Na okładce: Widok na plac Pałacowy i Pałac Zimowy w Petersburgu, Wasilij Sadovnikov, akwarela, 1830

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Rosji i Europy Wschodniej oraz Towarzystwa Doktorantów Recenzent Prof. dr hab. Jerzy Kapuścik Projekt okładki Anna Sadowska Na okładce: Widok na plac Pałacowy i Pałac Zimowy w Petersburgu, Wasilij Sadovnikov, akwarela, 1830 Copyright by Anna Raźny & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2011 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3373-9 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, tel./fax 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Spis treści Anna Raźny, Słowo wstępne. Fiodor Dostojewski w kręgu problemów kultury... 7 I W kręgu filozofii, antropologii, aksjologii... 9 Michał Bohun, Dostojewski. Nędza i wielkość kultury... 11 Olga Bogdanowa, Художественная антропология Достоевского в свете културологической концепции С.С. Хоружего... 24 Anna Raźny, Indywidualizm i wspólnotowość w twórczości Fiodora Dostojewskiego. Konfl ikt czy współistnienie?... 35 Małgorzata Abassy, Подполье как явление культуры. Записки из подполья Фёдора Достоевского... 50 Marta Lechowska, Tragizm w światopoglądzie Fiodora Dostojewskiego ujęcie Wiaczesława Iwanowa... 63 Lidia Liburska, Dziedzictwo idei pokolenie biesów a ponowoczesność... 75 Katarzyna Kosowska, Достоевский в кругу женщин. Культура чувств и эмоций... 97 Jelena Stiepanian-Rumiancewa, Изобразительные средства в романе Идиот... 107 Radosław Sławomirski, Wspólnotowy wymiar krytyki Zachodu w Idiocie Fiodora Dostojewskiego... 114 Kamil Szybalski, Kulturowy wymiar katorgi i łagrów GUŁagu w twórczości Fiodora Dostojewskiego i Warłama Szałamowa... 124 Wanda Laszczak, Bohater Dostojewskiego a wolność w interpretacji Jelizawiety Skobcowej... 138 Urszka Zabukowec, Низкие истины, возвышающий обман, апофатика. Вoсприятие действительности в романе Подросток... 146 Anna Dominik, Problem Polski i Polaków w twórczości Fiodora Dostojewskiego... 157 Anna Kadykało, Святочный рассказ Мальчик у Христа на ёлке как предостeрежение перед проблемой беспризорности... 171 II Horyzont religii, metafizyki i eschatologii... 181 Hanna Kowalska-Stus, Эсхатологические сюжеты в творчестве Достоевского и Федорова... 183 Daria Janowiec, Zagadnienie Świętej Rusi w Dzienniku pisarza Fiodora Dostojewskiego i myśli metropolity Antoniego Chrapowickiego... 192 Lidia Macheta, Duch rosyjski a kultura punkt widzenia Dostojewskiego. Zarys problematyki... 200 Dymitr Romanowski, Między ideą chrześcijańskiego imperium a ideą chrześcijańskiego narodu Fiodor Tiutczew, Włodzimierz Sołowjow, Fiodor Dostojewski. Próba syntezy... 210

6Spis treści Anna Kościołek, Arleta Szulc, Motyw świątyni w twórczości Fiodora Dostojewskiego... 226 Martyna Kowalska, Dostojewski i Sołżenicyn. Droga do Boga... 238 Barbara Bałaś, Anioł i diabeł u Fiodora Dostojewskiego i Wieniedikta Jerofi ejewa... 249 III Wpływy, inspiracje, paralele... 261 Ágnes Dukkon, Достоевский и психология Карл Густав Карус (1789 1869) в кругозоре писателя... 263 Joanna Bobula, Karamazowowie jako nosiciele świadomości kryzysowej. Twórczy dialog Mykoły Chwylowego z Fiodorem Dostojewskim... 275 Justyna Mirońska, Problem społecznego wyalienowania człowieka w dyskursie komparatystycznym. Notatki z podziemia Fiodora Dostojewskiego i Moskwa- -Pietuszki Wieniedikta Jerofi ejewa... 285 Danuta Szymonik, Fiodor Dostojewski i Iwan Franko: między akceptacją a negacją... 294 Katarzyna Walasek, Axe is the name of mine, czyli Aleksandra Dugina rzecz o Rosji 303 Michał Kuryłowicz, Чокан Валиханов или мысль Достоевского в степи... 311 Michał Lubina, Dostojewski a Chiny. Miejsce Chin w twórczości pisarza oraz recepcja Dostojewskiego w Państwie Środka... 318 Kinga Nędza-Sikoniowska, Architektoniczna dostojewszczyzna o pewnej konstruktywistycznej (samo)krytyce... 329 Indeks nazwisk... 345 Указатель имен... 349

