K A R T A P R A W P O D S T A W O W Y C H U N I I E U R O P E J S K I E J

K A R T A P R A W P O D S T A W O W Y C H U N I I E U R O P E J S K I E J G O D N O Ś Ć W O L N O Ś C I R Ó W N O Ś Ć S O L I D A R N O Ś Ć P R A W A O B Y W A T E L S K I E W Y M I A R S P R A W I E D L I W O Ś C I

K A R T A P R A W P O D S T A W O W Y C H U N I I E U R O P E J S K I E J

S p i s t r e ś c i Pr z e d m o w a p r z e w o d n i c z ą c e g o g r u p y E P L- E D 5 Ws t ę p 9 K a r t a p r a w p o d s t a w o w y c h U n i i E u r o p e j s k i e j 1 5 E D I T I O N 2 0 0 7

P r z e d m o w a Grupa Europejskiej Partii Ludowej (Chrześcijańscy Demokraci) i Europejskich Demokratów (EPL-ED), najbardziej wpływowa grupa w Parlamencie Europejskim, jest znaczącą siłą polityczną wierną dziedzictwu i wizji ojców założycieli Roberta Schumana, Konrada Adenauera, Alcide a De Gasperi. Celem jej działań jest Europa oparta na wartościach, Europa zjednoczona, otwarta i różnorodna, Europa o bardziej ludzkim wymiarze. Nasza koncepcja integracji europejskiej opiera się na poszanowaniu praw podstawowych oraz rządów prawa, na instytucjach demokratycznych i niezależnych oraz na przestrzeganiu zasady pomocniczości. Dla członków grupy EPL-ED, czynnie zaangażowanych w redagowanie Karty praw podstawowych, karta stanowi niezbędny element unii politycznej, ukazujący, że Europa budowana przez ostatnie pięćdziesiąt lat jest wspólnotą opartą na podstawowych wartościach. Karta praw podstawowych uświęca zatem zasady, których broni grupa EPL-ED. Ten determinujący wpływ znajduje wyraz w wartościach, które wyznaje nasza wspólnota polityczna wszelkimi naszymi działaniami

kieruje zasada ochrony praw człowieka, a świadomość obywatelstwa europejskiego przejawia się w trosce o wspólny interes. Godna uwagi jest metoda, która posłużyła do opracowania karty. W konwencie zasiedli posłowie do parlamentów narodowych, posłowie do Parlamentu Europejskiego, przedstawiciele rządów krajowych oraz właściwi komisarze europejscy. Pracami konwentu kierowała zasada demokracji i przejrzystości. Ta wyjątkowa w historii integracji europejskiej metoda umożliwiła szeroko zakrojoną i bogatą dyskusję, której ukoronowaniem był wysokiej jakości tekst, przyjęty ogromną większością głosów. Odniesiono ogromny sukces, który dobitnie świadczy o zasadności i skuteczności metody wspólnotowej, sprzyjającej trosce o wspólne dobro i globalnej wizji naszych interesów. Karta praw podstawowych Unii Europejskiej została uroczyście uchwalona w grudniu 2000 r. w Nicei przez Parlament Europejski, Radę Unii Europejskiej i Komisję Europejską. Tekst zamieszczono w części II konstytucji europejskiej. Nasz grupa będzie wciąż w sposób stanowczy angażować się w realizację wielkiego projektu europejskiego w służbie obywatelom. Joseph Daul, Przewodniczący grupy EPL-ED w Parlamencie Europejskim

W s t ę p 1. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej K A R T A PRAW PODSTAWOWYCH U N I I E U R O P E J S K I E J - promuje godność osoby ludzkiej, - w jasny sposób przedstawia prawa podstawowe obywateli Unii, - wskazuje na intelektualne i prawne podwaliny Unii Europejskiej, - podkreśla, że Unia Europejska jest wspólnotą wartości i prawa, - jest najbardziej aktualną deklaracją praw podstawowych na świecie i pierwszą w nowym tysiącleciu, - jest gwarancją, że wszystkie instytucje unijne będą przestrzegały tych praw podstawowych. 2. Karta Praw Podstawowych UE została uroczyście proklamowana w grudniu 2000 r. w Nicei przez Parlament Europejski, Radę Unii Europejskiej (tzn. wszystkie rządy Państw Członkowskich) oraz Komisję Europejską. Działa ona na płaszczyźnie politycznej, gdyż wszystkie instytucje UE i Państwa Członkowskie mają do dyspozycji wyznacznik, do którego mogą się odwoływać przy ogłaszaniu i stosowaniu prawa cywilnego również w negocjacjach z państwami kandydującymi i krajami trzecimi. Karta działa również na płaszczyźnie prawnej. Na przykład w styczniu 2001 r. niemiecki Federalny Trybunał Konstytucyjny w Karlsruhe uchylił wyrok najwyższej instancji, wydany przez Federalny Sąd Administracyjny, powołując się na prawa podstawowe obywateli UE. Na tej samej podstawie hiszpański Trybunał Konstytucyjny unieważnił część obowiązującego w tym kraju ustawodawstwa w zakresie ochrony danych osobowych. Karta Praw Podstawowych stanowi ważny punkt odniesienia oraz wskazówkę interpretacyjną dla Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w jego orzecznictwie. K ar ta Praw Podstawowych została podpisana w N icei dnia 7 grudnia 2000 r. 3. Projekt Karty Praw Podstawowych został opracowany przez specjalnie w tym celu powołany konwent w sprawie praw podstawowych UE, co stanowi innowację w zakresie historii prawodawstwa i polityki integracyjnej. W skład konwentu, któremu przewodniczył znany ze swej umiejętności integrowania krajów i partii były prezydent Niemiec, prof. dr Roman Herzog, weszło 30 członków z zainteresowanych 15 parlamentów narodowych, 16 posłów do Parlamentu Europejskiego, 15 przedstawicieli rządów Państw Członkowskich oraz przedstawiciel Komisji Europejskiej zatem trzy czwarte składu stanowili ludzie, dla których otwartość i publiczna debata są codziennoscią. Razem z wymieniającymi się posłami opracowali wersję roboczą Karty. Konwent od początku odbywał publiczne posiedzenia, a całość dokumentacji była od początku powszechnie dostępna w Internecie. Konwent prowadził jawne przesłuchania przedstawicieli instytucji społeczeństwa obywatelskiego i samodzielnie stworzył ponad

