Rola zieleni w procesach rewitalizacji miast (w kontekście zrównoważonego rozwoju) Autor: mgr inż. Magdalena Wilkosz-Mamcarczyk, architekt krajobrazu W obecnych czasach ważną rolę odgrywają procesy rewitalizacji polegające na "przywracaniu do życia" terenów zdegradowanych i aktywizacji żyjącej tam społeczności. Charakter rozprawy związany jest z realiami decyzyjnymi oraz poszukiwaniem koncepcji udziału zieleni w miastach rewitalizowanych. Zaprezentowano w niej wybrane możliwości rozwiązań i sposoby zagospodarowania terenów miejskich w ramach tego procesu, z zastosowaniem tworzywa roślinnego. W toku wywodu skupiono się na przykładach współczesnych rozwiązań i koncepcji rewitalizacji terenów miejskich, które w wyniku różnych czynników i procesów (zaprzestanie działalności przemysłowej, utrata atrakcyjności) pozostały zaniedbane lub stały się nieużytkami. Naświetlono przykłady państw Europy Zachodniej, gdzie rozwój, świadomość i wykorzystanie pojęcia rewitalizacji wprowadzono tuż po II wojnie światowej, oraz Stanów Zjednoczonych. Podjęto także rozważania dotyczące tożsamości miejsca jako istotnego elementu działań rewitalizacyjnych, wprowadzania zieleni i formowania za jej pomocą indywidualnego kształtu przestrzeni miejskich. Przedmiotem badań stały się także zmiany zachodzące w Polsce na tle innych państw europejskich, a na przykładzie Lanckorony, Skawiny i Wadowic naświetlono problemy małych, współczesnych miast i zmian jakie w nich zachodzą w zakresie gospodarki, urbanistyki, polityki społecznej. Zwrócono uwagę na ważną rolę zieleni naturalnej i komponowanej w tych procesach. Jako podstawowy cel rozprawy przyjęto zbadanie jej roli w procesie rewitalizacji miast, oraz wypracowanie wzorca tego procesu z uwzględnieniem terenów zieleni i tradycji miejsca na przykładach studialnych. Początkowe rozdziały pracy obejmują prezentacje kluczowych definicji, takich jak rewitalizacja, tereny zieleni w mieście, czy zrównoważony rozwój. Szczególnie ważne w kontekście pracy jest pojęcie rewitalizacja, które po raz pierwszy pojawiło się w naukach antropologicznych za sprawą A. F. Clarke Wallace'a, definiującego 1
"ruch rewitalizacyjny" jako uzdrowienie ducha społeczności,który swoje badania oparł na przykładzie Indian zamieszkujących rezerwaty. Kształtowanie tego pojęcia było związane z kolejnymi nowymi doświadczeniami związanymi z różnymi dyscyplinami i specjalnościami naukowymi z zakresu architektury, ekonomii, nauk społecznych itd. Kolejno zaprezentowano także genezę pojęcia zrównoważonego rozwoju, który znacznie przyczynił się do zmiany w zasadach postępowania i w polityce, mając swe potwierdzenia w licznych dokumentach dotyczących środowiska i jego rozwoju w ujęciu globalnym i poszczególnych państw. Zaakcentowano silną rolę zieleni w mieście, stanowiącej nieodzowny element krajobrazu miejskiego, ładu przestrzennego i jednocześnie pełniącej funkcję integrującą, zdrowotną i estetyczną. W rozdziale trzecim opisano genezę i rozwój procesów rewitalizacyjnych w miastach oraz idee zrównoważonego rozwoju. Intensywny rozwój przemysłu w XIX i XX w. przyczynił się do powstania problemów związanych z rozwojem demograficznym oraz ze skalą i formą zabudowy miejskiej. Problemy te zostały kolejno pogłębione II wojną światową, oraz jej następstwami, w tym zmianą ustroju politycznego państw Europy Wschodniej. W związku z tym dostrzeżono potrzeby modernizacji terenów miejskich i podjęcia działań na rzecz rewitalizacji. Istotną kwestią, staje się element tożsamości miejsca (genius loci)stanowiący o jego specyfice, a także o identyfikowaniu się społeczeństwa z regionem, jego silnym emocjonalnym związku i przywiązaniu do tego miejsca. Naświetlono przykłady rewitalizacji: śródmieść, obszarów poprzemysłowych, a także tych uwzględniających efekty krajobrazowe związane z sylwetą miasta, czy z systemem przestrzeni publicznych, w tym zieleni miejskiej. Omówiono przykłady europejskie (parki, osiedla i dzielnice Berlina, Francji oraz dzielnicę Christiana w Kopenhadze), a także miast amerykańskich np. Detroit, oraz parki w Nowym Jorku