Podręcznik najlepszych praktyk

Dariusz Anderwald Podręcznik najlepszych praktyk ochrony SÓW www.bestpractice-life.pl

Dariusz Anderwald Podręcznik najlepszych praktyk OCHRONY SÓW Warszawa 2014

PRZEDMOWA Człowiek od tysięcy lat korzystając z zasobów przyrodniczych, spowodował przekształcenie i zubożenie środowiska, czego efektem stało się zmniejszenie różnorodności biologicznej. Do siedlisk najmniej zmienionych oraz najbogatszych pod względem liczby żyjących w nich gatunków roślin i zwierząt, należą lasy. Dlatego troska o ich dobry stan ma decydujące znaczenie dla zachowania bogactwa przyrodniczego. Wykonywane w przeszłości osuszanie mokradeł, zalesianie każdego nieużytku oraz rygorystyczne usuwanie drzew dziuplastych, zamierających lub o nietypowym pokroju to przykłady działań, które niekorzystnie wpłynęły na występowanie niektórych typów siedlisk, a także liczebność gatunków roślin i zwierząt. Prowadzona obecnie w naszym kraju zrównoważona gospodarka leśna, oparta na przyjaznych przyrodzie zasadach, stwarza dogodne warunki do ochrony istniejących oraz odtwarzania utraconych walorów przyrodniczych. W działania takie angażują się leśnicy, pracownicy parków narodowych i krajobrazowych, administracji rządowej i samorządowej, organizacje pozarządowe, instytucje naukowe. W trakcie realizacji licznych projektów zgromadzono wiele doświadczeń i wypracowano skuteczne metody działań czynnej ochrony przyrody. Właśnie tym metodom, nazwanych najlepszymi praktykami, poświęcona jest seria jedenastu podręczników, opracowanych i wydanych w ramach projektu pn. Ochrona różnorodności biologicznej na obszarach leśnych, w tym w ramach sieci Natura 2000 promocja najlepszych praktyk. Podręczniki adresowane są głównie do osób, które planują realizację zadań z zakresu ochrony przyrody i poszukują sprawdzonych metod, służących osiągnięciu zamierzonego celu. Każdy podręcznik składa się z dwóch części. Pierwsza przedstawia ogólną informację o biologii omawianych gatunków lub charakterystykę siedlisk, ich zagrożeniach oraz możliwych metodach ochrony. Autorzy niejednokrotnie prezentowali tu wyniki najnowszych badań i propozycje działań, które nie weszły jeszcze do powszechnego stosowania. Te metody będą zapewne jeszcze weryfikowane i z czasem być może zostaną wdrożone do szerszej praktyki. Druga część podręcznika to opis działań, których realizacja została sprawdzona w projektach ochronnych. Są to właśnie najlepsze praktyki, które chcemy upowszechnić, aby pokazać dorobek różnych instytucji w ochronie przyrody, a także rozpropagować skuteczne metody prowadzenia takich działań. Mam nadzieję, że podręczniki najlepszych praktyk ochrony przyrody spełnią obydwa te cele. Adam Wasiak Dyrektor Generalny Lasów Państwowych 2

Spis treści Wstęp... 5 1. Przegląd wybranych krajowych gatunków sów leśnych... 8 1.1. Puchacz Bubo bubo........................................................... 8 1.2. Uszatka Asio otus... 12 1.3. Puszczyk Strix aluco... 15 1.4. Włochatka Aegolius funereus... 18 1.5. Sóweczka Glaucidium passerinum... 20 2. status ochronny sów w Polsce i Unii Europejskiej... 24 3. Główne zagrożenia sów... 26 4. Stosowane i zalecane metody ochrony sów... 32 5. Podejmowane działania ochronne w Europie i Polsce... 35 5.1. Tworzenie obszarów ptasich Natura 2000 na terenach leśnych... 36 5.2. Ochrona strefowa............................................................ 37 5.3. Certyfikacja lasów... 40 5.4. Dostosowywanie gospodarki leśnej do wymogów ochrony siedlisk i gatunków... 40 5.5. Budowa gniazd... 41 5.6. Pozostałe przykłady działań................................................... 44 6. Opis najlepszych praktyk... 47 6.1. Monitoring występowania sów na terenie leśnictwa/nadleśnictwa... 47 6.1.1. Metody lokalizacji sów... 47 6.1.2. Wypluwnik SGGW LZD w Rogowie... 55 6.1.3. Inwentaryzacje sów z wykorzystaniem technik GIS interdyscyplinarne warsztaty na terenie Zaborskiego Parku Krajobrazowego... 58 6.2. Bubobory realizacje... 60 6.2.1. Bubobory metodyka warsztatów nasłuchowych... 60 6.2.2. Bubobory konteksty... 61 6.2.3. Bubobory 2000 2006... 62 6.2.4. BuboPomorze 2007... 66 6.2.5. Bubobory w Lasach Państwowych 2008 2011... 67 7. Ochrona miejsc rozrodu... 73 7.1. Ochrona strefowa............................................................ 73 7.2. Ochrona wiatro- i śniegołomów na terenie Nadleśnictwa Gołdap w Puszczy Rominckiej... 77 7.3. Ochrona miejsc rozrodu sów.... 78 7.4. Kartoteka stanowisk rzadkich sów leśnych (Sowoteka)... 80 7.4.1. Instrukcja Sowoteki... 81 3

8. Tworzenie nowych miejsc rozrodu... 87 8.1. Czy, gdzie i jak wieszać budki dla sów?... 87 8.2. Kosze dla uszatek... 89 8.2.1. Mazowieckie Towarzystwo Ochrony Fauny / Towarzystwo Przyrodnicze Bocian... 89 8.2.2. Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (PTOP)... 91 8.2.3. Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody Salamandra (PTOP Salamandra)... 92 8.3. Budki dla włochatek... 92 8.3.1. Zaborski Park Krajobrazowy / Nadleśnictwa: Przymuszewo i Rytel... 93 8.3.2. Stowarzyszenie Proekologiczne Słupia / Nadleśnictwo: Bytów i Leśny Dwór... 93 8.3.3. Nadleśnictwo Nowy Targ / Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Krakowie... 94 8.3.4. Stowarzyszenie Ochrony Sów (SOS) / Dyrekcja Generalna Dróg Krajowych i Autostrad... 95 8.4. Sztuczne gniazda dla puchaczy............................................... 95 8.4.1. Czy, gdzie i jak budować sztuczne gniazda dla puchaczy?.... 95 8.4.2. Gniazda typu wiklinowe kosze... 97 8.4.3. Gniazda typu wieniec... 98 8.4.4. Gniazda typu skrzynki... 100 8.4.5. Platformy ziemne.... 101 8.4.6. Półki ziemno-skalne... 102 8.4.7. Bubobory w LP bilans sztucznych gniazd 2008 2011... 103 9. Działania edukacyjne... 105 9.1. Bubobory w Lasach Państwowych............................................ 105 9.1.1. Pogadanki i pokazy multimedialne w siedzibach 65 nadleśnictw... 105 9.1.2. Głosy z komórki... 106 9.1.3. Bubobory public relations... 107 9.2. I Ogólnopolski Tydzień Liczenia Sów w Lasach / Leśny Zakład Doświadczalny SGGW w Rogowie / Wydział Ochrony Przyrody DGLP... 109 9.2.1. Regulamin TLSwL 2011... 110 9.3. Kampania Aktywna ochrona sów w Polsce... 112 9.4. Pakiet edukacyjny Sowy Polski / Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych w Krakowie... 113 10. Zakończenie... 115 Literatura... 116 4