1500 sformułowań proponowanego brzmienia tekstu Karty. Parlamenty narodowe również organizowały przesłuchania i debaty parlamentarne oraz wyrażały opinię w sprawie tekstu Karty. 4. Jaki cel przyświeca Karcie Praw Podstawowych? Został on określony na szczycie Rady Europejskiej w Kolonii. Celem było ograniczenie się do kwestii poszczególnych praw podstawowych, zapewnienie przejrzystości istniejących przepisów, wyjaśnienie, że wszystkie instytucje i Państwa Członkowskie UE, wprowadzając i stosując prawo europejskie, zobowiązane są do przestrzegania praw podstawowych obywateli tj. że obywatele Unii nie tracą narodowej ochrony praw podstawowych w sytuacji, gdy na mocy poprawki do traktatu odpowiedzialność jest przeniesiona z Państw Członkowskich na zakres działania Wspólnoty. Jak określił to przewodniczący prof. dr Roman Herzog, celem było przedstawienie intelektualnych i prawnych podwalin Unii Europejskiej, tj. wyjaśnienie, że Unia Europejska od samego początku jest obszarem wspólnych wartości i wspólnego prawa. Dlatego też od początku chodziło o wysłanie obywatelom, światu, państwom kandydującym i sąsiadom sygnału, że cała polityka i prawo UE zobowiązane są do przestrzegania wspólnych wartości i wspólnego prawa, oraz że są one związane wspólnym prawem. 5. Jaki cel nie przyświecał Karcie? Celem nie było napisanie konstytucji dla Unii Europejskiej. Jest to w dalszym ciągu uzależnione od rozwoju przyszłych wydarzeń. Jednak po zastosowaniu się do rad profesora Herzoga, Karta została opracowana w taki sposób, «jak gdyby była» częścią konstytucji UE, dlatego też brzmienie jej jest właściwe dla konstytucji lub traktatu. Nie chodziło również o formułowanie praw podstawowych dla Państw Członkowskich, gdyż korzystają one z własnych praw podstawowych i w tym celu dysponują własną suwerennością ustawodawczą. Zamierzeniem nie było również przeniesienie odpowiedzialności z Państwa Członkowskiego na szczebel unijny; zmiany zakresu odpowiedzialności są wyłącznym prawem i zadaniem Państw Członkowskich, które mogą tego dokonać wprowadzając poprawki do Traktatów ustanawiających Unię Europejską. Nie chodziło w końcu o formułowanie nowych praw, gdyż zadanie polegało przede wszystkim na nadaniu przejrzystości istniejącym przepisom. 6. Jakie były źródła prawne, na podstawie których utworzona została Karta Praw Podstawowych? Prawa obywateli Unii znajdują się w różnych, licznych tekstach prawnych, co stanowi bardzo poważny problem nawet dla specjalistów. Karta stanowi kompilację istniejących praw obywateli Unii i, w bardziej szczegółowym ujęciu, praw uznanych przez Konsensus europejski za kwalifikujące się do uznania ich za prawa podstawowe i wywodzących się z Traktatu o Unii Europejskiej, Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, tradycji konstytucyjnych 15 Państw Członkowskich, Europejskiej Konwencji Praw Człowieka Rady Europy z 1950 r. łącznie z jej dodatkowymi protokołami oraz prawem precedensowym Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, prawa precedensowego Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, Europejskiej Karty Społecznej Rady Europy z 1961 r.(do której odniesienie zawarte jest w preambule Traktatu UE), Wspólnotowej Karty Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników z 1989 r. (deklaracja polityczna głów państw UE, do której odniesienie zawarte jest w preambule Traktatu UE i w art. 136 Traktatu WE), Konwencji o Prawach Dziecka ONZ, konwencji Rady Europy, statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego, Konwencji Europolu, porozumienia wykonawczego do Konwencji z Schengen itd. 7. Czy nie można było po prostu skopiować Europejskiej Konwencji Praw Człowieka Rady Europy z 1950 r.? Przy opracowywaniu roboczej wersji tekstu wskazówką dla konwentu była Europejska Konwencja Ochrony Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (ECHR), ale z kilku przyczyn niemożliwe było jej przejęcie lub skopiowanie. Po pierwsze, nie takie było przesłanie z Kolonii, a oprócz tego zawartość Europejskiej Konwencji Praw Człowieka stanowi jedynie około jednej trzeciej tekstu Europejskiej Karty Praw Podstawowych. Co więcej, ECHR, konwencja w czcigodnym wieku 50 lat, jest już zbyt przestarzała w świetle zmian w prawodawstwie, aby można ją było przejąć. Do takiego wniosku doszła również Rada Europy, która po proklamowaniu Karty Praw Podstawowych UE podjęła decyzję o znowelizowaniu ECHR. Konwent nie był również zainteresowany formułowaniem żadnych nowych praw, gdyż jego zadaniem było przeprowadzenie analizy prawa istniejącego. Wziął jednak pod uwagę nowe zagrożenia związane ze starymi prawami: deklaracje w sprawie handlu ludźmi, reprodukcyjnego klonowania, ochrony danych osobowych, pomocy prawnej, dobrej administracji, prawa do azylu oraz dostępu do wymiaru sprawiedliwości są tego żywym dowodem. Ponadto ECHR nie była dobrym przykładem do skopiowania z tej dodatkowej przyczyny, że jest ona sformułowana w sposób ogromnie utrudniający jej zrozumienie. 8. Karta Praw Podstawowych UE ustanawia środki ochrony obywateli przed władzą państwa oraz podstawowe prawa socjalne, nie obiecując jednakże rzeczy niemożliwych. Tekst więc wyraźnie stwierdza, że prawa te zapewniają UE tylko takie uprawnienia, jakie zostały jej przekazane przez Państwa Członkowskie w poprawkach do traktatów, oraz że należy przestrzegać warunków i ograniczeń prawa wspólnotowego. Z punktu widzenia rodziny EPL-ED szczególnie cieszy to, że na skutek przedłużającej się dyskusji podczas konwentu preambuła wyjaśnia źródła kulturowe, z których czerpano przy sporządzaniu tekstu; mimo pewnej liczby bardzo odmiennych tradycji konstytucyjnych w poszczególnych Państwach Członkowskich okazało się, że możliwe jest zapewnienie, na tej właśnie konwencji, odniesienia do duchowego i moralnego 10 11

