Drohiczyński Przegląd Naukowy Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego Nr 6/2014

Drohiczyński Przegląd Naukowy Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego Nr 6/2014 Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Tatarzy polscy zwyczaje podlaskiej mniejszości narodowej Polish Tatar customs of national minority from Podlasie region Słowa kluczowe: Tatarzy, Polska, zwyczaje, islam Keywords: Tatars, Poland, habits, Islam Pochodzenie Tatarów litewskich i polskich Tatarzy wywodzą się z terenów północno-zachodniej Mongolii, a także rejonu Bajkału. Współcześnie są społecznością pogranicza Azji i Europy. W XIII wieku, pod wodzą potomków największego z władców mongolskich, Czyngis-chana, rozpoczęli podbój świata. Po upadku imperium mongolskiego wyodrębnili kilka państw znajdujących się w zachodniej jego części (m.in. Złota Orda, Chanat Kazański, Chanat Krymski). Tereny litewskie, później także polskie, zaczęli zamieszkiwać w XIV wieku. Na ziemie te sprowadził ich książę Witold. Osiedlali się głównie w okolicach Wilna, Trok, Grodna i Kowna, a od XVII wieku także w Koronie, gł. na Wołyniu i Podolu, a u schyłku wieku na Suwalszczyźnie. Nazywano ich Lipkami lub Muślimami. Nazwa Lipki pochodziła od tureckiej nazwy Litwy. Najczęściej byli to uchodźcy polityczni należący do starszyzny tatarskiej

366 Złotej Ordy i Krymu. W dziejach Polski pojawiają się jako najeźdźcy przybywający z południowego wschodu 1. Nazwa Tatar najprawdopodobniej pochodzi od słowa Tartar, czyli mitologicznego piekła. Świadczyć to może o okrucieństwie jakie ludzie ci okazywali napadniętym. Polska tradycja podaje wiele przykładów takiego barbarzyńskiego postępowania między innymi w licznych legendach (np. o wymordowaniu w kościele św. Jakuba w Sandomierzu 49 Dominikanów) 2. Tatarzy na Podlasiu Na Podlasie sprowadził Tatarów Jan III Sobieski w 1679 roku poprzez nadanie im ziem pod Sokółką i Krynkami. Zasiedlili wsie Bohoniki, Drahle, Malawicze Górne, Lebiedziewo, Studziankę, Małaszewice, Kruszyniany, Łużany, Ortel i Ossowę. Ziemie nadawano im jako nagrody za zasługi w walkach wewnętrznych m. In. Ze Stanisławem Leszczyńskim. Ilość ziemi, jaką otrzymywali była zależna od funkcji wojskowej, a także zasług. Z biegiem lat zwiększała się liczba osad tatarskich. Zbudowali meczety w Malawiczach (nieistniejący już), Bohonikach, Kruszynianach i Studziance (również nieistniejący), a przy nich zakładano mizary, czyli tatarskie cmentarze. Mężczyźni zazwyczaj zajmowali się służbą wojskową, więc uprawa roli należała do kobiet i osób starszych. Na pobliskich polach hodowano także konie, które służyły Tatarom podczas walk. Mimo posiadania praw szlacheckich społeczność tatarska nie była dopuszczona do życia politycznego. W każdym powiecie czy województwie mieli swojego reprezentanta, który miał zwoływać ich na pospolite ruszenie, a faktycznie był ich przywódcą. W XIX wieku, po powstaniu listopadowym i styczniowym, wielu Tatarów utraciło swe ziemie. Część z nich została przejęta przez chrześcijan, część natomiast uległa zniszczeniu. W Rzeczypospolitej Polskiej zamieszkuje obecnie około 5000 osób z rodowodem tatarskim, wyznających Islam. Współcześnie nadal mieszkają w kilku wsiach na Podlasiu. Głównie w Kruszynianach i Bohonikach, przez które przebiega Tatarski Szlak Turystyczny 3. 1 Zob. J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII-XVIII w., Warszawa 1989, s. 5. 2 Zob. L. Podhorodecki, Czyngis-chan, Warszawa 1991, s. 10. 3 http://www.tatarzy.pl/historia/tatarzy_polscy.html [dostęp 14.04.2014].