WSTĘP Sowy tworzą rząd Strigiformes, który obejmuje dwie rodziny: płomykówek i puszczykowatych. Według systematyków nie są spokrewnione z ptakami szponiastymi, lecz z nimi konwergentne, czyli wykazują wiele cech wspólnych ze względu na ewolucyjne przystosowania do podobnego trybu życia. W Polsce występuje 13 gatunków sów. Siedem to gniazdujące w naszym kraju gatunki leśne: puchacz, puszczyk, puszczyk mszarny, puszczyk uralski, sóweczka, uszatka i włochatka. Puszczyk mszarny stosunkowo niedawno zasiedlił nasze wschodnie rubieże. Wcześniej był obserwowany sporadycznie jako nielęgowy w Puszczy Białowieskiej. Wyodrębnienie gatunków leśnych jest w dużym stopniu umowne, gdyż sowy są często dwuśrodowiskowe: gnieżdżą się w lasach, ale użytkują różnego rodzaju tereny otwarte, gdzie zdobywają pożywienie. Poza tym puszczyk posiada swój ekotyp miejski, puchacz górski, uszatka natomiast zasiedla bardzo chętnie śródpolne zadrzewienia. Większość gatunków leśnych (zwłaszcza włochatka, sóweczka, puszczyk i puchacz) poluje skutecznie we wnętrzu lasu, co zależy od dostępności ofiar, pory roku i struktury drzewostanów. Kolejne trzy gatunki lęgowe: uszatka błotna, płomykówka i pójdźka są związane z terenami otwartymi: wilgotnymi łąkami, bagnami, polami i w przypadku pójdźki również z sadami. Pozostałe gatunki: sowa jarzębata, sowa śnieżna i syczek nie gniazdują w naszym kraju, chociaż wyjątkowo w 2013 r. stwierdzono lęg syczka na Mazowszu. Sowa jarzębata zamieszkuje tajgę północnej Eurazji i lasotundrę Ameryki Północnej. Do Polski zalatuje bardzo rzadko w okresie zimowym. Sowa śnieżna to gatunek tundrowy zasiedlający regiony podbiegunowe naszego globu. U nas bardzo rzadko pojawiają się młode osobniki, które tylko zimują. Syczek natomiast to ciepłolubna sowa południowej Europy, gdzie często zasiedla stare gaje i ogrody. W Polsce pojedyncze osobniki spotykane są wyjątkowo na południowym wschodzie kraju. Zdecydowana większość gniazdujących u nas sów to gatunki o aktywności nocnej. Jedynie sóweczka i uszatka błotna przejawiają aktywność dzienną. Pozostałe to gatunki zmierzchowo-nocne, które tylko wyjątkowo mogą być aktywne za dnia. Z punktu widzenia zachowania zdrowotności ekosystemów leśnych i biologicznej ochrony lasu, wszystkie sowy są niezmiernie pożyteczne. Jeden osobnik zjada rocznie kilkadziesiąt kg gryzoni, które mogą być zagrożeniem dla upraw leśnych. Badania przeprowadzone w Puszczy Białowieskiej wykazały, że w ciągu roku z przeciętnego km 2 lasu na 713 kg całkowitej biomasy ofiar spożywanych łącznie przez wszystkie drapież- 5

niki kręgowe, puszczyk zjada około 202 kg, co stanowi 30% (Jędrzejewska i Jędrzejewski 2001). Haber (1961) podaje, że uszatka samych gryzoni zjada rocznie około 1500 sztuk. Mimo to wieloletnie badania nad drapieżnictwem na gryzoniach wykazują drugorzędny wpływ drapieżców na dynamikę liczebności tej bardzo produktywnej grupy ssaków, na które szczególnie chętnie poluje najpospolitsza nasza sowa, tj. puszczyk. Wszystkie sowy są doskonałymi łowcami. Dzięki miękkiemu upierzeniu, latają zupełnie bezszelestnie. Doskonały wzrok to zasługa szczególnej budowy oka. Słuch sów jest wspomagany sercowatą szlarą w części twarzowej głowy, zbudowaną z krótkich i sztywnych piór. Szlara działa jak zwierciadło paraboliczne, wzmacniające i ukierunkowujące dźwięki wydawane przez ofiary. Sowy w zespole drapieżców leśnych wywierają istotny, regulujący wpływ zarówno w stosunku do populacji ofiar, jak i wszystkich konkurentów wewnątrz- i międzygatunkowych. Ich oddziaływanie w relacjach drapieżca ofiara należy rozpatrywać w kategorii czynników kształtujących rozmieszczenie i w pewnym stopniu także liczebność ofiar. Relacje te wpływają na proces ciągłego doskonalenia ofiar w poszukiwaniu coraz to lepszych mechanizmów obronnych, a także wyboru optymalnych siedlisk, zapewniających odpowiednie kryjówki. Oprócz gryzoni, sowy polują także na: drobne ptaki wróblowe mysikróliki, sikory, czeczotki (włochatka, sóweczka); średnie ptaki wróblowe (puszczyk), a nawet na duże gatunki mewy, bekasy, chruściele i kaczki (puchacz). W wypluwkach sów stwierdza się także obecność resztek nietoperzy, np. u puchacza ( Wypluwnik w Rogowie), puszczyka (Kowalski, Lesiński 2002), płomykówki (Ruprecht 1971, Nikodem 1972). Wyjątkowo, niektóre gatunki sów polują na owady, np. pójdźka (Nikodem 1972), a nawet na ryby, np. puchacze w Borach Tucholskich ( Mylof ) i w Pieninach ( Zielone Skałki ) (D. Anderwald, dane niepubl., Hołoś-Krajewska 2000). Większe gatunki sów mogą również polować na inne sowy. Przodują w tym szczególnie puchacz i puszczyk uralski, które eliminują gatunki mniejsze i słabsze od siebie (uszatki, włochatki i sóweczki). Ofiarami puchacza padają też ptaki szponiaste, najczęściej jastrzębie i myszołowy, ale też gatunki rzadkie, jak młode orliki czy rybołowy. Wszystkie gatunki sów leśnych, mimo wielu różnic, stosują strategię oportunistyczną, tzn. pozyskują ofiary najczęściej spotykane i najłatwiejsze do złapania. Kulczycki (1964), analizując techniki łowieckie sów, zwraca uwagę, że w chaotycznym szukaniu zdobyczy istnieją serie przypadków, w których drapieżnik po znalezieniu miejsca obfitego w pokarm powraca do niego dopóty, dopóki ilość zdobyczy nie spadnie poniżej przeciętnego odłowu nocnego w danym miejscu. Wskazuje na to fakt, iż około 36% badanych wypluwek zawierało szczątki osobników jednego gatunku. Nie były to tylko gatunki dominujące, ale również nietypowe (np. pod względem biotopów), co rzutuje na preferowany przez sowy sposób i miejsce łowów. 6

Największą aktywność nocne drapieżniki przejawiają tam, gdzie prawdopodobieństwo skutecznego polowania będzie największe, a zagęszczenia ofiar są najwyższe. Stąd np. sóweczka w okresie jesienno-zimowym opuszcza swoje letnie rewiry, chętnie zajmując doliny rzeczne, olsy i łęgi, by polować na żerujące tam drobne ptaki, natomiast sowy uszate na czas zimy grupują się w stada, które okupują doliny rzeczne i tereny rolnicze obfitujące w myszy i norniki. Z kolei u puchacza w okresie letnim rewir osobniczy ulega dużemu zmniejszeniu, ponieważ jako typowy polifag korzysta on z szerokiego spektrum ofiar, koncentrując się na liniach brzegowych strug i jezior, łąkach, polanach i haliznach. Udział ptaków i ssaków w diecie puchacza jest zróżnicowany sezonowo: jesienią i zimą dominują małe ssaki (np. karczowniki), wiosną i latem ptaki (np. krzyżówki, łyski, grzywacze, śmieszki). Udział ptaków i ssaków u puszczyka jest natomiast zróżnicowany siedliskowo: w środowisku leśnym dominują gryzonie, w miejskim ptaki (Bogucki 1967, Gramsz 1991). Od niedawna nasz kraj zasiedla jako nowy gatunek lęgowy puszczyk mszarny, odkryty w 2010 r. przez zespół dra Marka Kellera w Lasach Sobiborskich (Keller i in. 2011). W 2012 r. mieliśmy już na polskim Polesiu około 10 stanowisk lęgowych (Z. Jaszcz, T. Chodkiewicz, dane niepub.). Prawdopodobnie jesteśmy świadkami dynamicznego zwiększania się areału lęgowego tej brodatej sowy, podobnie jak ma to miejsce od kilkunastu lat w izolowanych populacjach na Białorusi i Ukrainie. Wszystkie sowy leśne są gatunkami wskaźnikowymi stanu naturalności naszych lasów. Warto więc dbać o ich zachowanie poprzez stosowanie dobrych praktyk ochronnych, zaprezentowanych w niniejszej publikacji. 7

