ZASADA INFORMACJI PRAWNEJ W POLSKIM PROCESIE KARNYM W ŚWIETLE ART. 16 K.P.K. Jakub Kosowski Warszawa 2011
Mojej Agnieszce
Spis treści Wykaz skrótów / 11 Słowo wstępne / 15 Rozdział I Miejsce zasady informacji prawnej w systemie zasad polskiego procesu karnego / 19 1. Zasady procesu karnego pojęcie, katalog, kryteria ich wyodrębniania / 19 1.1. Pojęcie zasad procesowych w teorii prawa / 19 1.2. Zasady naczelne procesu karnego i kryteria ich wyodrębniania / 23 2. Pojęcie i zakres zasady informacji prawnej / 28 2.1. Pojęcie zasady informacji prawnej / 28 2.2. Funkcje zasady informacji prawnej / 37 2.3. Zakres zasady informacji prawnej / 39 2.4. Zasada informacji prawnej w katalogu zasad naczelnych procesu karnego / 49 3. Zasada informacji prawnej a zasada lojalności / 53 4. Zasada informacji prawnej a pojęcie rzetelnego procesu / 58 Rozdział II Kształtowanie się dyrektywy informowania uczestników procesu o ich prawach i obowiązkach przed wejściem w życie kodeksu postępowania karnego z 1997 r. / 71 1. Ustawodawstwo państw zaborczych tymczasowo obowiązujące w II Rzeczypospolitej / 71 1.1. Rosyjska ustawa postępowania karnego z dnia 20 listopada 1864 r. / 71 7
Spis treści 8 1.2. Austriacka ustawa o postępowaniu karnem z dnia 23 maja 1873 r. / 77 1.3. Niemiecka ustawa postępowania karnego z dnia 1 lutego 1877 r. / 83 2. Kodeks postępowania karnego z 1928 r. / 91 2.1. Obowiązek dokonania pouczenia / 92 2.2. Uprawnienie do dokonania pouczenia / 100 2.3. Obowiązek a prawo do dokonania pouczenia / 107 2.4. Konsekwencje braku pouczenia / 110 2.5. Podsumowanie / 117 3. Kodeks postępowania karnego z 1969 r. / 119 Rozdział III Bezwzględna postać zasady informacji prawnej / 125 1. Uwagi ogólne / 125 2. Pouczenia uczestników procesu (uwagi ogólne) / 127 3. Pouczenia strony biernej procesu / 155 4. Pouczenia stron czynnych procesu / 172 5. Pouczenia przedstawicieli stron procesowych / 181 6. Pouczenia osobowych źródeł dowodowych / 184 7. Pouczenia innych uczestników procesu / 190 Rozdział IV Względna postać zasady informacji prawnej / 197 1. Uwagi ogólne / 197 2. Zakres względnej postaci zasady informacji prawnej / 198 2.1. Pouczanie w miarę potrzeby / 198 2.2. Kryteria stosowania względnej postaci zasady informacji prawnej / 203 2.2.1. Kryteria przedmiotowe / 203 2.2.2. Kryteria podmiotowe / 212 2.3. Względna postać zasady informacji prawnej w praktyce stosowania prawa / 221 3. Istota względnej postaci zasady informacji prawnej / 231 Rozdział V Sposób dokonania pouczenia / 234 1. Uwagi ogólne / 234 2. Organ uprawniony do dokonania pouczenia / 235
Spis treści 3. Forma dokonania pouczenia / 241 4. Powtarzanie pouczeń / 250 5. Zrozumienie pouczenia przez uczestnika postępowania / 253 6. Inne zagadnienia związane ze sposobem dokonania pouczenia / 261 Rozdział VI Konsekwencje nieprzestrzegania zasady informacji prawnej / 264 1. Uwagi ogólne / 264 2. Brak, mylne, niepełne pouczenie / 265 3. Konsekwencje nieprzestrzegania względnej postaci zasady informacji prawnej / 269 4. Katalog najistotniejszych konsekwencji nieprzestrzegania zasady informacji prawnej / 275 4.1. Konsekwencje związane z biegiem terminów / 275 4.2. Odpowiedzialność karna za składanie fałszywych zeznań / 282 4.3. Możliwość wykorzystania dowodu / 285 4.4. Zaskarżenie orzeczenia / 290 4.5. Przyznanie uprawnienia nieznanego ustawie / 296 4.6. Inne wybrane konsekwencje / 298 Rozdział VII Zasada informacji prawnej w świetle badań empirycznych / 304 1. Cel, przedmiot i zakres badań / 304 2. Wyniki badań empirycznych / 306 2.1. Sposób dokonania pouczenia / 306 2.2. Wybrane zagadnienia dotyczące bezwzględnej postaci zasady informacji prawnej / 314 2.3. Wybrane zagadnienia dotyczące względnej postaci zasady informacji prawnej / 316 3. Wnioski z badań empirycznych / 334 Rozdział VIII Uwagi końcowe / 339 Aneks nr 1. Wzór ankiety do badań ankietowych sędziów / 345 Aneks nr 2. Wzór ankiety do badań ankietowych prokuratorów / 353 Bibliografia / 359 9