Tatarzy polscy zwyczaje podlaskiej mniejszości narodowej 367 Etniczność Tatarów, pod względem etnicznym, należy uznać za grupę mieszaną, zrzeszającą różne plemiona, zarówno tureckie, jak i mongolskie. Poprzez związki małżeńskie z chrześcijankami, ulegali dalszej metysacji. Ostatecznie, ludności tej, można przypisać takie cechy charakterystyczne jak: niski wzrost, śniada cera, ciemne oczy i włosy, prosty nos oraz wąskie i ostro ścięte usta 4. Po osiedleniu się na ziemiach litewsko-polskich, żyli w zgodzie z sąsiadującymi z nimi katolikami i prawosławnymi. Zawsze jednak zachowywali swoją odrębność kulturową i religijną. Dbali o swoje rodziny, kobieta tatarska była równouprawnionym członkiem rodziny, gospodynią domu, a także pomocnicą męża 5. Tatarzy nosili prawie wyłącznie muzułmańskie imiona, np. imiona Proroka, a także jego krewnych, takie jak: Muhammed, Achmed, Mustafa, Omar i Ali. Dziewczęta posiadały imiona zaczerpnięte z Koranu i tradycji muzułmańskiej: Ajsza, Fatma, Chadydża i Chanifa 6. Religia Na przestrzeni wieków osadnictwo tatarskie na ziemiach polskolitewskich było rozproszone i zrzeszało się w obrębie wielu enklaw. Jednak mimo to, Tatarzy litewscy tworzyli jedną narodowość. Czynniki, które pozwalały na taką integrację to przede wszystkim wspólna religia, jaką był islam, a także język, jakim się posługiwano (początkowo białoruski, z czasem zastąpiony przez tatarskie dialekty) oraz jednolite prawa i obowiązki. Dzięki islamowi, który przeniknął głęboko do świata Tatarów, można odnaleźć elementy zwyczajów i obrzędów charakterystyczne dla ludów tureckich, jednak obecne były także szczątki dawnych wierzeń tureckich ludów koczowniczych 7. Szczątkowy szamanizm, pochodzący z pierwotnych wierzeń ludów koczowniczych, zachował się w magii, wróżbiarstwie, ludowym 4 Zob.: S. Kryczyński, Tatarzy Litewscy. Próba monografii historyczno-etnograficznej, Rocznik Tatarski, T. 3, Wydanie Rady Centralnej Związku kulturalno-oświatowego Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, s. 117-118. 5 Tamże, s. 134-135. 6 Tamże, s. 111. 7 Zob. P. Borawski, A. Dubiński, Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy, legendy, tradycje, Warszawa 1986, s. 187.