1. Przegląd wybranych krajowych gatunków sów leśnych 1.1. Puchacz Bubo bubo Największa europejska sowa dwa razy większa i dziesięć razy cięższa od łudząco podobnej uszatki. Barkówki ciemniej strychowane. Sylwetka masywna szerokie skrzydła i krótki ogon. Oczy wyraziście pomarańczowe, uszy długie z grubą, ciemną pręgą przechodzącą na szlarę. Rozpiętość skrzydeł: 155-180 cm, długość ciała: 60-78 cm, masa: 2000-3000 g. Fot. 1. Puchacz tokujący samiec Fot. S. Sielicki Puchacz zasiedla Palearktykę (bez wysp Japonii), południowe Chiny i Indie, aż po obszary tropikalne (Brehm 1962), tj. Afrykę Północną i Półwysep Arabski (Profus 2001). Występuje w całej Europie, poza Islandią, Wyspami Brytyjskimi, północno-zachodnią Francją i wyspami Morza Śródziemnego (Hagemeijer i Blair 1997). W Europie Środkowej zamieszkuje w większości rejony górskie. W obrębie gatunku wyróżniono 20 podgatunków. W Polsce gnieździ się nominatywny Bubo b. bubo (Linne, 1758). Rozmieszczony jest bardzo nierównomiernie na terenie całego kraju, a jego liczebność wykazuje bardzo wyraźne zróżnicowanie regionalne. Największe zagęszczenia osiąga w Lasach Parczewskich i nad Biebrzą. Zwarta i trwała od wielu dziesięcioleci populacja zasie- 8

dla północno-zachodnią część kraju, gdzie frakcja wielkopolsko-pomorska liczy około 70-80 par. Na północnym wschodzie gniazduje łącznie 70-85 par, w tym ok. 40 par w Kotlinie Biebrzańskiej (G. Maciorowski, dane niepubl.), 25-35 na Mazurach (Tomiałojć i Stawarczyk 2003), 4-7 w Puszczy Augustowskiej (Zawadzka i in. 2011). W połowie lat 90. na Nizinie Północnopodlaskiej znaleziono 35-40 par (Pugacewicz 1995). Około 60 par gniazduje na Lubelszczyźnie, najliczniej w Nadleśnictwie Parczew, gdzie na powierzchni 157 km 2 odnotowano 22 stanowiska lęgowe (Buczek i in. 2005). W górach puchacz najliczniej występuje w Karpatach: Bieszczadach, Górach Sanocko-Turczańskich, Beskidzie Niskim, Tatrach, Gorcach z Beskidem Wyspowym i Pieninach, łącznie ok. 80-120 par (Ł. Kajtoch, dane niepubl.). W Sudetach zasiedla głównie Góry Stołowe oraz Karkonosze i Przedgórze Sudeckie (łącznie 30-35 stanowisk, Sikora i in. 2007). Około 90% krajowej populacji znajduje się na obszarach specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Pojedyncze stanowiska lęgowe funkcjonują od wielu lat w centrum i na zachodzie kraju, m.in. w dolinie Pilicy i nad Wisłą koło Kozienic. Łączna liczebność puchacza szacowana jest na 250-280 par (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Sikora i in. 2007, Wilk i in. 2010), jednak po uwzględnieniu niepublikowanych danych z Karpat może wynosić około 300 par (Zawadzka i Anderwald 2013). Wykonana w Polsce w latach 2008 2011 inwentaryzacja, przeprowadzona przez 840 zespołów w 65 nadleśnictwach na obszarze całego kraju w ramach programu Bubobory w LP, nie wykazała wzrostu liczebności w znanych ostojach (D. Anderwald, dane niepubl.). Łącznie zlokalizowano puchacze w 60 stanowiskach. Przeprowadzono w tym okresie także nasłuchy w miejscach izolowanych od zwartych populacji, lecz nie potwierdzono hipotezy o trendzie wzrostowym w populacji krajowej ani na niżu, ani w górach, jak to ma miejsce na zachodzie Europy. Przykładowo, w latach 1992 2002 zanotowano trend wzrostowy populacji puchacza w całych Niemczech, a całkowitą liczebność oszacowano na ok. 800 par (Mammen i Stubbe 2005). Stwierdzono, że populacje nizinne w północnych Niemczech są w dużym stopniu nadrzewne; na 1 gniazdo na dnie lasu przypada 4,5 gniazda na drzewach (Hamann 2004), co może wpływać na ich wysoką produktywność. Puchacz gniazduje w środowisku leśnym (lub skalnym w obszarach górskich), ale poluje na obszarach otwartych. Rewir gniazdowy i łowiecki mogą być od siebie oddalone. Terytoria łowieckie są duże, przeciętnie 12-20 km 2, ale centrum aktywności w sezonie lęgowym zajmuje przeważnie powierzchnię 1-1,5 km 2 (Snow i Perrins 1998), co jest zależne od rodzaju i dostępności ofiar. Żerowiska obejmują głównie otwarte i zakrzewione bagna, tereny leśne, tereny rolnicze (nawet blisko zabudowań ludzkich) oraz zbiorniki wodne (Zawadzka i Anderwald 2013). Rewir lęgowy puchacza zajmuje 2-4 km 2 (Mikusek 2005), ale obszar broniony jest znacznie mniejszy 1,0-1,5 km 2 (Profus 2001). W górach siedliska lęgowe puchacza stanowią prześwietlone lasy bukowe i mieszane, zwykle powyżej 120 lat, o znacznym nachyle- 9