dziedzictwa. Jednocześnie zależało nam na podnoszeniu świadomości w zakresie podstawowej współzależności praw i obowiązków. Wspólnota może przyznawać prawa jedynie wtedy, gdy jej członkowie są gotowi również do wypełniania istotnych obowiązków na rzecz wspólnoty - logiczne powiązanie, mające przekonać każdego, kto nie pomagał przy pracach fortyfikacyjnych lub, gdy to było konieczne, wysiłkach na rzecz obrony, zgodnie ze słowami średniowiecznego powiedzenia miejskie powietrze czyni wolnym. Przedostatnie zdanie preambuły Karty Praw Podstawowych przedstawia to w trafny sposób: korzystanie z tych praw rodzi odpowiedzialność i nakłada obowiązki wobec innych osób, wspólnoty ludzkiej i przyszłych pokoleń». 9. Członkowie rodziny EPL-ED, którzy pod kierownictwem dr Ingo Friedricha, wiceprzewodniczącego Parlamentu Europejskiego, pomogli opracować projekt Karty, uważają ją za kluczowy etap w procesie stopniowego kształtowania unii politycznej. Pokazuje ona, że Europa, budowana przez nas już od ponad pięćdziesięciu lat, nie jest jedynie rynkiem choć samo to ma bardzo duże znaczenie lecz czymś więcej, mianowicie inspirującą wspólnotą opartą na powszechnych wartościach. zagwarantowane wszystkim obywatelom Unii na mocy Traktatów, to znaczy swoboda inicjatywy i przedsiębiorczości, wolność świadczenia usług oraz swobodny przepływ towarów. Zgodnie z postanowieniami Karty każda osoba ma prawo do tego, aby jej lub jego sprawami zajęły się w sposób właściwy instytucje unijne. W skrócie, Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej została sporządzona w interesie wszystkich i jest wypadkową zasad i wartości popieranych przez EPL-ED. 10. Zgodnie z wyraźną wolą Parlamentu oraz większości partii w nim reprezentowanych, Karta musi ostatecznie stać się częścią składową traktatów, które będą ratyfikowane przez Państwa Członkowskie - innymi słowy, musi być w jednoznaczny sposób wiążąca w ramach prawa traktatowego, zgodnie z wypowiedzią szefa delegacji Parlamentu Europejskiego, prof. Iñigo Méndeza de Vigo, na szczycie Rady Europejskiej w Biarritz. Otwiera to wszystkim obywatelom UE drogę do bezpośredniego i osobistego powoływania się na prawa podstawowe UE przed trybunałami narodowymi i Trybunałem Europejskim. Członkowie rodziny EPL-ED brali bardzo czynny udział w dyskusjach Konwentu i odegrali kluczową rolę w projektowaniu tekstu końcowego, który został jednomyślnie zatwierdzony. Szczególnie satysfakcjonujące jest dla nas to, że przyczyniliśmy się do ustanowienia zasady nienaruszalności godności osoby ludzkiej, prawa każdego człowieka do poszanowania integralności, prawa do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, jak również prawnej, ekonomicznej i społecznej ochrony przysługującej każdej rodzinie. Ponadto prawo do nauki zostało sformułowane w taki sposób, aby objęło również możliwość korzystania z bezpłatnej nauki obowiązkowej. Rodzina EPL-ED nadaje zasadzie równości szans oraz niedyskryminowania pierwszorzędne znaczenie. Jakakolwiek forma rasizmu, ksenofobii lub dyskryminacji musi być całkowicie odrzucona. Popieramy pełną równość między mężczyznami i kobietami i respektujemy językowy, kulturowy i religijny pluralizm w Europie. Zdecydowanie popieramy rozdział Solidarność, ponieważ uważamy, że wymiar społeczny musi koniecznie iść w ślad za wymiarem ekonomicznym. Jednakże udzieliliśmy naszego wsparcia, nie mając na względzie zdobycia popularności ani bez odwoływania się do zwodniczych idei w stylu lewicy, jak również bez naruszenia odnośnych uprawnień Unii oraz Państw Członkowskich i bez składania jakichkolwiek obietnic, których nie bylibyśmy w stanie zrealizować. Staraliśmy się również podkreślić ekonomiczne podwaliny Unii: Prawo do własności, łącznie z własnością intelektualną, oraz podstawowe prawo swobody prowadzenia działalności gospodarczej są szczególnie istotne, gdyż obejmują one prawa obowiązujące na rynku wewnętrznym, 12 13