368 lecznictwie 8. Obok islamu i szamanizmu, znaczący wpływ na kulturę Tatarów litewskich, a także polskich miało chrześcijaństwo, a zwłaszcza, przez bezpośrednie sąsiedztwo, prawosławie i katolicyzm. Jak podają w swoim artykule M. Łyszczarz i K. Marek: Zwyczaje tatarskie mają swe źródło w obyczajowości muzułmańskiej, regulowanej przez prawo religijne. Wzbogacone są w stare tradycje plemion tureckich i mongolskich, a także liczne zapożyczenia z obrzędowości chrześcijańskiej, stanowiącej świadectwo długiego procesu integracji kulturowej z Polakami. Nadanie imienia, ślub i pogrzeb są ukoronowaniem poszczególnych etapów życia człowieka, symbolizujących wejście do wspólnoty muzułmanów, dorosłość związaną z założeniem rodziny, a w końcu przygotowanie na Sąd Ostateczny 9. Do końca XVIII wieku językiem ojczystym Tatarów polskich stał się język polski. Dziś powszechnie korzystają z polskiego tłumaczenia Koranu, co jest spowodowane brakiem znajomości języka arabskiego. Pierwszy polski przekład Koranu przygotował Jan Tarak Murza Buczacki. Przekład został wydany w 1858 roku 10. Od połowy XX wieku mają możliwość nauki języka arabskiego w szkołach. Poprawa znajomości tego języka ma wpływ na zachowanie tradycji religijnej, utrzymanie świadomości etnicznej oraz odrębności kulturowej. Język ten ma dla Tatarów jedynie charakter obrzędowy, dlatego jego nauka ogranicza się do podstaw gramatyki i leksyki 11. Trzeba jednak pamiętać, że Tatarzy litewscy, czy polscy nigdy nie rozumieli języka arabskiego. Uczyli się jedynie poprawnego wymawiania i odśpiewywania arabskich wersetów Koranu. Na ścianach wieszali tzw. Muhiry, czyli wersety Koranu wypisane na papierze i oprawione w ramki. W każdym domu znajdowała się także półka na której stał Koran, zazwyczaj w przekładzie polskim, a także różne modlitewniki 12. Wierzyli także w cudowną moc pisma arabskiego. Sporządzano liczne amulety z karteczek z zapiskami arabskich modlitw, które miały zabezpieczać człowieka przed siłami nieczystymi. Praktyki magiczne zaczęły zanikać na początku XX wieku, do dziś zachowały się jedynie w szczątkowej formie. 8 Zob. M. Łyszczak, K. Marek, Rola islamu i obrzędowości religijnej w tradycji polskich Tatarów, [w:] Arabowie islam świat, pod red. M. M. Dziekana i I. Kończak, Łódź 2007, s. 629. 9 Tamże, s. 636. 10 Zob. T. Stefaniuk, Czy istnieje polski islam? O islamie i muzułmanach w Polsce, Teofil. Pismo Kolegium Filozoficzno-Teologicznego Dominikanów 2006, nr 2 (24), s. 128. 11 Zob. M. Łyszczak, K. Marek, Rola islamu, op. cit., s. 630-632. 12 Zob. J. Tyszkiewicz, Z historii Tatarów polskich 1794-1944, Pułtusk 1998, s. 80.

Tatarzy polscy zwyczaje podlaskiej mniejszości narodowej 369 Jako muzułmanie, Tatarzy wierzą, że dusza ludzka jest nieśmiertelna, a każdy zmarły w dniu swej śmierci będzie musiał przed dwoma aniołami dać świadectwo swej wiary. Różnie odnosili się do przestrzegania pięciu podstawowych zasad islamu. Było to spowodowane głównie oddaleniem ich miejsca zamieszkania od Mekki. Ważną rolę w społeczności pełnią imamowie, u Tatarów nazywani mułła. Do ich obowiązków należy odprawianie modlitw w meczecie, na cmentarzu, a także uczestnictwo w licznych obrzędach charakterystycznych dla tego ludu. Mężczyzna taki powinien posiadać wykształcenie teologiczne, doświadczenie, a także mieć dobra opinię. Imam uważany jest za autorytet religijny z powodu znajomości liturgii muzułmańskiej 13. W związku z trudnościami, jakie są związane z piątym filarem wiary, czyli pielgrzymką do Mekki, Tatarzy polscy wyodrębnili własny zwyczaj. Od niepamiętnych czasów odbywali oni pielgrzymkę do własnych miejsc kultu. Były nimi cmentarze w Łowczycach oraz Sieniawce. Na