niu terenu, na ogół zacienione, ze ścianami skalnymi, grupami i pojedynczymi większymi skałami, także wysokie i strome skały w terenach o niskiej lesistości w krajobrazie rolniczym. Na nizinach siedliska lęgowe to zalane olsy i łęgi powyżej 70 lat z wyniesionymi kępami oraz wiatrowałami, prześwietlone bory, rozległe torfowiska, stare drzewostany borowe zawsze w pobliżu terenów otwartych i o urozmaiconej rzeźbie terenu (Zawadzka i Anderwald 2013). W Górach Stołowych stwierdzono lokalne zagęszczenie 8 par/100 km 2 (Mikusek i Dyrcz 2003), w Lasach Parczewskich 14/100 km 2 (Buczek i in. 2005), na Nizinie Północnopodlaskiej od 0,5/100 km 2 w Puszczy Białowieskiej do 1,8 par/100 km 2 w Kotlinie Biebrzańskiej (Pugacewicz 1995). Na Lubelszczyźnie minimalna odległość między 2 zajętymi gniazdami puchacza wynosiła 700 m (Buczek i in. 2005). W Parku Narodowym Bory Tucholskie minimalna odległość między zajętymi (sztucznymi) gniazdami puchacza i bielika wynosiła ok. 160 m i oba lęgi zakończyły się sukcesem (Anderwald 2002). W Szwecji średnia odległość między gniazdami wynosiła 4-5 km, natomiast przeciętny rewir puchacza obejmował 55% lasu, 29% otwartej wody i 16% terenów rolniczych (Piechocki 1985). W Borach Tucholskich średnia odległość między znanymi gniazdami wynosiła 7,7 km (N=5, D. Anderwald, niepubl.). Puchacz nie buduje własnych gniazd, lecz zajmuje gniazda ptaków szponiastych, bociana czarnego, kruka, a czasami sztuczne konstrukcje wybudowane przez człowieka: stare ambony, paśniki, skrzynki lęgowe. Często gniazduje na ziemi, zazwyczaj w terenie niedostępnym, zalanym wodą (bagna, olsy), na kępach w olsach lub pod wykrotami, niekiedy bez żadnej osłony. Centra rewirów na nizinach znajdowały się w podmokłych, starych lasach, często o obniżonym zadrzewieniu (Pugacewicz 1995). W Borach Tucholskich puchacz zakłada także nieosłonięte gniazda naziemne w prześwietlonych drzewostanach borowych nad jeziorami (D. Anderwald, dane niepubl.). W górach gniazduje na skałach, na stoku pod wykrotami lub w gniazdach ptaków szponiastych. W Tatrach lęgnie się w strefie regli od 900 do 1200 m n.p.m. (Sikora i in. 2007), w Górach Stołowych na wysokości między 600 a 850 m (Mikusek i Dyrcz 2003). Puchacz jest polifagiem. Jego pokarm stanowią ssaki i ptaki, gady i płazy, a nawet ryby i większe owady. Jednak najważniejszą rolę odgrywają małe i średniej wielkości ptaki i ssaki (Glutz von Blotzheim i Bauer 1980, Brull 1984). Puchacz stosuje wiele technik łowieckich. Chwyta ofiary tak samo sprawnie na ziemi, jak i w powietrzu. Chętniej poluje na otwartej przestrzeni, choć równie skutecznie poluje wewnątrz widnych lasów. W składzie pokarmu puchacza odnotowano ponad 100 gatunków zwierząt, od dużych chrząszczy do młodych lisów i zajęcy. Podstawą diety jest jednak kilkanaście gatunków ptaków i ssaków. Skład pokarmu zależy od liczebności i dostępności potencjalnych ofiar. Są to m.in. myszowate, jeż, zając, królik i chomik oraz gołębie, ptaki krukowate, sowa uszata, łyska, śmieszka, kaczka krzyżówka. Znane są nawet przy- 10

padki wyspecjalizowania się puchaczy w łowieniu ryb. Ptaki robią to bardzo zręcznie, chwytając ofiary tuż spod powierzchni wody. Jedna z obserwowanych w Turyngii par traktowała to jako główne źródło pożywienia (Jędraszko-Dąbrowska i Dmowski 1984). W resztkach pokarmu i wypluwkach puchacza zebranych na Nizinie Północnopodlaskiej ilościowo dominowały drobne gryzonie (głównie z rodzaju Microtus) 46% ofiar, co stanowiło zaledwie 4% biomasy. Gryzonie najliczniej stwierdzono w wypluwkach pochodzących z okresu zimowego, kiedy puchacz żywi się także padliną. Wiosną w pokarmie puchaczy wyraźnie dominowały ptaki. W przekroju rocznym stanowiły one w sumie 46% ofiar i 78% biomasy. Istotną rolę w diecie puchacza odgrywają ptaki wodno-błotne żyjące na torfowiskach (41% biomasy wszystkich ofiar) (Pugacewicz 1995). Puchacze bez problemu chwytają duże ptaki wielkości krzyżówki, zabijają nawet pisklęta i podloty ptaków drapieżnych, np. myszołowa, kań, jastrzębia i orlików (Keller 2000). W Lasach Sobiborskich ofiarą puchacza padł puszczyk mszarny (B. Woźniak, inf. ustna). Również ofiary stwierdzone przez Bocheńskiego (1960, 1966) w Pieninach to liczne ptaki: myszołów, pójdźka, sowa uszata, grzywacz i drozd śpiewak. Puchacz jako jedyna sowa zjada jeże (Brehm 1962), kolce których można stwierdzić w wypluwkach. Osobniki dorosłe są ściśle osiadłe. Podczas jesiennej aktywności głosowej przepędzają z terytoriów swoje młode, które podejmują wędrówkę, przemieszczając się na odległość do kilkudziesięciu kilometrów. Dyspersja młodych nie jest jeszcze w Polsce zbadana. W niektórych regionach pojawiają się pojedyncze koczujące osobniki (Kowalski i in. 1991, Turzański 2009), ale nie dochodzi do lęgów, mimo sprzyjających warunków środowiskowych, co może świadczyć o braku rezerw populacyjnych. Doświadczenia holenderskie wskazują, że istnieje zjawisko silnej filopatrii (powrotu do miejsca urodzenia) u młodych puchaczy. Osobnik złapany w kamieniołomie Ernzen w Holandii został zaopatrzony w nadajnik w połowie września 2011 r. Po półrocznej wędrówce na południe i południowy-zachód i oddaleniu się około 200 km, 5 marca 2012 r. ptak powrócił dokładnie do miejsca urodzenia (http://oehoe.weblog.nl/). 11

1.2. Uszatka Asio otus Sowa średniej wielkości, wysmukła, z uszami i pomarańczowymi oczami. Pęczki piór w kształcie uszu nie zawsze są widoczne. W porównaniu z puszczykiem, upierzenie w cieplejszej i bardziej żółtej tonacji. Brzuch jasnożółty z prążkami w kształcie wyraźnych strzałek. Miniaturka puchacza. Rozpiętość skrzydeł: 86-100 cm, długość ciała: 33-39 cm, masa: 250-300 g. Fot. 2. Uszatka Fot. C. Korkosz Uszatka zasiedla cały kontynent europejski z wyjątkiem jego północnej części (Hagemeijer i Blair 1997). To rozpowszechniony, lecz nieliczny ptak lęgowy w całym kraju (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Najchętniej zasiedla tereny, na których występują pofragmentowane kompleksy leśne o charakterze zadrzewień sosnowych w pobliżu żyznych łąk i różnego rodzaju terenów otwartych. Obserwowana również w miastach w parkach i alejach. W Tatrach wyższych partii unika, choć była notowana najwyżej do wysokości 880 m n.p.m. (Walasz i Mielczarek 1992) i do 1200 m n.p.m. na Babiej Górze (Bocheński 1970). Część uszatek gnieździ się w pobliżu osad ludzkich w niewielkich laskach, w których znajdują się stare gniazda wron i srok. Na Kielecczyźnie odnotowano również częste lęgi w koloniach gawronów (Chmielewski i in. 2005). W Puszczy Białowieskiej uszatki zajmują wnętrza zwartych kompleksów leśnych (Jędrzejewska i Jędrzejewski 2001). 12