P R E A M B U Ł A Narody Europy, tworząc między sobą coraz ściślejszy związek, są zdecydowane dzielić ze sobą pokojową przyszłość opartą na wspólnych wartościach. Świadoma swego duchowo-religijnego i moralnego dziedzictwa, Unia jest zbudowana na niepodzielnych, powszechnych wartościach godności osoby ludzkiej, wolności, równości i solidarności; opiera się na zasadach demokracji i państwa prawnego. Poprzez ustanowienie obywatelstwa Unii oraz stworzenie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości stawia jednostkę w centrum swych działań. K A R T A P R A W P O D S T A W O W Y C H U N I I E U R O P E J S K I E J Unia przyczynia się do ochrony i rozwoju tych wspólnych wartości, szanując przy tym różnorodność kultur i tradycji narodów Europy, jak również tożsamość narodową Państw Członkowskich i organizację ich władz publicznych na poziomach: krajowym, regionalnym i lokalnym; dąży do wspierania zrównoważonego i stałego rozwoju oraz zapewnia swobodny przepływ osób, usług, towarów i kapitału oraz swobodę przedsiębiorczości. W tym celu, w obliczu zmian w społeczeństwie, postępu społecznego oraz rozwoju naukowego i technologicznego, niezbędne jest wzmocnienie ochrony praw podstawowych poprzez wyszczególnienie tych praw w Karcie i przez to uczynienie ich bardziej widocznymi. Niniejsza Karta potwierdza, szanując kompetencje i zadania Unii oraz zasadę pomocniczości, prawa wynikające zwłaszcza z tradycji konstytucyjnych i zobowiązań międzynarodowych wspólnych Państwom Członkowskim, europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Kart Społecznych przyjętych przez Unię i Radę Europy oraz z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. W tym kontekście, sądy Unii i Państw Członkowskich będą interpretowały Kartę z należytym uwzględnieniem wyjaśnień sporządzonych pod kierownictwem Prezydium Konwentu, który opracował Kartę i za których uaktualnienie odpowiada Prezydium Konwentu Europejskiego. Korzystanie z tych praw rodzi odpowiedzialność i nakłada obowiązki wobec innych osób, wspólnoty ludzkiej i przyszłych pokoleń. Unia uznaje zatem prawa, wolności i zasady wymienione poniżej. 14 15

T Y T U Ł I G O D N O Ś Ć T Y T U Ł I I W O L N O Ś C I A R T Y K U Ł I I - 6 1 G O D N O Ś Ć O S O B Y L U D Z K I E J Godność osoby ludzkiej jest nienaruszalna. Musi być szanowana i chroniona. A R T Y K U Ł I I - 6 2 P R A W O D O Ż Y C I A 1. Każdy ma prawo do życia. 2. Nikt nie może być skazany na karę śmierci ani poddany jej wykonaniu. A R T Y K U Ł I I - 6 3 P R A W O D O I N T E G R A L N O Ś C I C Z Ł O W I E K A 1. Każdy ma prawo do poszanowania swej integralności fizycznej i psychicznej. 2. W dziedzinie medycyny i biologii, muszą być szanowane w szczególności: a) swobodna i świadoma zgoda osoby zainteresowanej, wyrażona zgodnie z procedurami określonymi przez ustawę, b) zakaz praktyk eugenicznych, w szczególności tych, których celem jest selekcja osób, c) zakaz wykorzystywania ciała ludzkiego i jego poszczególnych części jako źródła zysku, d) zakaz reprodukcyjnego klonowania istot ludzkich. A R T Y K U Ł I I - 6 4 Z A K A Z T O R T U R I N I E L U D Z K I E G O L U B P O N I Ż A J Ą C E G O T R A K T O WA N I A A L B O K A R A N I A Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu. A R T Y K U Ł I I - 6 5 Z A K A Z N I E W O L N I C T WA I P R A C Y P R Z Y M U S O W E J 1. Nikt nie może być trzymany w niewoli lub w poddaństwie. 2. Nikt nie może być zmuszony do świadczenia pracy przymusowej lub obowiązkowej. 3. Handel ludźmi jest zakazany. A R T Y K U Ł I I - 6 6 P R A W O D O W O L N O Ś C I I B E Z P I E C Z E Ń S T WA Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. A R T Y K U Ł I I - 6 7 P O S Z A N O WA N I E Ż Y C I A P R Y WAT N E G O I R O D Z I N N E G O Każdy ma prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, domu i komunikowania się. A R T Y K U Ł I I - 6 8 O C H R O N A D A N Y C H O S O B O W Y C H 1. Każda osoba ma prawo do ochrony danych osobowych, które jej dotyczą. 2. Dane te muszą być przetwarzane rzetelnie w określonych celach i za zgodą osoby zainteresowanej lub na innej uzasadnionej podstawie przewidzianej ustawą. Każda osoba ma prawo dostępu do zebranych danych, które jej dotyczą i prawo do dokonania ich sprostowania. 3. Przestrzeganie tych zasad podlega kontroli niezależnego organu. A R T Y K U Ł I I - 6 9 P R A W O D O Z A WA R C I A M A Ł Ż E Ń S T WA I P R A W O D O Z A Ł O Ż E N I A R O D Z I N Y Prawo do zawarcia małżeństwa i prawo do założenia rodziny są gwarantowane zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tych praw. A R T Y K U Ł I I - 7 0 W O L N O Ś Ć M Y Ś L I, S U M I E N I A I R E L I G I I 1. Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii. Prawo to obejmuje wolność zmiany religii lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania, indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań poprzez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i uczestniczenie w obrzędach. 2. Uznaje się prawo do odmowy działania sprzecznego z własnym sumieniem, zgodnie z przepisami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa. 16 17