Wykaz skrótów Akty prawne EKPC k.k. k.k. z 1932 r. k.k. z 1969 r. Konstytucja PRL Konstytucja RP k.p.a. k.p.c. Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 60, poz. 571 z późn. zm.) ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.) Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r. (Dz. U. Nr 33, poz. 232 z późn. zm.) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) 11
Wykaz skrótów k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) k.p.k. z 1928 r. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 19 marca 1928 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 33, poz. 313 z późn. zm.) k.p.k. z 1969 r. ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn. zm.) MPPOiP Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167) Regulamin rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia prokuratury 24 marca 2010 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz. U. Nr 49, poz. 296) Regulamin sądów rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. Nr 38, poz. 249 z późn. zm.) ustawa o świadku ustawa z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym koronnym (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 36, poz. 232 z późn. zm.) zarządzenie nr 1426 Komendanta Głównego Po- licji z dnia 23 grudnia 2004 r. w sprawie metodyki wykonywania czynności dochodzeniowośledczych przez służby policyjne, wyznaczone do wykrywania przestępstw i ścigania ich sprawców (Dz. Urz. KGP z 2005 r. Nr 1, poz. 1) zarządzenie nr 1426 KGP Czasopisma i publikatory 12 Acta UNC Annales UMCS Acta Universitatis Nicolai Copernici Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio G Ius
Wykaz skrótów Annales UMCS, Sectio F Cz.PKiNP DPP Dz. Urz. KGP GAiPP Gł. Sąd. GSP GSW Inf. Pr. KZS Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Sectio F Historia Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Demokratyczny Przegląd Prawniczy Dziennik Urzędowy Komendy Głównej Policji Gazeta Administracji i Policji Państwowej Głos Sądownictwa Gdańskie Studia Prawnicze Gazeta Sądowa Warszawska Informacja Prawnicza Krakowskie Zeszyty Sądowe. Orzeczenia Sądu Apelacyjnego w Krakowie w sprawach karnych M. Praw. Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSN(K) Orzeczenia Sądu Najwyższego (Izba Karna) OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Prokuratury Generalnej OSNwSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Pal. Palestra PiP Państwo i Prawo PPiA Przegląd Prawa i Administracji PPE Przegląd Prawa Egzekucyjnego Prob. PK Problemy Prawa Karnego Prob. Praw. Problemy Praworządności Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo Prok. i Pr.-wkł. Prokuratura i Prawo, wkładka PS Przegląd Sądowy 13
Wykaz skrótów RPEiS St. Iur. Lub. St. Praw. St. Pr.-Ek. WPP Zb. Orz. SN ZNUJ Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Iuridica Lublinensia Studia Prawnicze Studia Prawno-Ekonomiczne Wojskowy Przegląd Prawniczy Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego. Orzeczenia Izby Drugiej (Karnej) Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Prawnicze Inne ETPC NSA SA SN TK Europejski Trybunał Praw Człowieka Naczelny Sąd Administracyjny Sąd Apelacyjny Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny
Słowo wstępne Przedmiotem rozważań przedstawionych w niniejszej pracy jest zasada informacji prawnej w polskim procesie karnym, zawarta w art. 16 k.p.k. Praca ma na celu wszechstronną analizę zagadnień związanych z funkcjonowaniem zasady informacji prawnej w postępowaniu karnym, w tym uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania: 1) jakie jest pojęcie i zakres zasady informacji prawnej w polskim procesie karnym? 2) czy zasadę tę można zaliczyć do zasad naczelnych procesu? 3) jakie są relacje pomiędzy zasadą informacji prawnej a zasadą lojalności oraz modelem rzetelnego procesu? 4) jak kształtowała się zasada informacji prawnej na gruncie k.p.k. z 1969 r., a także, czy można było mówić o jej przejawach na gruncie poprzednio obowiązującego ustawodawstwa karnoprocesowego? 5) jakie są kryteria udzielania pouczenia w oparciu o względną postać zasady informacji prawnej (pouczenia w miarę potrzeby )? 6) jakie mogą być konsekwencje procesowe nieprzestrzegania zasady informacji prawnej, zarówno w odniesieniu do bezwzględnej, jak i względnej postaci przedmiotowej zasady? 7) jakie wątpliwości, dotyczące wybranych aspektów zasady informacji prawnej pojawiają się w praktyce stosowania prawa? Szczegółowe wywody, odnoszące się do podstawowej tezy pracy zakładającej umieszczenie zasady informacji prawnej w katalogu zasad naczelnych procesu karnego, znajdują się w rozdziale pierwszym, w którym to sformułowana została także definicja zasady informacji prawnej, jej zakres i funkcje. Rozdział drugi ma charakter historyczny, gdyż zawiera szczegółowe odniesienie przejawów dyrektywy informowania uczestników procesu karnego o ich prawach i obowiązkach na gruncie ustaw karnoprocesowych państw zaborczych, obowiązujących w II Rzeczypospolitej: rosyj- 15
Słowo wstępne skiej (z 1864 r.), austriackiej (z 1873 r.) i niemieckiej (z 1877 r.); a także polskiego kodeksu postępowania karnego z 1928 r. Pomimo faktu, iż na gruncie powyższych aktów prawnych nie sformułowano przedmiotowej dyrektywy, to znacząca liczba wypowiedzi w piśmiennictwie i orzecznictwie świadczy o praktycznym znaczeniu omawianej tematyki. W rozdziale historycznym szeroko odniesiono się do formułowanych na gruncie k.p.k. z 1928 r. uwag de lege ferenda, kształtujących zasadę informacji prawnej, a także do treści projektów k.p.k. z 1969 r. i uchwalonego tekstu drugiego polskiego kodeksu postępowania karnego. W rozdziale trzecim i czwartym przedstawiono zakres zasady informacji prawnej, wyróżniając postać bezwzględną i względną zasady. Przeprowadzone rozważania, odnoszące się do bezwzględnej postaci zasady informacji prawnej, opierają się na kryterium podmiotowym, uznanym za najwłaściwsze do omówienia wielu różnorodnych przedmiotowo sytuacji procesowych. Stąd też, w pierwszej kolejności omówione zostały pouczenia adresowane do uczestników procesu, bez wskazywania konkretnych z nich. Następnie zostały przeanalizowane pouczenia adresowane do strony biernej, stron czynnych, przedstawicieli stron procesowych, osobowych źródeł dowodowych oraz innych uczestników postępowania. W rozdziale czwartym został szczegółowo omówiony zakres względnej postaci zasady informacji prawnej, a więc dotyczący pouczeń w miarę potrzeby. Ustawa nie precyzuje bowiem kryteriów, w oparciu o które można oceniać istnienie owej potrzeby. Stąd też niezbędna była analiza bogatego piśmiennictwa i orzecznictwa. W oparciu o powyższą analizę dokonany został podział kryteriów, jakie powinien brać pod uwagę organ prowadzący postępowanie. Wyróżnione zostały kryteria przedmiotowe i podmiotowe. Rozdział piąty poświęcony jest kwestiom sposobu dokonania pouczenia. Zagadnienia te pozornie mogłyby się wydawać