W lata mysie, kiedy występuje bardzo dużo gryzoni, uszatki przystępują regularnie dwa razy do lęgu: raz w połowie kwietnia i drugi raz w końcu czerwca (Gotzman i Jabłoński 1972). Samiec wykonuje loty tokowe, podczas których klaszcze skrzydłami. Czasami przy wysokich zagęszczeniach uszatki mogą gniazdować półkolonijnie w odległości 50-100 m od siebie. Nie budują własnych gniazd, najczęściej korzystają ze starych gniazd innych gatunków, przeważnie krukowatych, rzadziej pustułki czy grzywacza, umieszczonych przy pniu w gęstych koronach drzew iglastych. Wyjątkowo gnieżdżą się w półodkrytych dziuplach lub na ziemi pod wiatrołomami. Zajmują również sztuczne konstrukcje typu skrzynki czy wiklinowe kosze, zwłaszcza w miejscach, gdzie brak jest starych gniazd ptaków krukowatych. W środkowej Europie średnie zagęszczenie na terenach leśnych wraz z mozaiką przylegających doń miejsc otwartych (łowisk) wynoszą 1,0-1,2 pary/10 km 2 (Glutz i Bauer 1980). W Kampinoskim Parku Narodowym w jednym roku liczba rewirów lęgowych uszatki wynosiła 11-12, podczas gdy w następnym wykryto tylko jeden rewir, a zagęszczenie spadło z 1,2-1,4 do 0,1 pary/10 km 2 (Olszewski i in. 2010). Z badań na powierzchni próbnej w Szwecji podczas dziesięciu lat zagęszczenie wahało się od 0,2 do 5,1 pary/10 km 2 (Nilsson 1981). Największe zagęszczenia odnotowane w Niemczech wynosiły 22,7 pary/10 km 2 (Glutz i Bauer 1980). W Polsce dla całego obszaru Puszczy Kampinoskiej w połowie lat 80. XX w. stwierdzono 120 terytoriów, zagęszczenie 3,5-4,3 pary/10 km 2 (Kowalski i in. 1991). W tym samym okresie na Nizinie Mazowieckiej w krajobrazie rolniczym zagęszczenie wynosiło 1,6 pary/10 km 2. Przy dużej liczebności uszatki, odległości pomiędzy gniazdami poszczególnych par mogą wynosić 150-500 m (Dombrowski i in. 1991). Liczebność uszatek może się zmieniać w zależności od obfitości pokarmu latem i śmiertelności zimowej. Podczas srogich zim z długo zalegającą i grubą pokrywą śnieżną, wiele uszatek pada z głodu i wycieńczenia, a okres przedwiośnia to najtrudniejszy moment w cyklu rocznym tego gatunku. Uszatka ginie wtedy masowo w efekcie wygłodzenia i przechłodzenia. Znane są przypadki znajdowania w jednym miejscu kilku martwych ptaków (Anderwald 2009a). W 2010 r. podczas srogiej zimy na 100 zgłoszeń martwych i osłabionych sów, 83 dotyczyły uszatki (Sitkiewicz i Anderwald 2010). Niektóre osobniki zostały zważone. W skrajnym przypadku miał miejsce prawie dwukrotny spadek masy ciała; ptak ważył zaledwie 176 g (C. Korkosz, dane niepubl.). Również z badań przeprowadzonych w latach 1969 1972 (Kochan 1973) dotyczących trzech dawnych województw południowej Polski (rzeszowskie, kieleckie, krakowskie) wynika, że z przyczyn naturalnych ginęło łącznie 7,6% ptaków szponiastych i aż 26,9% sów. Według tego autora, głównymi naturalnymi przyczynami śmierci ptaków były duże skoki temperatur zimowych i trudności w zdobywaniu pokarmu (śnieg). 13

Jednoznaczna ocena liczebności uszatek i trendów długofalowych jest bardzo utrudniona, ostatnie szacunki wahają się od 8000 do 25 000 par (Kowalski i in. 2007). Powodem niejednoznaczności są silne fluktuacje sów związane z cyklami liczebności preferowanych gatunków gryzoni, na które polują. Podczas wykonanej w latach 2008 2011 inwentaryzacji prowadzonej przez 840 zespołów w 65 nadleśnictwach w całym kraju w ramach programu Bubobory w LP uszatka, obok puchacza, była najrzadziej wykrywanym gatunkiem, wykazanym na zaledwie 60 stanowiskach (D. Anderwald, dane niepubl.). Z wstępnych danych Monitoringu Lęgowych Sów Leśnych także wynika, że na 39 powierzchniach próbnych w 2012 r. pod względem rozpowszechnienia i liczebności uszatka była za puszczykiem, włochatką i sóweczką. Gatunek o aktywności zmierzchowo-nocnej. Poluje charakterystycznym lotem ślizgowym. W porównaniu np. ze zróżnicowanym pokarmem puszczyka, uszatka wykazuje wyraźne preferencje pokarmowe w stosunku do gryzoni polnych i łąkowych. W latach obfitości pokarmowej, kiedy zdobycz jest łatwo dostępna, specjalizuje się w polowaniu na myszy Apodemus sp. i norniki Microtus sp., w tym głównie nornika zwyczajnego Microtus arvalis (Kopij 1998, Skierczyński 2003). W pokarmie zimowym uszatek z terenu Kampinoskiego PN stwierdzono, że nornik zwyczajny i nornik północny są równoważnymi ofiarami (Żmihorski 2005), natomiast dominacja tego pierwszego wynika ze specyfiki agrocenoz, stwarzających optymalne warunki dla tego właśnie gatunku gryzonia, który może osiągać zagęszczenia do 1450 osobników/ha (Ryszkowski i in. 1973). Badania zimowego składu pokarmu uszatki w krajobrazie rolniczym na Lubelszczyźnie także wykazały, że zasadniczym składnikiem pokarmu był nornik zwyczajny, jednak skład pokarmu w kolejnych sezonach różnił się. Większą liczbę gatunków ofiar (20) w pokarmie uszatek stwierdzono podczas pierwszej zimy, kiedy warunki pogodowe były trudniejsze. W diecie uszatek odnotowano wówczas istotny udział ptaków, nieobecnych w zrzutkach z następnego roku, kiedy zima była łagodna (Wiącek i in. 2011). W Puszczy Białowieskiej 82% biomasy ofiar stanowiły norniki Microtus sp., wśród których dominował nornik zwyczajny (54,5% ofiar) i nornik północny (15,4% ofiar). Pokarm uzupełniający stanowiły nornica ruda i mysz domowa (po 4,5% ofiar) (Ruprecht i Szwagrzak 1987). W Polsce uszatka jest gatunkiem osiadłym, koczującym, niekiedy również wędrownym. Zimą oprócz rodzimych osobników można też spotkać uszatki z północy, zwłaszcza samice i ptaki młodociane. Poza sezonem lęgowym ptaki prowadzą koczowniczy tryb życia (Mikkola 1983). Gromadzą się wtedy w stada liczące zwykle od kilku do kilkunastu osobników. Są to w miarę stałe miejsca corocznego zimowania. 14

1.3. Puszczyk Strix aluco Sowa wielkości wrony duża głowa, krótki ogon, krępa sylwetka. Występują dwie odmiany barwne: szara i brązowa. Mniejsza i ciemniejsza od rzadszego puszczyka uralskiego. Brzuch ciemniejszy z rozmytymi, podłużnymi prążkami w kształcie strzałek. Szlara wyodrębniona, czarne oczy i żółtoszary dziób. Rozpiętość skrzydeł: 90-105 cm, długość ciała 38-46 cm, masa 450-550 g. Fot. 3. Puszczyk Fot. C. Korkosz Najpospolitsza sowa Palearktyki. Zasiedla niemal całą Europę, z wyjątkiem północy kontynentu i wysp: Islandii, Irlandii, Balearów, Sardynii i Korsyki (Hagemeijer i Blair 1997). Występuje w całej Polsce, głównie w starych lasach liściastych i mieszanych. Gatunek bardzo plastyczny pod względem umiejętności dostosowywania się do zmian środowiska, dlatego zajmuje także stare parki i aleje, zarówno w krajobrazie rolniczym, jak i w aglomeracjach miejskich. Przejawia niski poziom strachu przed człowiekiem. W Polsce i środkowej Europie średnie zagęszczenia na terenach leśnych wraz z mozaiką przylegających doń miejsc otwartych (łowisk) wynoszą 5-16 par/10 km 2 (Glutz i Bauer 1980, Olszewski i in. 2010). Na siedliskach borowych Kampinoskiego Parku Narodowego odnotowano około 120 par i zagęszczenie na całą powierzchnię leśną w drzewostanach młodych (20-60 lat) 3,1-3,3 pary/10 km 2, natomiast w starodrzewach sosnowych powyżej 100 lat trzykrotnie wyższe 13 par/10 km 2 (Kowalski i in. 1991). W grądach, czyli na siedliskach zasobnych w pokarm (gryzonie) i z licznymi 15