Anna Raźny Słowo wstępne. Fiodor Dostojewski w kręgu problemów kultury Niniejsza książka jest zaproszeniem do spotkania z Fiodorem Dostojewskim w kręgu problemów kultury nie tylko rosyjskiej, ale również europejskiej i azjatyckiej od drugiej połowy XIX stulecia po pierwsze dziesięciolecie XXI wieku. Krąg ten obejmuje kilka epok kultury: okres realizmu i neorealizmu, modernizm i jego dwudziestowieczne transformacje, postmodernizm. Każda z nich potwierdza niesłabnącą kulturotwórczą rolę autora Braci Karamazow. Mówią o tym zgromadzone w niniejszym tomie prace nie tyko cenionych znawców Dostojewskiego, ale również przedstawicieli najmłodszego pokolenia jego badaczy reprezentujących różne temperamenty naukowe i warsztaty. Tom stanowi monograficzne ujęcie zawartej w tytule problematyki, dla której zostały zarysowane trzy płaszczyzny: (1) filozofii, antropologii i aksjologii, (2) religii, metafizyki i eschatologii, (3) inspiracji, wpływów i paralel. Szczególnie ważny dla autorów niniejszego tomu jest w kontekście antymetafizycznej i antyaksjologicznej kultury współczesnej stosunek Dostojewskiego do świata wartości, problem ich podziału i hierarchizacji, a także kryteria ich klasyfikacji. Przekazując odbiorcy określony obraz wartości, utwory Dostojewskiego odgrywają rolę mediacyjną, nade wszystko w aspekcie poznawczym. Wskazują ponadto na ich powinnościowy charakter i konieczność realizacji. W pierwszym przypadku pisarz uzasadnia przez swe utwory, dlaczego dane wartości powinny zaistnieć, skoro nie są tym, co jest, lecz tym, co być powinno. Dzieło Dostojewskiego mówi o wartościach to samo co filozofia wartości. Reprezentatywne dla tej drugiej jest stanowisko Marii Gołaszewskiej: Stoimy bowiem na stanowisku, że być powinno to, co być nie musi, co nie jest koniecznością, co nosi w sobie jedynie możliwość istnienia, lecz także nieistnienia, ewentualnie istnienia pełnego lub niepełnego (niedoskonałego, ułomnego, częściowego). Jeśli chcemy przyznać wartościom charakter powinnościowy, musimy znaleźć uzasadnienie dla owej powinności w czymś, co jest wobec nich nadrzędne, przyznając im tym samym rangę bytów możliwych, a nie koniecznych. Wydaje się, że wartości różnią się od bytu, i że z kolei to, co jest, nie może być utożsamiane z wartością przez sam fakt, że jest. Wartości są możliwościami tkwiącymi w bycie; nie są bytami, ponieważ byty są czymś koniecznym, po prostu istnieją; gdy orzekamy o nich, że istnieć powinny, przechodzimy na płaszczyznę traktowania ich w aspekcie możliwościowym i ujmujemy je jako wartości 1. 1 M. Gołaszewska, Metafi zyka wartości [w:] O wartościowaniu w badaniach literackich, red. S. Sawicki, Lublin 1986, s. 69.