drugoplanowe, jednak zaniedbania w tym zakresie mogą powodować daleko idące konsekwencje procesowe. Pierwsze z omówionych zagadnień dotyczy organu uprawnionego do dokonania pouczenia. Artykuł 16 k.p.k. posługuje się w tym miejscu pojęciem organ prowadzący postępowanie. Przeprowadziłem ponadto analizę formy dokonania oraz dokumentowania pouczenia. W zakresie dokumentowania pouczenia istotne znaczenie ma zestawienie z procedurą administracyjną, w której pouczenie jest częścią decyzji administracyjnej. W rozdziale piątym przeanalizowana została także kwestia zrozumienia pouczenia przez uczestników postępowania. Wyróżniono w tym zakresie trzy grupy czynników, które mogą wpływać na zrozumienie pouczenia. 16
Słowo wstępne Rozdział szósty poświęcony został konsekwencjom nieprzestrzegania zasady informacji prawnej. W pierwszej kolejności sprecyzowano, kiedy będziemy mieli do czynienia z brakiem pouczenia, mylnym oraz niepełnym pouczeniem, co będzie istotne dla stwierdzenia dalszych konsekwencji procesowych. Ważna jest także analiza konsekwencji nieprzestrzegania względnej postaci zasady informacji prawnej, gdyż art. 16 2 k.p.k. wprowadza dwie sytuacje procesowe, z którymi łączy się zakaz nieponoszenia przez uczestników postępowania ujemnych konsekwencji procesowych. Przepis ten wspomina o braku pouczenia, gdy było ono w świetle okoliczności sprawy nieodzowne oraz o mylnym pouczeniu. Rozdział szósty zawiera także szczegółową analizę wybranych, najistotniejszych konsekwencji nieprzestrzegania zasady informacji prawnej, w tym m.in.: związanych z biegiem terminów, odpowiedzialnością karną za składanie fałszywych zeznań, możliwością wykorzystania dowodu, zaskarżeniem orzeczenia, czy też przyznaniem uprawnienia nieznanego ustawie. Rozdział siódmy zawiera omówienie badań empirycznych przeprowadzonych wśród sędziów i prokuratorów apelacji lubelskiej. Badania ankietowe zawierające wybrane kwestie szczegółowe dotyczyły funkcjonowania w praktyce zasady informacji prawnej. Nadesłano 254 ankiety wypełnione przez prokuratorów oraz 120 ankiet wypełnionych przez sędziów. Procent uzyskanych ankiet, w stosunku do wszystkich wysłanych, to odpowiednio 52% i 61%. Przeprowadzone badania ankietowe pozwoliły na sformułowanie interesujących wniosków, dotyczących niektórych aspektów funkcjonowania omawianej zasady procesowej Rozdział ósmy uwagi końcowe zawiera zwięzłe podsumowanie poszczególnych aspektów zasady informacji prawnej, omówionych w rozdziałach poprzedzających. Zawarte w nim zostały również wnioski o charakterze generalnym oraz postulaty de lege ferenda. Niniejsza monografia jest uaktualnioną wersją rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Prawa i Administracji UMCS w Lublinie. Przy tej okazji chciałbym podziękować Promotorowi Panu prof. dr. hab. Ireneuszowi Nowikowskiemu za pomoc i zaangażowanie przy powstaniu rozprawy. Osobne podziękowania chciałbym złożyć Recenzentom rozprawy prof. dr hab. Zofii Świdzie oraz prof. dr. hab. Edwardowi Skrętowiczowi za cenne wskazówki i uwagi, które znacząco pomogły w nadaniu monografii ostatecznego kształtu. Autor 17