cmentarzu w Łowczycach znajdował się grób Świętego Ewalijego Kontusia. Wierzyli, że grób ten posiada cudowną moc uzdrawiania chorych 14. Święta Tatarzy, jako muzułmanie obchodzą dwa główne święta, po turecku nazywane bajramami. Pierwsze z nich, Ramazan Bajran, to trzydniowe święto na zakończenie miesiąca ramadan. Rozpoczyna się specjalną modlitwą, przed która wierni są zobowiązani do złożenia imamowi datku, zakat al-fitr. Po zakończeniu modlitwy wszyscy składają sobie życzenia, a następne udają do domu, gdzie mogą zjeść śniadanie. W dalszej części dnia wszyscy odwiedzają cmentarze, gdzie modlą się za dusze krewnych i dzielą się słodyczami ze znajomymi. Podczas przeżywania tego święta Tatarzy ubrani są odświętnie, chętnie odwiedzają krewnych i znajomych, a wieczorami urządzają przyjęcia i różne zabawy. Drugie ważne święto to Kurban Bajram, które jest obchodzone na pamiątkę ofiary, którą chciał złożyć Abraham ze swojego syna Izaaka. To święto trwa cztery dni. Pierwszego Tatarzy składają ofiarę z wołu lub barana w intencji dusz zmarłych. Mięso ofiarne dzieli się między wszystkich wiernych. Po zakończeniu modlitw i podzieleniu mięsa Tatarzy udają się na 13 Zob. M. Łyszczak, K. Marek, Rola islamu..., op. cit., s. 633. 14 Zob. A. Miśkiewicz, Tatarzy polscy w latach 1945-1985. Zarys historyczny, Studia podlaskie 1991, T. 3, s. 99.

370 cmentarz. Obecnie zdarza się obchodzenie tego święta bez składania ofiary ze zwierzęcia. Kurban Bajram jest symbolem posłuszeństwa wobec Allaha, ofiara zaś potwierdza wiarę w niego. Samo dzielenie się mięsem ma wymiar mocno społeczny, umacnia międzyludzkie więzi i uczy braterstwa 15. Obok tych dwóch najważniejszych Tatarzy obchodzą szereg innych świąt. Są nimi Dzień Aszura, obchodzony w rocznicę śmierci Husejna, syna kalifa Alego, Dzień Narodzin Proroka Muhammada nazywany Mewlud Bajram oraz Noc Wędrówki Proroka do nieba nazywaną Miraż 16. Doroczne święta są okazją do wspólnego przebywania, odwiedzin, ucztowania. Na stole podczas świątecznych obiadów, obok tradycyjnych polskich potraw pojawiają się też tatarskie kołduny, bielusz czyli pierogi z nadzieniem mięsnym na cieście drożdżowym. Na słodko zaś podawana jest dżajma, czyli cieniutkie naleśniki, lub chałwa przyrządzana z masła, miodu i mąki 17. Obrzędy Jak pozostali muzułmanie, tak też Tatarzy posiadają liczne obrzędy związane z każdym momentem ludzkiego życia. Szczególną uwagę należy zwrócić na moment nadania imienia nowonarodzonemu dziecku, ślub, pogrzeb, czy nie praktykowane już współcześnie braterstwo krwi i ofiary. Początek życia ludzkiego to wielkie święto. Dla podkreślenia jego wagi organizuje się uroczystość zwaną azan, podczas której zostaje nadane imię. Zazwyczaj ma to miejsce w domu rodzinnym, gdzie na stole układa się dziecko głową w kierunku Mekki. Dookoła niego stoją płonące świece, leży chleb, sól, a także Koran. Imam zaproszony na taką uroczystość odmawia modlitwę, a następnie wypowiada imię dziecka. Potem trzymając palec wskazujący dziecka siedem razy powtarza wyznanie wiary, co ma symbolizować siedem dni tygodnia. Gdy to uczyni, nadal trzymając prawą rękę dziecka, wzywa do modlitwy wszystkich obecnych. W dalszej kolejności chwyta lewa ręką za lewe ucho noworodka i ponownie wzywa do modlitwy. Rytuał ten ma związek z wiarą Tatarów w cudowną moc arabskiego pi- 15 Zob. I. Muchla-Półtorzycka, D. Sulkiewicz, T. Miśkiewicz, Muzułmańskie świętowanie na Podlasiu, Przegląd Islamski 2009, nr 3, s. 21. 16 Zob. M. Konopacki, Społeczność tatarska w Polsce wczoraj i dzisiaj, Przegląd Orientalistyczny 1969, nr 2, s. 172. 17 Zob. I. Muchla-Półtorzycka, D. Sulkiewicz, T. Miśkiewicz, Muzułmańskie..., op. cit., s. 22.