8 Anna Raźny W drugim przypadku Dostojewski mówi, że konieczność realizacji wartości jest koniecznością ze względu nie tylko na konkretnego człowieka, ale również na jego transcendentne ukierunkowanie. Jego bohater to homo transcendens stojący wobec Boga. Ja tego bohatera wyrażające się przez jego samoświadomość jest nie tylko ja aksjologicznym, ale również transcendentnym i zarazem metafizycznym. Kieruje bohatera ku temu, co go doskonali, lub ku temu, co go niszczy. Ku dobru lub złu, ponad którymi sytuuje się to, co pewne w istnieniu, ale zarazem radykalnie transcendentne dla człowieka jako źródło istnienia Transcendencja. Dla Dostojewskiego Transcendencja nie jest Bogiem filozofów, lecz Bogiem chrześcijan. W wymiarze historyczno-kulturowym jest to Bóg prawosławnej Rosji. Przez wartości bohater Dostojewskiego doświadcza czegoś, czego nie jest w stanie zracjonalizować. To, czego doświadcza, wykracza poza jego rozumienie. Doświadczenie tego więcej jest możliwe według pisarza dzięki strukturze wewnętrznej człowieka. Ona jednak nie stanowi tu żadnego warunku, nie wpływa na wymiar więcej ani tym bardziej na jego znaczenie dla człowieka. Struktura wewnętrzna bohaterów Dostojewskiego pozwala jedynie wniknąć w sferę niezrozumiałego i ujrzeć w niej drogę wiodącą ku tajemnicy Boga. Dzięki swej duchowości bohater uzyskuje określony status: jest kimś, kto wchodzi w relację z Bogiem. Relacje te można ująć za Paulem Ricoeurem przez kategorię wobec człowiek stoi wobec Boga. Kategoria wobec rządzi przede wszystkim pojęciem grzechu. Nie należy jej jednak rozumieć jako czynnika wyznaczającego to pojęcie. Jak podkreśla Ricoeur, wobec nie oznacza jedynie pozycji istoty grzesznej w obliczu Stwórcy, który jest nie tylko tajemnicą, ale również dobrem najwyższym 2. Człowiek staje zatem przed wartością najwyższą i absolutną. Doświadczenie etyczne bohaterów stojących wobec Boga ma nade wszystko charakter metafizyczny i religijny zarazem. Dobro zbliża ich do Boga, zło oddala. Oprócz sfery doświadczeń aksjologicznych (etycznych) jest w bohaterze Dostojewskiego jeszcze jedna sfera, pasywna, nieobjęta aktami, przez którą przebiegają tajemnicze więzy łączące człowieka z Bogiem. Przez nią staje się on homo transcendens, który słyszy jak by powiedział Gabriel Marcel wezwanie idące od Boga 3. Na tajemnicze wezwanie odpowiada lub nie. Stosunek bohaterów Dostojewskiego do owego wezwania jest oparty na wolności, którą pisarz rozpatruje w odniesieniu i do Boga, i do innego człowieka. Ona też sprawia, że badacze wciąż na nowo stawiają pytanie o ich pierwszeństwo w twórczości Dostojewskiego, dzieląc się na dwie grupy. Dla jednej religia sytuuje się ponad wolnością, dla drugiej wolność ponad religią. Zarówno w pierwszym, jak i drugim przypadku jest możliwe zastosowanie kategorii metafizyki, teologii, eschatologii i antropologii określonej tradycją bizantyjsko-prawosławną, ale również zachodniej, wyrastającej z ducha katolicyzmu i cywilizacji łacińskiej. Te aktualne wciąż możliwości badawcze są obok istniejących nadal wpływów Dostojewskiego na różne kręgi kulturowe świadectwem uniwersalizmu jego myśli. 2 P. Ricoeur, Symbolika zła, przeł. S. Cichowicz, M. Ochab, Warszawa 1986, s. 50 58. 3 G. Marcel, Być i mieć, przeł. P. Lubicz, Warszawa 1986.