dziuplastymi drzewami, puszczyki osiągają największe zagęszczenia 50 par/10 km 2. Średnia wielkość 11 terytoriów par puszczyków w ubogich drzewostanach sosnowych z niewielkim udziałem lasów liściastych w Wielkopolskim Parku Narodowym wynosiła 61 ha, natomiast ich kształt i lokalizacje w kolejnychych latach były zmienne (Szmal i in. 1991). W Ojcowskim Parku Narodowym terytoria były rozmieszczone równomiernie, zagęszczenie wynosiło od 2,5 par/10 km 2 w mozaice siedlisk do 12,2 par/10 km 2 na powierzchni leśnej, gdzie aż 58% lasów to grądy (Turzański 2009). W populacjach miejskich zagęszczenia puszczyka zbadano np. w Warszawie, gdzie w strefie centralnej miasta (tereny zielone: stare parki i ogrody) wynosiło 1,2-1,6 par/10 km 2 (Jabłoński 1991). Na terenach rolniczych Niziny Mazowieckiej zagęszczenie puszczyka wynosiło średnio 0,6 pary/10 km 2, największe (2,6) stwierdzono w sąsiedztwie użytków zielonych (Dąbrowski 1991). Podczas wykonanej w latach 2008 2011 inwentaryzacji przez 840 zespołów w 65 nadleśnictwach w całym kraju w ramach programu Bubobory w LP puszczyk był najliczniejszym gatunkiem, wykazano go w sumie na 795 stanowiskach. Z danych Monitoringu Lęgowych Sów Leśnych wynika, że puszczyk w 2012 r. był najpospolitszym gatunkiem pod względem rozpowszechnienia i liczebności na 39 powierzchniach próbnych; łącznie stwierdzono go na 69% monitorowanych powierzchni. Trendy liczebności puszczyka w Polsce nie są znane, jednak ze względu na wyjątkową plastyczność ekologiczną gatunku utrzymuje się ona prawdopodobnie na stałym poziomie, a zmienne cykle fluktuacyjne gryzoni mają na nią tylko niewielki (krótkotrwały) wpływ. Jedynie w niektórych regionach górskich puszczyk może ulegać wypieraniu przez ekspansywnego puszczyka uralskiego. Przykładowo, podczas inwentaryzacji w 1. dekadzie marca 2011 r. w 4 nadleśnictwach bieszczadzkich (Baligród, Cisna, Lutowiska, Stuposiany) wykazano dwukrotnie większe rozpowszechnienie puszczyka uralskiego (61 terytoriów) niż puszczyka (32). W kontekście silnego spadku populacji puszczyka w Niemczech w latach 1988 2002 rzędu 20-50% (Mammen i Stubbe 2005), również w naszym kraju, należy zwracać uwagę na sytuację tego gatunku, ze względu na możliwe przeszacowania liczebności. Zaobserwowano (Southern 1971, Anderwald dane niepub.), że w latach dużego niedoboru gryzoni samiec puszczyka nie karmi wysiadującej samicy, która w związku z tym częściej i na dłużej musi opuszczać gniazdo, by polować samodzielnie, co naraża zarodki w jajach na zaziębienie. Puszczyki składają także wtedy mniej jaj. W takie lata samiec również rzadziej karmi pisklęta. Sytuacja zmienia się w latach obfitych w gryzonie. Gniazdo puszczyka jest umieszczone najczęściej w obszernej dziupli drzewa na różnych wysokościach (0,5-15 m), czasami są to wierzchołki złamanych drzew, dziupla typu komin niczym nieosłonięta od góry. Część ptaków gnieździ się w opuszczonych zabudowaniach, na poddaszach, w kominach domostw, a nawet we wnękach skal- 16

nych. Puszczyk bardzo chętnie zajmuje sztuczne budki różnych typów i inne konstrukcje człowieka, np. stare ambony. Na terenie Ojcowskiego PN w lasach znajdowało się 64% lęgów, natomiast 36% (N=8) w otworach i szczelinach skalnych (Turzański 2009). Ptaki nie wyściełają gniazd, jedynie w trakcie sezonu lęgowego na dnie pojawia się rumosz z rozkruszonych wypluwek i resztek ofiar. Dogodne i spokojne miejsca ptaki zajmują przez dziesięciolecia. Obserwowano sztuczną dziuplę zajętą z kilkoma przerwami przez 22 lata (D. Anderwald, dane niepubl.). Puszczyk poluje głównie w nocy (rzadko w dzień), stosując różne techniki łowieckie, najczęściej zasiadkę (w lasach) i niski lot patrolowy tuż nad ziemią (tereny otwarte). Jest oportunistą pokarmowym i ma szerokie spektrum ofiar. Najczęściej żywi się drobnymi ssakami i ptakami, jednak równie skutecznie może polować na płazy, gady i bezkręgowce, np. owady i dżdżownice. Osobniki gniazdujące nad wodami mogą łowić ryby i raki (Gryz i in. 2011, MacDonald 1976, Mikkola i Willis 1983). Ze względu na silny terytorializm wyniki badań składu pokarmowego w dobry sposób ilustrują skład i rozmieszczenie drobnych kręgowców na badanym terenie (Gryz i Krauze 2007). W pokarmie puszczyka w grądzie z terenu Małopolski, po zbadaniu 75 wypluwek wykazano, że puszczyki specjalizowały się głównie w polowaniu na norniki (62%) i myszy (25%). Około 8,5% stanowiły ryjówki i w nielicznych ilościach: popielica, orzesznica, kret oraz dwa gatunki nietoperzy: borowiec wielki i gacek brunatny (Wypiórkiewicz 2011). Na Ziemi Lubuskiej w terenach bezleśnych w pokarmie dominowały ssaki 14 gatunków, stanowiły 94,3% liczby ofiar, z czego po 26,2% nornik północny i mysz leśna. W wypluwkach z tych okolic stwierdzono też obecność żab i nietoperzy (borowiec wielki) (Kowalski 1998). W grądach nadodrzańskich z mozaiką łąk i polan gatunkiem dominującej ofiary w pokarmie puszczyków był nornik zwyczajny (48% biomasy wszystkich kręgowców) oraz nornica ruda (16,1%), natomiast w zwartych grądach oprócz nornika zwyczajnego (24%) wzrastała istotnie rola innych gatunków: karczownika, ryjówki aksamitnej i myszy leśnej (Gramsz 1991). W starych borach bagiennych nad Biebrzą gatunkiem dominującej ofiary w pokarmie (51,3% biomasy) były gryzonie leśne: mysz leśna i nornica ruda. Puszczyki związane z turzycowiskami polowały głównie na nornika północnego, natomiast u puszczyków gniazdujących na terenach zabudowanych wzrastał znacznie (do 33%) udział ptaków w diecie (Gryz i in. 2011). Dzięki monitoringowi lęgów za pomocą kamer z podświetlaczami podczerwieni stwierdzono (Anderwald, dane niepubl.), ze znacznym uzupełnieniem pokarmu w trakcie lęgów są podloty i pisklęta innych ptaków, prawdopodobnie o wiele częściej, niż wynika to z badań wypluwek, ponieważ ofiary takie są trawione w całości. Puszczyk jest gatunkiem ściśle osiadłym i okupuje swój rewir przez całe życie. Jesienią, podczas aktywności głosowej, dorosłe przepędzają ze swoich terytoriów młode, które przemieszczają się na niewielkie odległości, zwykle kilka-kilkadziesiąt kilometrów. 17