A R T Y K U Ł I I - 7 1 W O L N O Ś Ć W Y P O W I E D Z I I I N F O R M A C J I 1. Każdy ma prawo do wolności wypowiedzi. Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe. 2. Szanuje się wolność i pluralizm mediów. A R T Y K U Ł I I - 7 2 W O L N O Ś Ć Z G R O M A D Z A N I A S I Ę I S T O WA R Z Y S Z A N I A S I Ę 1. Każdy ma prawo do swobodnego, pokojowego zgromadzania się i swobodnego stowarzyszania się na wszystkich poziomach, zwłaszcza w sprawach politycznych, związkowych i obywatelskich, z którego wynika prawo każdego do tworzenia związków zawodowych i przystępowania do nich dla obrony swoich interesów. 2. Partie polityczne na poziomie Unii przyczyniają się do wyrażania woli politycznej jej obywateli. A R T Y K U Ł I I - 7 3 W O L N O Ś Ć S Z T U K I I N A U K I Sztuka i badania naukowe są wolne od ograniczeń. Wolność akademicka jest szanowana. A R T Y K U Ł I I - 7 4 P R A W O D O N A U K I 1. Każdy ma prawo do nauki i dostępu do kształcenia zawodowego i ustawicznego. 2. Prawo to obejmuje możliwość korzystania z bezpłatnej nauki obowiązkowej. 3. Z właściwym poszanowaniem zasad demokratycznych, wolność tworzenia placówek edukacyjnych i prawo rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami religijnymi, filozoficznymi i pedagogicznymi są szanowane, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tej wolności i tego prawa. 3. Obywatele państw trzecich, którzy posiadają zezwolenie na pracę na terytorium Państw Członkowskich, maja prawo do takich samych warunków pracy, z jakich korzystają obywatele Unii. A R T Y K U Ł I I - 7 6 W O L N O Ś Ć P R O WA D Z E N I A D Z I A Ł A L N O Ś C I G O S P O D A R C Z E J Uznaje się wolność prowadzenia działalności gospodarczej, zgodnie z prawem Unii oraz ustawodawstwami i praktykami krajowymi. A R T Y K U Ł I I - 7 7 P R A W O D O W Ł A S N O Ś C I 1. Każda osoba ma prawo do władania, używania, rozporządzania i przekazania w drodze spadku mienia nabytego zgodnie z prawem. Nikt nie może być pozbawiony swojej własności, chyba że w interesie publicznym, w przypadkach i na warunkach przewidzianych w ustawie, za uczciwym odszkodowaniem za jej utratę wypłaconym we właściwym terminie. Korzystanie z mienia może podlegać regulacji ustawowej, w zakresie w jakim jest to konieczne ze względu na interes ogólny. 2. Własność intelektualna podlega ochronie. A R T Y K U Ł I I - 7 8 P R A W O D O A Z Y L U Gwarantuje się prawo do azylu z poszanowaniem zasad Konwencji Genewskiej z 28 lipca 1951 roku i Protokołu z 31 stycznia 1967 roku dotyczących statusu uchodźców oraz zgodnie z Konstytucją. A R T Y K U Ł I I - 7 9 O C H R O N A W P R Z Y PA D K U U S U N I Ę C I A Z T E R Y T O R I U M PA Ń S T WA, W Y D A L E N I A L U B E K S T R A D Y C J I 1. Wydalenia zbiorowe są zakazane. 2. Nikt nie może być usunięty z terytorium państwa, wydalony lub wydany w drodze ekstradycji do państwa, w którym istnieje poważne ryzyko, iż może być poddany karze śmierci, torturom lub innemu nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu. A R T Y K U Ł I I - 7 5 W O L N O Ś Ć W Y B O R U Z A W O D U I P R A W O D O P O D E J M O WA N I A P R A C Y 1. Każdy ma prawo do podejmowania pracy oraz wykonywania swobodnie wybranego lub zaakceptowanego zawodu. 2. Każdy obywatel Unii ma swobodę poszukiwania zatrudnienia, wykonywania pracy, korzystania z prawa przedsiębiorczości oraz świadczenia usług w każdym Państwie Członkowskim. 18 19

T Y T U Ł I I I R Ó W N O Ś Ć A R T Y K U Ł I I - 8 0 R Ó W N O Ś Ć W O B E C P R A WA Wszyscy są równi wobec prawa. A R T Y K U Ł I I - 8 1 N I E D Y S K R Y M I N A C J A 1. Zakazana jest wszelka dyskryminacja w szczególności ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religię lub przekonania, opinie polityczne lub wszelkie inne opinie, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną. 2. W zakresie zastosowania Konstytucji i bez uszczerbku dla jej postanowień szczególnych, zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu na przynależność państwową. A R T Y K U Ł I I - 8 2 R Ó Ż N O R O D N O Ś Ć K U LT U R O WA, R E L I G I J N A I J Ę Z Y K O WA Unia szanuje różnorodność kulturową, religijną i językową. A R T Y K U Ł I I - 8 3 R Ó W N O Ś Ć K O B I E T I M Ę Ż C Z Y Z N Należy zapewnić równość kobiet i mężczyzn we wszystkich dziedzinach, w tym w zakresie zatrudnienia, pracy i wynagrodzenia. Zasada równości nie stanowi przeszkody w utrzymywaniu lub przyjmowaniu środków zapewniających specyficzne korzyści dla osób płci niedostatecznie reprezentowanej. A R T Y K U Ł I I - 8 4 P R A WA D Z I E C K A 1. Dzieci mają prawo do ochrony i opieki, jaka jest konieczna dla ich dobra. Mogą one swobodnie wyrażać swoje poglądy. Poglądy te są brane pod uwagę w sprawach, które ich dotyczą, stosownie do ich wieku i stopnia dojrzałości. 2. We wszystkich działaniach dotyczących dzieci, zarówno podejmowanych przez władze publiczne, jak i instytucje prywatne, należy przede wszystkim uwzględnić najlepszy interes dziecka. 3. Każde dziecko ma prawo do utrzymywania stałego, osobistego związku i bezpośredniego kontaktu z obojgiem rodziców, chyba że jest to sprzeczne z jego interesami. A R T Y K U Ł I I - 8 5 P R A WA O S Ó B W P O D E S Z ŁY M W I E K U Unia uznaje i szanuje prawo osób w podeszłym wieku do godnego i niezależnego życia oraz do uczestniczenia w życiu społecznym i kulturalnym. A R T Y K U Ł I I - 8 6 I N T E G R A C J A O S Ó B N I E P E Ł N O S P R A W N Y C H Unia uznaje i szanuje prawo osób niepełnosprawnych do korzystania ze środków mających zapewnić im niezależność, integrację społeczną i zawodową oraz udział w życiu społeczności. T Y T U Ł I V S O L I D A R N O Ś Ć A R T Y K U Ł I I - 8 7 P R A W O P R A C O W N I K Ó W D O I N F O R M A C J I I K O N S U LTA C J I W R A M A C H P R Z E D S I Ę B I O R S T WA Pracownikom i ich przedstawicielom należy zagwarantować, na właściwych poziomach, informację i konsultację we właściwym czasie, w przypadkach i na warunkach przewidzianych w prawie Unii oraz ustawodawstwach i praktykach krajowych. A R T Y K U Ł I I - 8 8 P R A WA D O R O K O WA Ń I D Z I A Ł A Ń Z B I O R O W Y C H Pracownicy i pracodawcy, lub ich odpowiednie organizacje, mają, zgodnie z prawem Unii oraz ustawodawstwami i praktykami krajowymi, prawo do negocjowania i zawierania układów zbiorowych pracy na odpowiednich poziomach oraz do podejmowania, w przypadkach konfliktu interesów, działań zbiorowych, w tym strajku w obronie swoich interesów. A R T Y K U Ł I I - 8 9 P R A W O D O S T Ę P U D O S Ł U Ż B P O Ś R E D N I C T WA P R A C Y Każdy ma prawo dostępu do bezpłatnej służby pośrednictwa pracy. 20 21