Tatarzy polscy zwyczaje podlaskiej mniejszości narodowej 371 sma 18. Następnym zwyczajem związanym z narodzinami nowego wiernego jest siunniet czyli obrzęd obrzezania. Do połowy XX wieku był on przestrzegany bardzo rygorystycznie, jednak wraz z biegiem lat zaczął zanikać 19. Kolejną ważną chwilą w życiu każdego członka wspólnoty jest ślub. Z biegiem lat niestety zanikały pierwotne obrzędy charakterystyczne dla tej uroczystości i dziś pozostało ich już niewiele. Ślub, podobnie jak większość rytuałów tatarskich, ma miejsce w domu rodzinnym. W tym wypadku jest to dom panny młodej. Nowożeńcy ubrani są odświętnie, jednak w zapomnienie odeszły już tradycyjne szaty ślubne, na rzecz tradycyjnej białej sukni ślubnej i garnituru. Małżeństwo nie jest tu sakramentem, a jedynie umową cywilną. Dlatego też obok imama i zaproszonych gości, konieczna jest także obecność dwóch świadków. Goście są witani chlebem i solą, para młoda natomiast jest obsypywana zbożem, by zapewnić im dostatek w przyszłym życiu. Pokazuje to, że Tatarzy przyjęli także część zwyczajów od Polaków. Imam wygłasza przemówienie, a także modlitwę. Następnie wręcza młodym obrączki i składa im życzenia. Tatarzy, inaczej niż pozostali muzułmanie, nie mogą mieć wielu żon 20. Każdy Tatar może pobrać się z kobietą innego wyznania, jednak ta, po ślubie musi przejść na islam. Współcześnie bardzo ważna jest także endogamia, która pozwala na zachowanie odrębności kulturowej, etnicznej i religijnej. Podczas ceremonii młodzi stoją przed imamem na kożuchu, którego pierwowzorem był wojłok. Symbolizował on dom, bogactwo i stabilizację. Po złożeniu przysięgi pan młody musi wymienić sumę przeznaczoną na odszkodowanie dla żony na wypadek rozwodu, a następnie nakrywa twarz kobiety welonem, co ma mówić, że ją włącza do swego haremu 21. Po zakończeniu uroczystości zaślubin nowożeńcy oraz ich goście udają się na wesele. Kiedyś charakteryzowało się ono tym, że podawano tradycyjne tatarskie potrawy, a przyjęcie trwało nawet kilka dni. Dziś bardziej przypomina polskie i zazwyczaj odbywa się w restauracji 22. Obrzędem związanym z zakończeniem ludzkiego życia jest pogrzeb. Jak w chrześcijaństwie, tak i tu, jest on okazją do modlitwy, zadumy nad przemijaniem, a także podziękowania zmarłemu, za to czego dokonał 18 Zob. J. i K. Kołaccy, Tatarzy polscy. Orientalna społeczność, Toruń 1996, s. 21-22. 19 Zob. M. Łyszczak, K. Marek, Rola islamu, op. cit., s. 636. 20 Por. J. i K. Kołaccy, Tatarzy polscy. Orientalna społeczność, Toruń 1996, s. 33-34. 21 Harem arab. coś zabronionego. 22 Zob. L. Bohdanowicz, S. Chazbijewicz, J. Tyszkiewicz, Tatarzy muzułmanie w Polsce, Gdańsk 1997, s. 68-70.