1.4. Włochatka Aegolius funereus Mała sowa z charakterystyczną dużą głową i specyficzną biało-kremową szlarą, jakby z podniesionymi brwiami, przez co sprawia wrażenie zdziwionej. Na wierzchu drobno plamkowanej, brązowej głowy ciemniejsze wyoblenia, przypominające uszy. Oczy żółte. Nogi wraz z palcami obficie opierzone. Rozpiętość skrzydeł: 54-62 cm, długość ciała: 23-28 cm, masa: 100-160 g. Fot. 4. Włochatka Fot. C. Korkosz Włochatka zasiedla północną Holarktykę, w Europie także rejony górskie strefy umiarkowanej i śródziemnomorskiej. W obrębie gatunku wyróżniono 6 podgatunków. W Polsce gnieździ się nominatywny Aegolius f. funereus (Linne, 1758). Liczne i zwarte populacje zasiedlają północ kraju: ok. 120 par Pomorze Środkowe (A. Sikora, K. Błaszczyk dane niepubl.), po ok. 40-60 puszcze: Piską, Augustowską i Białowieską (A. Ryś, dane niepubl., Domaszewicz 2000, Zawadzka i in. 2009), 120 Knyszyńską (Wilk i in. 2010). W górach gatunek dochodzi do górnej granicy lasu, w Karkonoszach i Tatrach do 1300 m (Sikora i in. 2007). W całym paśmie Sudetów stwierdzono ok. 230 stanowisk (Mikusek 2004), w Borach Dolnośląskich 200 stanowisk (Bena dane niepubl.), w Lasach Lublinieckich 30 par (Kościelny i Belik 2005) i w Borach Stobrawskich kilkanaście par (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Populację w Karpatach szacuje się maksymalnie na 300 par (Mikusek i Sikora 2004). Łącznie liczebność krajowej populacji włochatki została oszacowana na 1000-2000 terytoriów (odzywających się samców) (Domaszewicz i in. 2007, Wilk i in. 2010, Zawadzka i Figarski 2013a). 18

Włochatka wykazuje wzrost liczebności połączony z rozszerzaniem zasięgu. Liczebność podlega silnym fluktuacjom, związanym ze zmianami dostępności gryzoni leśnych, co jest uzależnione od lat nasiennych dębu i buka. Według niektórych autorów (np. Bauer i Berthold 1996, BirdLife International 2004) w ostatnich latach ma miejsce ekspansja gatunku na znacznym obszarze Europy Środkowej, według innych w naszym kraju może to być również efekt lepszego rozpoznania i wzmożenia prac terenowych przez licznych obserwatorów (Zawadzka i in. 2009). Podczas wykonanej w latach 2008 2011 inwentaryzacji przez 840 zespołów w 65 nadleśnictwach w całym kraju w ramach programu Bubobory w LP, włochatka była trzecim gatunkiem pod względem rozpowszechnienia po puszczyku i sóweczce; w sumie wykazano ją w 105 stanowiskach. Także z wstępnych danych Monitoringu Lęgowych Sów Leśnych wynika, że włochatka w 2012 r. pod względem rozpowszechnienia i liczebności na 39 powierzchniach próbnych była często wykrywana, zaraz po puszczyku. Łącznie stwierdzono ją na 54% monitorowanych powierzchni. Włochatka to gatunek mono- i poligamiczny. Gniazduje we wnętrzu starych lasów. W Polsce zajmuje terytoria wielkości 50-200 ha (Osojca 2004). W Norwegii wykazano, że wielkość terytorium lęgowego samca wynosiła minimum 205 ha. W Kanadzie wielkość rewirów trzech lęgowych samców oscylowała między 100-500 ha (Sonerud i in. 1986). Bardzo chętnie zasiedla dziuple po dzięciole czarnym, gatunku parasolowym. Na Pomorzu Środkowym w dziuplach wykutych przez ten gatunek dzięcioła aż 92% lęgów wykryto w bukach (Sikora 2004), natomiast w Puszczy Rominckiej ponad 95% dziupli w sosnach (Osojca 2004). Są to największe dziuple naturalne wykonywane przez nasze krajowe dzięcioły. Otwór wlotowy ma duże rozmiary, średnio 8,5 x 13 cm. W dominujących na nizinach borach sosnowych ptaki gniazdują w starodrzewach w wieku 100-110 lat i starszych. W Puszczy Solskiej włochatki preferowały bory wilgotne i bagienne, w sąsiedztwie których zawsze występowały tereny otwarte: zręby zupełne, uprawy, halizny oraz torfowiska o powierzchni do 3 ha (Stachyra i in. 2005). Ważne, aby w drzewostanach lęgowych w warstwie podrostu znajdowały się świerki, w których sowy te chętnie się ukrywają. W górach zwykle zasiedla stare, dolnoreglowe bory z domieszką świerka i sosny lub buczyny oraz górnoreglowe świerczyny. Okres lęgowy od połowy marca do lipca. Szczyt aktywności głosowej w kwietniu. W Skandynawii, w litych drzewostanach gospodarczych, chętnie zajmuje wywieszane budki lęgowe odpowiednich rozmiarów. Włochatka żeruje głównie na śródleśnych terenach otwartych (halizny, zręby, torfowiska, uprawy w lukach po rębniach gniazdowych, wiatro- i śniegołomach) oraz w luźnych, starszych drzewostanach o strukturze przerębowej. Rewir łowiecki znajduje się w niewielkiej odległości od gniazda. Pokarm letni stanowią drobne ssaki o masie 20-35 g, głównie nornice i norniki, które mogą stanowić nawet do 80% biomasy zjadanych ofiar. W okresie braku gryzoni alternatywnym źródłem pożywienia (do 30%) są 19

drobne ptaki: sikory i mysikróliki (Jędrzejewska i Jędrzejewski 2001). Nadmiar pokarmu włochatka gromadzi w znajdujących się w rewirze odrębnych dziuplach-spiżarniach, w których może zmieścić się do kilkudziesięciu ofiar (Mikusek 2005). W rozległych kompleksach leśnych w optymalnych biotopach Puszczy Białowieskiej może osiągać zagęszczenia 2,2 pary/10 km 2, średnia odległość między gniazdami wynosiła 1,16 km, co daje średnią wielkość terytorium ok. 1,1 km 2 (Domaszewicz 1993, Osojca 2004). W Skandynawii w sezonie letnim terytoria lęgowe włochatek oszacowano na 1,5-2,3 km 2 (Korpimäki i Hakkarainen 2012). Odległość między dwoma zajętymi gniazdami w lata mysie zazwyczaj nie przekracza 1-2 km, ale w Polsce najbliżej położone dwie zajęte dziuple były oddalone zaledwie o 25 m (Sikora i Mikusek 2009). Włochatka w Polsce jest gatunkiem osiadłym, koczującym lub częściowo wędrownym, co zależy od liczebności gryzoni. Bardziej osiadłe są samce, natomiast większość samic i młodych wędruje, zwłaszcza z północnych części areału lęgowego tego gatunku (Mikusek 2005). W niektórych latach w naszym kraju mogą gnieździć się ptaki pochodzące z północy kontynentu, nie tylko w latach obfitych w pokarm, ale również w przypadku załamania pogody podczas wędrówki (Sikora i Cenian 1996). 20

1.5. Sóweczka Glaucidium passerinum Najmniejsza europejska sowa, mniejsza nawet od kosa. Wierzch ciała i głowy ciemnobrązowy z drobnym, kremowym plamkowaniem. Spód odwrotnie białawy z rzadkimi, brązowymi prążkami. Oczy żółte z wąskimi brwiami. Szlara mniejsza i niewyraźna, stąd bardziej surowe spojrzenie niż u włochatki. Ogon długi, biało pręgowany, często zadarty. Rozpiętość skrzydeł: 34-39 cm, długość: 15-19 cm, masa ciała: 60-75 g. Fot. 5. Sóweczka Fot. G. Zawadzki Areał lęgowy sóweczki obejmuje większą część Skandynawii, kraje nadbałtyckie i Białoruś, aż po północno-zachodnią Rosję, środkową część Alp, Średniogórze i Karpaty Wschodnie (Stawarczyk i in. 2007). Zasiedla również część azjatycką aż do wschodniej Syberii i Sachalina (Mikkola i Sackl 1997). W Polsce liczebność sóweczki oszacowano na przełomie wieków na 300-400 par (Tomiałojć i Stawarczyk 2003), obecnie wynosi co najmniej 500-800 par lęgowych (Wilk i in. 2010, Zawadzka i Figarski 2013b). W ostatniej dekadzie gatunek wykazuje wyraźny wzrost liczebności i rozszerzanie zasięgu. Wykonana w latach 2008 2011 inwentaryzacja przez 840 zespołów w 65 nadleśnictwach w całym kraju w ramach programu Bubobory w LP wykazała wzrost liczebności w niektórych regionach np. w Puszczy Augustowskiej i Bieszczadach (Zawadzka i in. 2011, D. Anderwald, dane niepubl.). Podczas Buboborów sóweczka była na drugim miejscu pod względem wykrywalności po puszczyku; w sumie wykazano 112 stanowisk. 21