A R T Y K U Ł I I - 9 0 O C H R O N A W P R Z Y PA D K U N I E U Z A S A D N I O N E G O Z W O L N I E N I A Z P R A C Y Każdy pracownik ma prawo do ochrony w przypadku nieuzasadnionego zwolnienia z pracy, zgodnie z prawem Unii oraz ustawodawstwami i praktykami krajowymi. A R T Y K U Ł I I - 9 1 N A L E Ż Y T E I S P R A W I E D L I W E WA R U N K I P R A C Y 1. Każdy pracownik ma prawo do warunków pracy szanujących jego zdrowie, jego bezpieczeństwo i godność. 2. Każdy pracownik ma prawo do ograniczenia maksymalnego wymiaru czasu pracy, okresów dziennego i tygodniowego odpoczynku oraz do corocznego płatnego urlopu. A R T Y K U Ł I I - 9 2 Z A K A Z P R A C Y D Z I E C I I O C H R O N A M Ł O D O C I A N Y C H W P R A C Y Praca dzieci jest zakazana. Minimalny wiek dopuszczenia do pracy nie może być niższy niż minimalny wiek zakończenia obowiązku szkolnego, bez uszczerbku dla uregulowań bardziej korzystnych dla młodocianych i z wyjątkiem ograniczonych odstępstw. Młodociani dopuszczeni do pracy muszą mieć zapewnione warunki pracy odpowiednie dla ich wieku oraz być chronieni przed wykorzystywaniem ekonomicznym oraz jakąkolwiek pracą, która mogłaby szkodzić ich bezpieczeństwu, zdrowiu lub rozwojowi fizycznemu, psychicznemu, moralnemu i społecznemu albo utrudniać im edukację. A R T Y K U Ł I I - 9 3 Ż Y C I E R O D Z I N N E I Z A W O D O W E 1. Rodzina korzysta z ochrony prawnej, ekonomicznej i społecznej. 2. W celu pogodzenia życia rodzinnego z zawodowym, każdy ma prawo do ochrony przed zwolnieniem z pracy z powodów związanych z macierzyństwem i prawo do płatnego urlopu macierzyńskiego oraz do urlopu wychowawczego po urodzeniu lub przysposobieniu dziecka. 2. Każdy, mający miejsce zamieszkania i przemieszczający się legalnie w obrębie Unii Europejskiej, ma prawo do świadczeń z zabezpieczenia społecznego i przywilejów socjalnych zgodnie z prawem Unii oraz ustawodawstwami i praktykami krajowymi. 3. W celu zwalczania wyłączenia społecznego i ubóstwa, Unia uznaje i szanuje prawo do pomocy społecznej i mieszkaniowej dla zapewnienia, zgodnie z zasadami ustanowionymi w prawie Unii oraz ustawodawstwach i praktykach krajowych, godnej egzystencji wszystkim osobom pozbawionym wystarczających środków. A R T Y K U Ł I I - 9 5 O C H R O N A Z D R O W I A Każdy ma prawo dostępu do profilaktycznej opieki zdrowotnej i prawo do korzystania z leczenia na warunkach ustanowionych w ustawodawstwach i praktykach krajowych. Przy określaniu i realizowaniu wszystkich polityk i działań Unii zapewnia się wysoki poziom ochrony zdrowia ludzkiego. A R T Y K U Ł I I - 9 6 D O S T Ę P D O U S Ł U G Ś W I A D C Z O N Y C H W O G Ó L N Y M I N T E R E S I E G O S P O D A R C Z Y M Unia uznaje i szanuje dostęp do usług świadczonych w ogólnym interesie gospodarczym, przewidziany w ustawodawstwach i praktykach krajowych, zgodnie z Konstytucją, w celu wspierania spójności społecznej i terytorialnej Unii. A R T Y K U Ł I I - 9 7 O C H R O N A Ś R O D O W I S K A Wysoki poziom ochrony środowiska i poprawa jego jakości muszą być zintegrowane z politykami Unii i zapewnione zgodnie z zasadą stałego rozwoju. A R T Y K U Ł I I - 9 8 O C H R O N A K O N S U M E N T Ó W Zapewnia się wysoki poziom ochrony konsumentów w politykach Unii. A R T Y K U Ł I I - 9 4 Z A B E Z P I E C Z E N I E S P O Ł E C Z N E I P O M O C S P O Ł E C Z N A 1. Unia uznaje i szanuje prawo do świadczeń z zabezpieczenia społecznego oraz do usług społecznych, zapewniających ochronę w takich przypadkach, jak: macierzyństwo, choroba, wypadki przy pracy, zależność lub podeszły wiek oraz w przypadku utraty zatrudnienia, zgodnie z zasadami ustanowionymi w prawie Unii oraz ustawodawstwach i praktykach krajowych. 22 23