Rozdział I Miejsce zasady informacji prawnej w systemie zasad polskiego procesu karnego 1. Zasady procesu karnego pojęcie, katalog, kryteria ich wyodrębniania 1.1. Pojęcie zasad procesowych w teorii prawa W teorii prawa znaleźć można wiele definicji pojęcia zasada prawa. Warto się im przyjrzeć przed przejściem do omawiania zagadnienia ujęcia zasad procesu karnego. Z. Ziembiński 1 podkreślił, że zasady prawa, formułujące merytoryczne dyrektywy postępowania, uważa się za szczególnie doniosłe, treściowo nadrzędne w jakimś sensie w stosunku do innych (nie odnosząc tego jednak do hierarchii źródeł prawa), mające szczególnie szeroki zakres zastosowania czy też zakres normowania. S. Wronkowska 2 wskazała na nadrzędną względem innych norm pozycję zasad prawa i ich szczególną rolę w systemie prawa. L. Leszczyński 3 uznał zasadę prawa za 1 Z. Ziembiński (w:) S. Wronkowska, M. Zieliński, Z. Ziembiński, Zasady prawa. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 1974, s. 26. Podobnie: Z. Ziembiński, Teoria prawa, Warszawa Poznań 1978, s. 101. Por. S. Wronkowska, Sposoby pojmowania zasad prawa (Dyskusja w Komitecie Nauk Prawnych PAN), PiP 1972, z. 10, s. 166 169; P. Tuleja (w:) P. Sarnecki, (red.), Konstytucjonalizacja zasad i instytucji ustrojowych, Warszawa 1997, s. 12; J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2007, s. 108 112. 2 S. Wronkowska, Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, Poznań 2003, s. 102 103. 3 L. Leszczyński, Tworzenie generalnych klauzul odsyłających, Lublin 2000, s. 39. Por. A. Pieniążek (w:) A. Korybski, L. Leszczyński, A. Pieniążek, Wstęp do prawoznawstwa, Lublin 2007, s. 110 111; L. Morawski nie sformułował natomiast definicji zasady prawa, lecz wprowadził kryteria odróżniające normy prawne od zasad prawa (szerzej zob.: L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2008, s. 59 60. Por. L. Morawski, Wykładnia w orzecznictwie sądów. Komentarz, Toruń 2002, s. 165 167). 19
Rozdział I. Miejsce zasady informacji prawnej w systemie zasad... normę nadrzędną, bardziej ogólną, chroniącą dobro szczególnie cenne w porównaniu z innymi, zwykłymi normami, a więc za normę zasadniczą. W teorii prawa znaczna część autorów definiuje także pojęcie zasady prawa w ujęciu opisowym oraz dyrektywalnym. Zasada prawa pojmowana w sposób opisowy to pewien wzorzec ukształtowania jakiejś instytucji prawnej w szczególnie doniosłych dla tej instytucji aspektach, zaś w sensie dyrektywalnym zasada prawa to wiążące prawnie normy należące do danego systemu prawnego, w jakimś sensie nadrzędne w stosunku do innych norm tego systemu posiadające w tym systemie role szczególne 4. Przechodząc na grunt postępowania karnego, A. Murzynowski 5 wskazał, że zasady procesu karnego to normy, mające podstawowe znaczenie dla całego systemu procesu karnego oraz spełniające nadrzędną rolę w stosunku do pozostałych norm. Wyrażają więc pewne wartości (idee), mające szczególne znaczenie w procesie karnym. Tematyka zasad procesu karnego była podejmowana już w piśmiennictwie przedwojennym, jednakże wówczas najczęściej skupiano się na ich klasyfikacji, nie poświęcając zbyt wiele uwagi problematyce pojęcia i funkcji zasad procesowych 6. Podobne ujęcie można znaleźć w literaturze procesu karnego pierwszych lat powojennych 7. Cechą charakterystyczną było wówczas wyróżnianie bardzo wąskiego katalogu zasad procesu karnego. Autorami, którzy w kolejnych latach poświęcili szczególnie wiele uwagi 4 Szerzej na temat zasad prawa w znaczeniu opisowym i dyrektywalnym zob. m.in.: M. Zieliński (w:) S. Wronkowska, M. Zieliński, Z. Ziembiński, Zasady prawa..., s. 28 48; S. Wronkowska (w:) S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Poznań 2001, s. 186 189; A. Pieniążek (w:) A. Korybski, L. Leszczyński, A. Pieniążek, Wstęp..., s. 110 111; Z. Ziembiński, Teoria..., s. 100 103; T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2003, s. 84 85; S. Wronkowska, Sposoby pojmowania..., s. 168 169; M. Zieliński (w:) J. Trzciński (red.), Charakter i struktura norm Konstytucji, Warszawa 1997, s. 61 63. K. Opałek i J. Wróblewski wyróżnili natomiast zasady systemu prawa i postulaty systemu prawa, jednakże poza nazewnictwem podział ten pokrywa się z zaprezentowanym powyżej (K. Opałek, J. Wróblewski, Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1969, s. 92 94). 