i bokiem kończyn górnych, zbliżanie łopatek do siebie z równoczesnym rozciąganiem mięśnia piersiowego większego). Z zabiegów fizykalnych pacjentka miała stosowaną krioterapię miejscową na okolicę obręczy barkowej i ramienia oraz jonoforezę. W domu w sytuacji silnego bólu stosowała nacieranie maścią diklofenak. Po rehabilitacji nastąpiła poprawa: uzyskano zmniejszenie dolegliwości bólowych, zwiększenie zakresu ruchomości obręczy barkowej przez co znacznie poprawiło się samopoczucie pacjentki. Jednak nadal miała problem z czynnościami dnia codziennego: z ubieraniem i rozbieraniem oraz myciem. Czynności związane z gotowaniem, zakupami i ulubiona praca w ogrodzie wykonywane były przy użyciu drugiej ręki. W związku z utrzymującym się objawami zaproponowano pacjentce kontynuację rehabilitacji, jednak zabiegi fizjoterapeutyczne ograniczone zostały do masażu. Metoda U pacjentki zastosowano masaż leczniczy (tensegracyjny) o odmiennej metodyce niż masaż klasyczny wykonywany dotychczas. Modyfikacja polegała na uwzględnieniu w metodyce tkanek zlokalizowanych w obrębie urazu oraz położonych pośrednio od miejsca najbardziej bólowego. Niejednokrotnie w literaturze opisywano konieczność opracowywania w masażu, całej kończyny górnej (dłoń, przedramię, ramię), w przypadku dolegliwości bólowych zlokalizowanych w obrębie obręczy barkowej czy odcinka szyjnego kręgosłupa w celu zwiększenia efektywności zabiegu [7,8,9]. Przed przystąpieniem do pierwszego zabiegu przeprowadzono wywiad dla potrzeb masażu, dokonano oceny oglądowej i palpacyjnej tkanek w obrębie największej dolegliwości bólowej i pozostałych częściach pozostających w kontakcie pośrednim z miejscem bólowym [10]. Ocenę palpacyjną tkanek powtarzano przed każdym zabiegiem masażu w celu zweryfikowania ewentualnych zmian w ilości i rodzaju mięśni wykazujących nieprawidłowe napięcie. Przed przystąpieniem do terapii masażem, bezpośrednio po zakończeniu terapii i 1 miesiąc po zabiegach masażu pacjentka wypełniała kwestionariusz McGilla, wersję skróconą (SF-MPQ short form of the McGill Pain Questionnaire) [11]. Kwestionariusz SF-MPQ składa się z 3 części: A, B i C. Część A kwestionariusza (tab. 1) dotyczy rodzaju odczuwanego bólu i składała się 15 pytań. Każdy przedstawiony przymiotnik określający rodzaj bólu oceniany jest od 0 do 3 punktów, gdzie: 0 - brak bólu, 1 - ból łagodny, 2 - ból umiarkowany, 3 - ból silny. Pytania 1-11 opisują natężenie zmysłowych doznań bólu - S - sensual, pytania 12-15 opisywały natężenie emocjonalnego odczuwania bólu - A - affectional. Część B kwestionariusza SF-MPQ (tab. 2.) określa intensywność bólu (Visual Analogue Scale, VAS), a część C (tab. 2) nasilenie bólu (0 - brak bólu, 1- ból łagodny, 2 - ból umiarkowany, 3 - ból silny, 4 - ból bardzo silny, 5 - ból nie do wytrzymania) [11,12]. Równocześnie dokonywano pomiarów zakresu ruchomości w stawie ramiennym (ruchy zgięcia, wyprostu i odwodzenia) oraz w stawie łokciowym (ruchy zgięcia) za pomocą goniometru [13]. Ból odczuwany i opisywany przez pacjentkę przed pierwszym zabiegiem masażu zlokalizowany był w następujących miejscach: na brzegu bocznym łopatki, na powierzchni podgrzebieniowej łopatki; pomiędzy łopatkami; z przodu w okolicy obojczyka; w przednioprzyśrodkowej części ramienia. Informacje pozyskane od pacjentki dotyczące lokalizacji bólu były zbieżne z wynikami oceny palpacyjnej dotyczącej wrażliwości uciskowej mięśni. Tkanki zlokalizowane w obrębie łopatki i ramienia wykazały nieprawidłowe napięcie spoczynkowe. Podwyższony tonus dotyczył następujących mięśni: najszerszy grzbietu krawędź górna, czworoboczny grzbietu (trzy części), nadgrzebieniowy, podgrzebieniowy, obły większy i mniejszy, dźwigacz łopatki, prostownik grzbietu w odcinku szyjnym, mostkowo-obojczykowo-sutkowy, piersiowy większy i mniejszy, naramienny (wszystkie części), dwugłowy ramienia i przegrody międzymięśniowe zlokalizowane na ramieniu. W ocenie palpacyjnej zlokalizowano również zgrubienie na brzegu bocznym łopatki, na przebiegu mięśnia obłego mniejszego, które było tkliwe przy dotyku. Intensywność bólu w obrębie obręczy barkowej i kończyny górnej prawej, określana przez pacjentkę przed terapią w skali VAS wynosiła 6. Rodzaj i natężenie bólu zostały wyrażone przez pacjentkę za pomocą punktów i określone na poziomie 20 (tab.1). Przeprowadzona diagnostyka umożliwiła dobór metodyki masażu. Wykonano 6 zabiegów masażu leczniczego, z częstotliwością 2 razy w tygodniu, każdy zabieg trwał 30 minut. Zabieg obejmował wykonanie masażu w oparciu o zasadę tensegracji, polegał na opracowaniu wybranych mięśni obręczy barkowej i kończyny górnej prawej w odpowiedniej kolejności. Podczas zabiegu masowano tkanki wykazujące nieprawidłowe napięcie