T Y T U Ł V P R A W A O B Y W A T E L S K I E A R T Y K U Ł I I - 1 0 2 P R A W O D O S T Ę P U D O D O K U M E N T Ó W Każdy obywatel Unii i każda osoba fizyczna lub prawna mająca miejsce zamieszkania lub statutową siedzibę w Państwie Członkowskim, ma prawo dostępu do dokumentów instytucji, organów i jednostek organizacyjnych i Unii, niezależnie od ich formy. A R T Y K U Ł I I - 9 9 P R A W O G Ł O S O WA N I A I K A N D Y D O WA N I A W W Y B O R A C H D O PA R L A M E N T U E U R O P E J S K I E G O 1. Każdy obywatel Unii ma prawo głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego w Państwie Członkowskim, w którym ma miejsce zamieszkania, na takich samych warunkach jak obywatele tego Państwa. 2. Członkowie Parlamentu Europejskiego są wybierani w powszechnych wyborach bezpośrednich, w głosowaniu wolnym i tajnym. A R T Y K U Ł I I - 1 0 0 P R A W O G Ł O S O WA N I A I K A N D Y D O WA N I A W W Y B O R A C H L O K A L N Y C H Każdy obywatel Unii ma prawo głosowania i kandydowania w wyborach do władz lokalnych w Państwie Członkowskim, w którym ma miejsce zamieszkania, na takich samych warunkach jak obywatele tego Państwa. A R T Y K U Ł I I - 1 0 1 P R A W O D O D O B R E J A D M I N I S T R A C J I 1. Każda osoba ma prawo do bezstronnego i sprawiedliwego rozpatrzenia jej sprawy w rozsądnym terminie przez instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii. 2. Prawo to obejmuje: a) prawo każdej osoby do bycia wysłuchaną, zanim zostaną podjęte indywidualne środki mogące negatywnie wpłynąć na jej sytuację, b) prawo każdej osoby do dostępu do akt jej sprawy, z zastrzeżeniem poszanowania uprawnionych interesów poufności oraz tajemnicy zawodowej i handlowej, c) obowiązek administracji uzasadniania swoich decyzji. 3. Każda osoba ma prawo domagania się od Unii naprawienia, zgodnie z zasadami ogólnymi wspólnymi dla praw Państw Członkowskich, szkody wyrządzonej przez instytucje lub ich pracowników przy wykonywaniu ich funkcji. 4. Każda osoba może zwrócić się pisemnie do instytucji Unii w jednym z języków Konstytucji i musi otrzymać odpowiedź w tym samym języku. A R T Y K U Ł I I - 1 0 3 E U R O P E J S K I R Z E C Z N I K P R A W O B Y WAT E L S K I C H Każdy obywatel Unii i każda osoba fizyczna lub prawna mająca miejsce zamieszkania lub statutową siedzibę w Państwie Członkowskim ma prawo zwracać się do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich w przypadkach niewłaściwego administrowania w działaniach instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii, z wyłączeniem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej wykonującego swoje funkcje sądowe. A R T Y K U Ł I I - 1 0 4 P R A W O P E T Y C J I Każdy obywatel Unii i każda osoba fizyczna lub prawna mająca miejsce zamieszkania lub statutową siedzibę w Państwie Członkowskim ma prawo petycji do Parlamentu Europejskiego. A R T Y K U Ł I I - 1 0 5 S W O B O D A P R Z E M I E S Z C Z A N I A S I Ę I P O B Y T U 1. Każdy obywatel Unii ma prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium Państw Członkowskich. 2. Swoboda przemieszczania się i pobytu może zostać przyznana, zgodnie z Konstytucją, obywatelom państw trzecich przebywającym legalnie na terytorium Państwa Członkowskiego. A R T Y K U Ł I I - 1 0 6 O P I E K A D Y P L O M AT Y C Z N A I K O N S U L A R N A Każdy obywatel Unii korzysta na terytorium państwa trzeciego, w którym Państwo Członkowskie, którego jest obywatelem, nie ma swojego przedstawicielstwa, z ochrony dyplomatycznej i konsularnej każdego z pozostałych Państw Członkowskich na takich samych warunkach jak obywatele tego państwa. 24 25