Obecnie sóweczka najliczniej występuje na południu kraju w Sudetach (do 250 par): w Borach Dolnośląskich (90-110 par), paśmie Wałbrzysko-Kamiennogórskim (56-90), Górach Stołowych i Karkonoszach (po 36-40) oraz w Karpatach (do 170 par): w Gorcach (25-45), Tatrach (20-30), Beskidzie Wyspowym (30 par), Górach Słonnych (25-30), Bieszczadach (20-30). Kolejnym regionem o dużej liczebności jest północno-wschodnia część kraju (do 200 par): Puszcza Augustowska (40-60), Puszcza Białowieska (80-100), Puszcza Knyszyńska (20-40) (przegląd za: Wilk i in. 2010, Zawadzka i Figarski 2013b). W ostatnim dziesięcioleciu wykazano pojedyncze stanowiska sóweczki także w innych nizinnych regionach kraju: w Puszczy Piskiej, na Pomorzu Środkowym i Zachodnim, na Kielecczyźnie, w Wielkopolsce (D. Anderwald, U. Bagiński, M. Furmanek, C. Korkosz, A. Ryś dane niepubl., Sikora i in. 2011). Prawdopodobnie wiele regionów w kraju jest zasiedlonych przez ten gatunek, jednak jest on nierozpoznawany przez służby leśne, zwłaszcza ze względu na bardzo krótką poranną i wieczorną aktywność głosową, ograniczoną do kilkudziesięciu minut. Przykładowo, w trakcie Buboborów w 2011 r. w pierwszej dekadzie marca tylko podczas jednokrotnych nasłuchów wieczornych na terenie nadleśnictw Baligród, Cisna, Lutowiska i Stuposiany stwierdzono 29 terytorialnych samców, bardzo aktywnych głosowo, mimo chwilowego nawrotu zimy. Z danych Monitoringu Lęgowych Sów Leśnych wynika, że sóweczka w 2012 r. była trzecim gatunkiem pod względem rozpowszechnienia i liczebności na 39 powierzchniach próbnych; wykazano ją na 39% monitorowanych powierzchni. Z dużym prawdopodobieństwem można zatem oszacować, że liczebność sóweczki w całym kraju wynosi minimum 1000 par. Wzrost jest spowodowany dwoma czynnikami: (1) rzeczywistym wzrostem liczebności oraz (2) wzrostem liczby obserwatorów zajmujących się sowami. W pozostałych krajach europejskich populacja sóweczki jest raczej stabilna, poza kilkoma wyjątkami. W ciągu ostatnich 25 lat silny wzrost (50%) wykazano w Niemczech, gdzie szacunki wskazują na nawet około 3400 par (BirdLife International 2004, Mammen i Stubbe 2005). Sóweczka to gatunek borealny związany silnie ze świerkiem. Występuje w litych drzewostanach świerkowych oraz w sosnowych, liściastych i mieszanych z domieszką świerka. W Puszczy Białowieskiej preferuje mozaikę lasów liściastych i borów ze starymi drzewami z wykształconym dobrze podszytem w pobliżu terenów otwartych: polany, cieki (Domaszewicz 1997). W Sudetach i na pogórzach żyje w borach mieszanych i świerkowych po regiel górny (Mikusek 2004). W Karkonoszach preferuje lasy dolnoreglowe w przedziale wysokości 500-800 m n.p.m. (92% wykrytych stanowisk) (Gramsz i Zając 2006). W Bieszczadach zasiedla bory świerkowe i lasy bukowo-jodłowe z domieszką świerka (Ćwikowski 1996). Ważnym elementem siedliska jest rozwinięta struktura pionowa lasu z warstwami podszytu i podrostu świerkowego oraz obecność luk, polan, złomów, wykrotów, cieków wodnych. Preferuje drzewostany powyżej 100 22

lat, wyjątkowo w borach świerkowych zasiedla drzewostany nawet 60-letnie (Zawadzka i Figarski 2013b). Gniazduje niemal wyłącznie w dziuplach dzięcioła dużego; najniższej zajętą dziuplę odnotowano na Pomorzu Zachodnim na wysokości 80 cm w około 60-letniej drągowinie sosnowej (C. Korkosz, dane niepubl.). W Górach Stołowych średni wiek drzew z dziuplami zajętymi przez sóweczki wynosił 98 lat. Sóweczki wykorzystywały tam te same dziuple do lęgów najczęściej przez 1-2 sezony, po czym zmieniały lokalizację. Ponieważ ptaki zajmowały dziuple wcześniej wykorzystywane jako spiżarnie, jaja składane były na podściółce z piór i sierści wcześniejszych ofiar (Mikusek 2001). Sóweczka jako jedyna sowa regularnie czyści dziuple w trakcie sezonu lęgowego z zalegających resztek pokarmu. Terytorium lęgowe wynosi 1-1,5 km 2. Średnia odległość pomiędzy zajętymi dziuplami w Górach Stołowych wynosiła 1660-1790 m, najmniejsza 750 m (Mikusek 2001). W okresie jesienno-zimowym sóweczka często opuszcza swoje letnie rewiry łowieckie (w górach zmienia zasięg pionowy), chętnie zajmując doliny rzeczne, olsy i łęgi, by polować na żerujące tam drobne ptaki: stada czyżyków, czeczotek i sikor. W Puszczy Białowieskiej zimą sóweczka preferuje grądy (Domaszewicz 1997). Terytoria zajmowane jesienią, w których ptaki nawołują, nie muszą pokrywać się z lęgowymi. Terytoria zimowe są mniejsze od lęgowych. Przy dużej pokrywie śnieżnej migracje mogą odbywać się na duże odległości, a ptaki pojawiać się z dala od lęgowisk. Sóweczka przejawia aktywność dzienną i poluje za dnia, głównie na ptaki różnej wielkości, od mysikrólików po dzięcioły duże oraz na drobne gryzonie. W Puszczy Białowieskiej stwierdzono, że ptaki stanowiły do 42% biomasy ofiar sóweczki w okresie jesienno-zimowym, 59% w sezonie wiosenno-letnim i do 73% w sezonie lęgowym (Jędrzejewska i Jędrzejewski 2001). Jesienią i zimą ulubionym pokarmem sóweczek są ptaki z rodzaju Carduelis. Wśród ssaków preferowanym gatunkiem w Puszczy Białowieskiej jest nornica ruda. Ssaki dominują w diecie sóweczki w okresie zimowym, stanowiąc około 60% biomasy ofiar. W borach dolnoreglowych w Karkonoszach stwierdzono zagęszczenie 1,9-2,0 par na 10 km 2 (Gramsz i Zając 2006). W optymalnych siedliskach, np. w rozległych, litych i stosunkowo starych świerczynach dolnoreglowych przeplatanych wychodniami piaskowców, łąkami i torfowiskami osiąga zagęszczenia 5-7 par/10 km 2 (Mikusek 2001, Mikusek i Dyrcz 2003). W Białowieskim PN średnie zagęszczenie wynosiło od 1,9 do 2,9 par/ km 2 (Domaszewicz 1997). Gatunek zasadniczo osiadły. Samce na niżu okupują terytoria przez cały rok, jedynie w okresie zimy przemieszczają się w jego obrębie w poszukiwaniu pokarmu na skraje lasów, również w okolice zabudowań i sadów. W górach samce opuszczają letnie rewiry i przebywają w niższej położonych drzewostanach. Na terenach północnych samice częściej wędrują i są stwierdzane nawet poza typowymi biotopami do 250 km od lęgowisk (Mikusek 2005). 23