372 w ciągu swojego życia. W przypadku islamu, jest on niezmiernie istotny, bo tylko pochowane zgodnie z tradycją ciało może dostąpić zmartwychwstania. Do umierającego człowieka przybywa imam i odczytuje mi krótkie modlitwy, po śmierci natomiast następuje rytualne obmycie zwłok tzw. guśl. Podczas niego zatyka się watą nos i uszy zmarłego. Potem ciało zawija się w białe płótno i przykrywa zielonym całunem. Obok ciała kładzie się papierowe zwoje z wypisanymi modlitwami. Następnie czyta się surę Ja-Sin, nazywaną przez Muhammada sercem Koranu. Po niej następuje modlitwa i wyniesienie na cmentarz. Według muzułmańskiego prawa kobiety nie mogły uczestniczyć w samym momencie pogrzebania zwłok, szły jedynie do granic miasta, wsi. Współcześnie jednak odchodzi się tego 23. Według prawa nagrobek powinien być skromny i przede wszystkim odkryty, nie może znajdować się na nim żadna płyta (obecnie nie przestrzegany nakaz). Ma to uzasadnienie w tradycji, kiedy to Tatarzy modląc się nad grobem bliskiego prawą ręką dotykali ziemi na grobie, co było symbolem związku ze zmarłym, łączności z nim 24. Każdy muzułmanin powinien być pochowany nogami w kierunku południowo-wschodnim, co ma mu umożliwić dotarcie do Mekki, gdzie, jak wierzą Tatarzy, ma się odbyć Dzień Sądu Ostatecznego. Kamienna płyta uniemożliwiłaby również udanie się do tego świętego miasta. Wspomniane reguły nie są już dziś respektowane. W Bohonikach oraz Kruszynianach znajduje się wiele nagrobków przykrytych płytą, które są zwrócone w różnych kierunkach geograficznych 25. Dookoła pomników układano nieparzystą ilość kamieni, natomiast u głowy i nóg po jednym dużym. Dziś pomniki bardziej przypominają te katolickie, różnią się jedynie arabskimi imionami i koranicznymi wersetami zastępującymi krzyż. W związku z bliskością katolików, Tatarzy przejęli od nich zwyczaj odwiedzania grobów w Dniu Wszystkich Świętych. Po dokonaniu obrzędów związanych z pogrzebem, wszyscy udają się na obiad po którym imam intonuje Zikier, czyli wspomnienie, wielowiekowy hymn ku chwale Boga, będący pozostałościami pochodzącymi ze Złotej Ordy 26. Wiele zwyczajów, nie jest już praktykowanych wśród społeczności tatarskiej w Polsce. Jednym z nich jest tak zwane braterstwo krwi (achretanije). Miało ono charakter religijny, osoby zawierające je brały do ręki ręcznik lub podawały sobie prawe dłonie dotykając się kciukami, następnie ob- 23 Tamże, s. 67. 24 Zob. M. Łyszczak, K. Marek, Rola islamu, op. cit., s. 638. 25 Tamże, s. 639. 26 Zob. L. Bohdanowicz, S. Chazbijewicz, J. Tyszkiewicz, op. cit., s. 68.