i Chicago. Istotny z punktu widzenia procesów rewitalizacyjnych stał się przykład Berlina i zorganizowanej tam międzynarodowej wystawy budowlanej IBA, która stała się inspiracją tych działań na skalę europejską. Podano także w zarysie możliwości realizacji polityki zrównoważonego rozwoju poprzez rozwiązania architektoniczno urbanistyczne z uwzględnieniem zieleni. W kolejnym, czwartym rozdziale dotyczącym rewitalizacji miast w Polsce, wskazano przyczyny degradacji tkanki miejskiej, związanej m.in. z przemianami jakie nastąpiły w kraju po II wojnie światowej, kiedy to nastąpiła odbudowa zrujnowanych miast. Do wielu zaniedbań degradujących tkankę miejską,prowadziła polityka PRL-u, 2
a sfera społeczna została podporządkowana uprzemysłowieniu kraju, co charakteryzowało się niska jakością budownictwa, przestarzałymi technikami, czy niedostatkami materiałów. Dopiero zmiany ustrojowe i przemiany w aspektach politycznych, gospodarczych i administracyjnych, wymusiły potrzebę rewitalizacji. Jako przykłady scharakteryzowano m.in. dzielnicę śródmiejską Śródka w Poznaniu, starówkę i park im. J. Słowackiego w Bielsku Białej, "stare miasto " w Dzierżoniowie, zagospodarowanie terenów pokopalnianych w Bytomiu na pole golfowe, Zakładów Sodowych Solvay w Krakowie na Centrum Jana Pawła II, czy terenów powojskowych w Legnicy. Dokonano zestawienia tabelarycznego terenów na których najczęściej przeprowadza się działania rewitalizacyjne przy użyciu zieleni, oraz odpowiednio podano przykłady związane m.in. z tworzeniem parków miejskich na terenach poprzemysłowych ( Park im. W. Bednarskiego w Krakowie), zieleni osiedlowej, uatrakcyjnianiu zieleni wzdłuż ciągów komunikacyjnych, tworzenie zbiorników wodnych poprzemysłowych (Pogoria w Dąbrowie Górniczej), ale także rewaloryzację wysokiej wartości obiektów architektury i sztuki ogrodowej w Polsce, w tym założeń dworsko-parkowych, parków w miejscowościach uzdrowiskowych, czy przykład rewitalizacji zespołu historyczno-krajobrazowego Twierdzy Kraków. W rozdziale piątym zaprezentowano ogólny, trójetapowy model procesu rewitalizacji. Uwzględnia on etap przygotowania (prac koncepcyjnych), rewitalizacji (realizacji procesu), oraz etap finalny i monitoringu. Opisano także narzędzia koordynujące i wspomagające model: inwentaryzację urbanistyczną, architektoniczną, wnętrz krajobrazowych i zieleni, jako narzędzi stanowiących podstawę do badań wstępnych, wskazując priorytety rewitalizacji; określenie tożsamości miejsca poprzez optymalny tok postępowania studialnego, jako działanie prowadzące do określenia stref konserwatorskich i sformułowania właściwych wniosków i ewentualnego dopuszczenia przekształceń w późniejszym projekcie. Zaprezentowano także możliwości wykorzystania analizy SWOT dla zbadania zasobów wykorzystywanych w procesie i ich oceny, a także zwrócono uwagę na niezwykle ważny proces partycypacji społecznej. Współpraca ze społecznością zamieszkującą obszar kryzysowy już na samym początku podjęcia działań w zakresie sporządzania analiz, wyboru obszaru objętego rewitalizacją i kolejnych etapach, daje pozytywny efekt mobilizujący do wspólnych działań oraz poczucia współodpowiedzialności za powstałą przestrzeń. Pozbawienie konsultacji rodzi problemy wykluczenia społecznego oraz marginalizacji niektórych warstw społecznych z życia wspólnoty. 3
Przeprowadzona ogólna analiza możliwości rozwoju rynku pracy wykazała, że procesy rewitalizacji ożywiają gospodarkę miast, zwiększając możliwości zatrudnienia, poprzez podejmowane decyzje związane ze strategią miasta i określenie jego atutów (np. poprzez rozwój w kierunku turystyki, gospodarki lokalnej itp.). Niestety na drodze tych działań mogą pojawić się czynniki hamujące: polityczne, prawne, organizacyjne, ekonomiczne i społeczne. Od wielu lat polskie miasta nie posiadają odpowiedniego ustawodawstwa, które pozwoliłoby tworzyć odpowiednie plany rozwoju i koordynowania działań rewitalizacyjnych. Brak pomocy finansowej ze strony państwa a także problemy społeczności lokalnych związanej ze zjawiskiem niepewności w związku z koniecznością