5 A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1976, s. 104, Warszawa 1984, s. 85, Warszawa 1994, s. 92. 6 Zob. m.in.: S. Glaser, Wstęp do nauki procesu karnego, Warszawa 1928, s. 56 117; S. Glaser, Zarys polskiego procesu karnego, Warszawa 1929, s. 3 88; S. Śliwiński, Sądowe postępowanie karne. Zeszyt I, Warszawa 1932, s. 105 160; L. Dworzak, A. Laniewski, Zarys polskiego procesu karnego, Lwów 1934, s. IV IX; S. Bauman, Wykład procedury karnej w zarysie, Lwów 1935, s. 7 10; Z. Papierkowski, Zasady procesu karnego, Lublin 1947, s. 1 4. 7 Zob. m.in.: S. Śliwiński, Polski proces karny przed sądem powszechnym. Zasady ogólne, Warszawa 1948, s. 80 149, Warszawa 1959, s. 58 91, Warszawa 1961, s. 59 93. 20
1. Zasady procesu karnego pojęcie, katalog, kryteria ich wyodrębniania problematyce zasad procesu karnego byli, m.in.: L. Schaff 8, M. Cieślak 9, A. Murzynowski 10, M. Lipczyńska 11, S. Kalinowski 12. W piśmiennictwie w bardzo różnorodny sposób definiowano pojęcie zasady procesu karnego. S. Śliwiński 13 wskazał, że podstawowe zasady procesu karnego to charakterystyczne cechy danego procesu, odróżniające go od innej formacji społeczno-politycznej i gospodarczej. L. Schaff 14 określał to pojęcie jako centralne idee poglądów prawnych, zawartych w systemie procesu karnego, a także jako normy prawne mające postać ogólną i zajmujące w hierarchii norm prawa karnego procesowego stanowisko centralne. M. Siewierski 15 uznał, że zasady procesowe to idee prawne, kształtujące proces normy prawne o podstawowym znaczeniu, które same przez się są normą procesową. Według M. Lipczyńskiej 16, zasadą procesu karnego jest idea prawna, mająca podstawowe znaczenie w dziedzinie postępowania karnego. Definicję, która wskazuje jednocześnie na jedną z funkcji zasad procesowych stworzył natomiast S. Kalinowski 17 stwierdzając, że jest to idea przewodnia i kierunkująca proces, stanowiąca w razie wątpliwości regułę interpretacyjną dla uczestnika postępowania. 8 L. Schaff, Proces karny Polski Ludowej, Warszawa 1953, s. 146 159. 9 M. Cieślak, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym, t. I, Warszawa 1955, s. 97 101; M. Cieślak, Zasady procesowe i ich system, ZNUJ 1956, z. 3, s. 155 205; M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1971, s. 202 215; M. Cieślak, Postępowanie karne. Część ogólna, Kraków 1971, s. 113 294. 10 A. Murzynowski, Istota i zasady..., Warszawa 1976, s. 104 128 i wydania kolejne tej monografii. 11 M. Lipczyńska, A. Kordik, Z. Kegel, Z. Świda-Łagiewska, Polski proces karny, Warszawa Wrocław 1975, s. 75 95. 12 S. Kalinowski, Polski proces karny, Warszawa 1970, s. 43 139. 13 S. Śliwiński, Polski proces karny przed sądem powszechnym. Zasady..., Warszawa 1959, s. 58, Warszawa 1961, s. 59. 14 L. Schaff, Proces karny..., s. 146. 15 M. Siewierski (w:) M. Siewierski, J. Tylman, M. Olszewski, Postępowanie karne w zarysie, Warszawa 1971, s. 31. 16 M. Lipczyńska, Polski proces karny. Cz. I, Zagadnienia ogólne, Warszawa Wrocław 1971, s. 56. 17 S. Kalinowski, Polski proces..., s. 45. Podobnie: S. Kalinowski, M. Siewierski, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 1960, s. 13. Szerzej na temat interpretacyjnej roli zasad prawa zob. m.in.: M. Zieliński, A. Municzewski, Interpretacyjna rola zasad prawa (w:) J. Czapska, A. Gaberle, A. Światłowski i A. Zoll (red.), Zasady procesu karnego wobec wyzwań współczesności. Księga ku czci prof. S. Waltosia, Warszawa 2000, s. 774 782. 21