Tatarzy polscy zwyczaje podlaskiej mniejszości narodowej 373 chodziły stół trzykrotnie. W tym czasie imam odmawiał modlitwy. Innym może być składanie ofiary z czarnego barana, gdy modlono się o deszcz, lub białego, by wywołać dobrą pogodę 27. Podsumowanie Analiza zwyczajów Tatarów polskich pokazuje, że u ich podstaw leży religia muzułmańska. Jednakowoż nie brakuje również licznych zaczerpnięć z kultury polskiej, zasymilowano niektóre obyczaje, zachowując jednocześnie odrębność kulturową. Rosnący w dzisiejszych czasach pęd do powrotu do korzeni, zainteresowanie odmiennością i orientem sprawiły, że mieszkańcy tamtych terenów chętnie wracają zwyczajowo do swoich przodków. Mimo, że w każdej dziedzinie życia Tatarów można zauważyć współczesność, to jednak na nowo rozpoczęli oni odkrywanie przeszłości. Z pewnością ważnym, i teraz już nieodwracalnym momentem życia ludu tatarskiego na ziemiach polskich było przyjęcie języka. Współcześnie nie ma już chyba nikogo, kto posługiwałby się językiem arabskim. Dzięki nawiązaniu kontaktów między innymi ze wspólnotami Tatarów krymskich, pojawiły się możliwości dofinansowania pielgrzymek do Mekki, zadbano także o możliwość nauki języka arabskiego. Przy wsparciu z zagranicy i starannym pielęgnowaniu tradycji przez współczesnych Tatarów, kultura ta przetrwa, a zwiększające się zainteresowanie tym co orientalne pozwoli na lepsze poznanie tej mniejszości narodowej. Bibliografia 1. Bohdanowicz L., Chazbijewicz S., Tyszkiewicz J., Tatarzy muzułmanie w Polsce, Gdańsk 1997. 2. Borawski P., Dubiński A., Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy, legendy, tradycje, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 1986. 3. Kołaccy J. i K., Tatarzy polscy. Orientalna społeczność, Toruń 1996. 4. Konopacki M., Społeczność tatarska w Polsce wczoraj i dzisiaj, Przegląd Orientalistyczny 1969, nr 2. 5. Kryczyński S., Tatarzy Litewscy. Próba monografii historycznoetnograficznej, Rocznik Tatarski, T. 3, Wydanie Rady Centralnej Związku kulturalno-oświatowego Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938. 27 Zob. P. Borawski, A. Dubiński, Tatarzy polscy, op. cit., s. 202-203.

374 6. Łyszczak M., Marek K., Rola islamu i obrzędowości religijnej w tradycji polskich Tatarów,[ w:] Arabowie islam świat, pod red. M. M. Dziekana i I. Kończak, Łódź 2007. 7. Miśkiewicz A., Tatarzy polscy w latach 1945-1985. Zarys historyczny, Studia podlaskie 1991, T.3. 8. Muchla-Półtorzycka I., D.Sulkiewicz, T. Miśkiewicz, Muzułmańskie świętowanie na Podlasiu, Przegląd Islamski 2009, nr 3. 9. Podhorodecki L., Czyngis-chan, Warszawa 1991. 10. Stefaniuk T., Czy istnieje polski islam? O islamie i muzułmanach w Polsce, Teofil. Pismo Kolegium Filozoficzno-Teologicznego Dominikanów 2006, nr 2(24). 11. Tyszkiewicz J., Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII- XVIII w., Warszawa 1989. 12. Tyszkiewicz J., Z historii Tatarów polskich 1794-1944, Pułtusk 1998. 13. http://www.tatarzy.pl/historia/tatarzy_polscy.html [dostęp 14.04.2014]. Summary Polish Tatars are people living in Podlasie. They came from areas of north-western Mongolia. They are a group of ethnically diverse, connecting the tribes of both Turkish and Mongolian. They share a common religion, which is Islam, and the customs partly derived precisely from the religion. With time, their culture received many Polish influence, which remained there to this day. Mgr absolwentka kulturoznawstwa na Wydziale Filozofii KUL, aktualnie doktorantka tego Wydziału. Swoją pracę doktorską przygotowuje pod kierunkiem prof. Roberta T. Ptaszka. Zajmuje się islamem, kulturą muzułmanów, światami nadprzyrodzonymi, a także nieortodoksyjnymi wspólnotami w obrębie tej religii.