podjęcia decyzji i współuczestniczenia w projekcie hamują jej rozwój. W przedostatnim, szóstym rozdziale zaprezentowano wzorce procesu rewitalizacji z elementami zieleni na przykładach trzech miast województwa małopolskiego. Różni je powierzchnia, liczba mieszkańców, a także rodzaj i charakter procesu rewitalizacji. Lanckorona - średniowieczne miasteczko, w którym zaakcentowano jego tradycyjne walory. Skawina jako przykład miasta przemysłowego, oraz Wadowice, które podejmują od lat próbę rozwoju turystyki. Lanckorona stanowi przykład miasteczka, które obecnie przeżywa swój kolejny rozkwit. Jeszcze niedawno istniał tu problem starzejącego się społeczeństwa i ucieczki młodych w poszukiwaniu pracy. Teraz widoczny jest udział i zaangażowanie mieszkańców w utrzymaniu jego historycznego charakteru. Rozwija się ruch turystyczny, powstają nowe obiekty usługowe i baza noclegowa. Miasteczko zyskało na popularności. Obok atrakcyjnych imprez o charakterze czysto rozrywkowym, coraz częściej odbywają się tu również sympozja, spotkania robocze, warsztaty i konferencje naukowe, z udziałem wybitnych specjalistów. Całości tego wysoce pozytywnego obrazu dopełnią zintegrowane działania na rzecz miejscowej wspólnoty mieszkańców: urzędu gminy, ośrodka oświatowego (nauczyciele szkoły podstawowej i gimnazjum), Gminnego Ośrodka Kultury, Ochotniczej Straży Pożarnej (szczycącej się 130 - letnią ciągłością istnienia), parafii Rzymsko-Katolickiej; inicjatyw obywatelskich o charakterze kulturalnym. Faktyczna rewitalizacja Lanckorony to rozumne wykorzystanie przez jej mieszkańców zewnętrznych, nieoczekiwanych wydarzeń i uwarunkowań budujących podstawy dla współczesnego rozwoju miejscowości. 4
Skawina od kilku wieków postrzegana jest jako tylko i wyłącznie miasto przemysłowe, które boryka się z problemem braku terenów rekreacyjnych. Traktowana była jeszcze do niedawna przez wiele osób jako miasto wyłącznie do pracy (wielu mieszkańców okolicznych wsi, ale także przyjezdni z Krakowa i okolic byli zatrudnieni w Skawińskiej Hucie Aluminium, Elektrowni Skawina, oraz Zakładach Valeo, Bahlsen i tym podobnych). Obecnie w mieście widoczne są efekty działań rewitalizacyjnych,mających na celu zatrzymanie mieszkańców i przyjezdnych także na czas odpoczynku i rekreacji po pracy. Wadowice stanowią przykład miasta, które od kilkudziesięciu lat podejmuje próby radzenia sobie z coraz większym ruchem turystycznym związanym z Osobą św. Jana Pawła II. Przebiegające w mieście procesy rewitalizacji skupiają się w jego centrum oraz w działaniach związanych z obsługą turystów. Problem wydaje się być tym bardziej ważny, że Wadowice pozostają w strefie wpływów Kalwarii Zebrzydowskiej, co wiąże się z intensyfikacją turystyki pielgrzymkowej. Ponadto w ciągu najbliższych lat do użytku zostanie oddane Jezioro Mucharskie, które będzie jednym z najbliższych zbiorników rekreacyjnych dla miasta Krakowa, co z kolei spowoduje rozwój turystyki rekreacyjnej. Autorka próbuje zwrócić uwagę na możliwości wykorzystania potencjału przyrodniczego związanego z rewitalizacją Wadowic i okolicy, co przyczyni się do ogólnej poprawy sytuacji społecznej i gospodarczej miasta. Podsumowując badania nad rolą zieleni w procesie rewitalizacji miast należy stwierdzić, że jest ona elementem decydującym dla przestrzeni rewitalizowanej i aby mogła pełnić funkcje rekreacyjne i wypoczynkowe w mieście, stanowić o jego tożsamości i czynić go atrakcyjnym, powinny być spełnione określone warunki z zakresu samego procesu rewitalizacji. Ważne jest zrozumienie samego pojęcia, edukacja i podnoszenie świadomości mieszkańców związane z kształtowaniem przestrzeni miejskiej, wiedza i doświadczenie projektantów, umiejętność współpracy pomiędzy różnymi instytucjami. Równocześnie duża rola przypada także gminie jako jednostce podejmującej decyzję o przystąpieniu do procesu i dalszej jego koordynacji. Władze miast powinny promować zagospodarowanie nieużytków na parki i ogrody, a także wprowadzać zieleń do centrum miast, gdyż jest ona potencjałem rodzącym korzyści ekologiczne, ekonomiczne i społeczne. 5