T Y T U Ł V I W Y M I A R S P R A W I E D L I W O Ś C I A R T Y K U Ł I I - 1 0 7 P R A W O D O S K U T E C Z N E G O Ś R O D K A P R A W N E G O I D O S T Ę P U D O B E Z S T R O N N E G O S Ą D U Każda osoba, której prawa i wolności zagwarantowane przez prawo Unii zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka prawnego przed sądem, zgodnie z warunkami przewidzianymi w niniejszym artykule. Każda osoba ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia jej sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony uprzednio na mocy ustawy. Każda osoba ma możliwość uzyskania porady prawnej, skorzystania z pomocy obrońcy i przedstawiciela. Pomoc prawna jest udzielana osobom, które nie posiadają wystarczających środków, w zakresie w jakim jest ona konieczna dla zapewnienia skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości. A R T Y K U Ł I I - 1 0 8 D O M N I E M A N I E N I E W I N N O Ś C I I P R A W O D O O B R O N Y 1. Każdego oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona zgodnie z prawem. 2. Każdemu oskarżonemu gwarantuje się poszanowanie prawa do obrony. A R T Y K U Ł I I - 1 0 9 Z A S A D Y L E G A L N O Ś C I O R A Z P R O P O R C J O N A L N O Ś C I C Z Y N Ó W Z A B R O N I O N Y C H P O D G R O Ź B Ą K A R Y I K A R 1. Nikt nie może zostać skazany za popełnienie czynu polegającego na działaniu lub zaniechaniu, który według prawa krajowego lub prawa międzynarodowego nie stanowił czynu zabronionego pod groźbą kary w czasie jego popełnienia. Nie wymierza się również kary surowszej od tej, którą można było wymierzyć w czasie, gdy czyn zabroniony pod groźbą kary został popełniony. Jeśli ustawa, która weszła w życie po popełnieniu czynu zabronionego pod groźbą kary, przewiduje karę łagodniejszą, ta właśnie kara ma zastosowanie. 2. Niniejszy artykuł nie stanowi przeszkody w sądzeniu i karaniu osoby za działanie lub zaniechanie, które w czasie, gdy miało miejsce, stanowiło czyn zabroniony pod groźbą kary, zgodnie z ogólnymi zasadami uznanymi przez wspólnotę narodów. 3. Surowość kar nie może być nieproporcjonalna w stosunku do czynu zabronionego pod groźbą kary. A R T Y K U Ł I I - 1 1 0 Z A K A Z P O N O W N E G O S Ą D Z E N I A L U B K A R A N I A W P O S T Ę P O WA N I U K A R N Y M Z A T E N S A M C Z Y N Z A B R O N I O N Y P O D G R O Ź B Ą K A R Y Nikt nie może być ponownie sądzony lub ukarany w postępowaniu karnym za ten sam czyn zabroniony pod groźbą kary, w odniesieniu do którego zgodnie z ustawą został już uprzednio uniewinniony lub za który został już uprzednio skazany prawomocnym wyrokiem na terytorium Unii. T Y T U Ł V I I P O S T A N O W I E N I A O G Ó L N E D O T Y C Z Ą C E W Y K Ł A D N I I S T O S O W A N I A K A R T Y A R T Y K U Ł I I - 1 1 1 Z A K R E S S T O S O WA N I A 1. Postanowienia niniejszej Karty mają zastosowanie do instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii w poszanowaniu zasady pomocniczości oraz do Państw Członkowskich wyłącznie w zakresie, w jakim wdrażają one prawo Unii. Państwa te szanują zatem prawa, przestrzegają zasad i popierają ich stosowanie zgodnie ze swymi odpowiednimi uprawnieniami i w poszanowaniu granic kompetencji Unii powierzonych jej w innych częściach Konstytucji. 2. Niniejsza Karta nie rozszerza zakresu stosowania prawa Unii poza kompetencje Unii, nie ustanawia nowych kompetencji lub zadań dla Unii ani nie zmienia kompetencji i zadań określonych w innych częściach Konstytucji. A R T Y K U Ł I I - 1 1 2 Z A K R E S I W Y K Ł A D N I A P R AW I Z A S A D 1. Wszelkie ograniczenia w korzystaniu z praw i wolności uznanych w niniejszej Karcie muszą być przewidziane ustawą i szanować istotę tych praw i wolności. Z zastrzeżeniem zasady proporcjonalności, ograniczenia mogą być wprowadzone wyłącznie wtedy, gdy są konieczne i rzeczywiście odpowiadają celom interesu ogólnego uznawanym przez Unię lub potrzebom ochrony praw i wolności innych osób. 2. Prawa uznane w niniejszej Karcie, które są przedmiotem postanowień innych części Konstytucji, są wykonywane na warunkach i w granicach w niej określonych. 26 27

3. W zakresie, w jakim niniejsza Karta zawiera prawa, które odpowiadają prawom zagwarantowanym w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, ich znaczenie i zakres są takie same jak praw przyznanych przez tę Konwencję. Niniejsze postanowienie nie stanowi przeszkody, aby prawo Unii przyznawało szerszą ochronę. 4. W zakresie, w jakim niniejsza Karta uznaje prawa podstawowe, wynikające ze wspólnych tradycji konstytucyjnych Państw Członkowskich, prawa te interpretuje się zgodnie z tymi tradycjami. 5. Postanowienia niniejszej Karty zawierające zasady mogą być wprowadzane w życie przez akty ustawodawcze i wykonawcze przyjęte przez instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii oraz przez akty Państw Członkowskich, jeśli stanowią wykonanie prawa Unii, w wykonywaniu ich odpowiednich uprawnień. Można się na nie powoływać w sądzie jedynie w celu wykładni tych aktów i kontroli ich legalności. 6. Ustawodawstwa i praktyki krajowe uwzględnia się w pełni, jak przewiduje to niniejsza Karta. 7. Wyjaśnienia sporządzone w celu wskazania wykładni Karty Praw Podstawowych są należycie uwzględniane przez sądy Unii i Państw Członkowskich. A R T Y K U Ł I I - 1 1 3 P O Z I O M O C H R O N Y Żadne z postanowień niniejszej Karty nie będzie interpretowane jako ograniczające lub naruszające prawa człowieka i podstawowe wolności uznane, we właściwych im obszarach zastosowania, przez prawo Unii i prawo międzynarodowe oraz konwencje międzynarodowe, których Unia lub wszystkie Państwa Członkowskie są stronami, w szczególności przez europejską Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz przez konstytucje Państw Członkowskich. A R T Y K U Ł I I - 1 1 4 Z A K A Z N A D U Ż Y C I A P R A W Żadne z postanowień niniejszej Karty nie może być interpretowane jako przyznające prawo do podejmowania jakiejkolwiek działalności lub dokonywania jakiegokolwiek czynu zmierzającego do zniweczenia praw i wolności uznanych w niniejszej Karcie lub ich ograniczenia w większym stopniu, aniżeli jest to przewidziane w niniejszej Karcie. 28

Wydawca: Frakcja EPL-ED w Parlamencie Europejskim Dział Dokumentacji - Publikacji - Badań Adres: Parlament Europejski 60, rue Wiert, 1047 Bruxelles, Belgia E-mail: angela.kaladjis@europarl.europa.eu Tel: 00 322 284 2226 Internet: http://www.epp-ed.eu