I W kręgu filozofii, antropologii, aksjologii

Michał Bohun Dostojewski. Nędza i wielkość kultury Tytuł niniejszego szkicu świadomie nawiązuje do najsłynniejszego bodaj i najczęściej, obok zakładu, komentowanego fragmentu Myśli Pascala w układzie Jacques a Chevaliera. Chciałbym przekonać Czytelnika, że nie jest to jedynie pusty, erudycyjny popis, ale wyraz pewnego przekonania, które towarzyszy moim namysłom nad ideową zawartością twórczości Fiodora Dostojewskiego już od pewnego czasu. Nie jest to myśl szczególnie odkrywcza ani nowa, ale Pascalowski wątek nadaje jej pewną dynamikę. W pierwotnym moim zamiarze tytuł miał mówić o samej nędzy, nawiązując do głośnych dzieł Marksa i Poppera, a treść szkicu miała oscylować wokół motywów demaskatorskich względem roszczeń fałszywej kultury. Takie jednak zawężenie zaciera istotną cechę światopoglądu Dostojewskiego, która wyraźnie łączy go z francuskim siedemnastowiecznym filozofem. Więzi takich jest zresztą wiele. W tym miejscu pomijam wyraźne analogie ideowe, zarówno zbieżność fundamentalnego nastawienia obaj są chrześcijańskimi apologetami zmagającymi się z nowożytną niewiarą i sceptycyzmem, obaj dążą do chrześcijańskiej odnowy, obaj za pierwszoplanowe zadanie religijne uznają dogłębne przemyślenie losu człowieka w zdesakralizowanym świecie, obaj wreszcie uprawiają religijną antropologię, stając się prekursorami chrześcijańskiego egzystencjalizmu pomijam również wiele podobieństw w szczegółach ich poglądów, łącznie z najbardziej fundamentalnym, czyli obroną racji serca przeciwstawiającego się dominacji mechanicznego ratio. W tym momencie chciałbym zwrócić uwagę na formalny aspekt ich stylów myślenia, który bez żadnej przesady można nazwać dialektycznym. Pascala i Dostojewskiego łączy umiejętność dostrzegania sprzeczności i przeciwieństw tam, gdzie potoczny rozsądek lub kalkulujący rozum nie widzą zgoła nic. Łączy ich dostrzeganie głębi i sensu pomiędzy ludzkimi tak i nie, obaj wiedzą, że nic w ludzkim świecie nie jest proste ani jednoznaczne, że każdej myśli, marzeniu czy działaniu towarzyszy jakiś nieodgadniony cień, jakaś druga strona, którą najwygodniej byłoby pomijać, by nie zakłócać bezproblemowości życia w okowach pozorów. Racje pozorów, jak je nazywa Pascal, to złudzenia i fałsze, które pomagają funkcjonować w świecie. Dialektyczność myślenia Dostojewskiego podkreślało wielu badaczy, ale najbardziej dobitnie czynił to bodaj Michaił Bachtin, co łatwo wytłumaczyć jego własną predylekcją do metody dialektycznej. W notatkach do nowej wersji Problemów twórczości Dostojewskiego pochodzących z początku lat sześćdziesiątych dwudziestego wieku jest podkreślone to nad wyraz dobitnie:

12 Michał Bohun Każdy obraz odnosi się do całości, zapowiada tę całość, jest reprezentantem jej wewnętrznie sprzecznej, konstytuującej się jedności. Bez odniesienia do całości obraz traci status obrazu, jest tylko pojedynczym, indywidualnym zamkniętym w swoich granicach fenomenem. (...) Spoza zwycięstwa zawsze prześwituje klęska, spoza klęski zwycięstwo, zza początku koniec. Każde niech się stanie nieuchronnie zawiera w sobie niech przeminie 1. Szczególnie dwa ostatnie zdania są dla mnie niezwykle ważne i traktować je można bez mała jako motto i streszczenie całego mojego szkicu. Już sama ta ogólna charakterystyka pozwala wstępnie nakreślić swoistą dialektykę kultury w myśleniu Dostojewskiego. Z jednej strony kultura zapoznająca swe religijne źródła, przekształcająca się w wyrachowaną cywilizację, której mnożące się w geometrycznym tempie gadżety otumaniają i niewolą. Z drugiej strony kultura autentycznie religijna, która nie tylko wiąże człowieka z Bogiem, ale jest sposobem kultywowania ludzkiego życia, uczłowieczaniem świata czy wprost naśladującym boską kreację tworzeniem rzeczywistości prawdziwie człowieczej. To, że słowa Dostojewski i kultura są z sobą nierozerwalnie splecione, jest oczywistością, nawet kiedy związek ów dopełniamy określeniem wielki. Dostojewski to przecież wielki twórca kultury i wielki jej znawca, który nie tylko wiele zrozumiał, ale też dużo przewidział i przepowiedział. Wielki inspirator kultury nowoczesnej, w pewnym sensie duchowy ojciec nowoczesności i zarazem jeden z największych jej krytyków, badacz jej meandrów i zagrożeń. Można spierać się o znaczenie i sens jego poszczególnych dzieł, poglądów i wyborów, jedno jest jednak pewne: bez Dostojewskiego historia kultury rosyjskiej i światowej wyglądałaby inaczej. Jak? trudno to rozstrzygnąć, z pewnością jednak byłaby uboższa. Trzeba przy tym pamiętać, że prozaik i myśliciel, który żył z pisarstwa, czyli z produkowania kulturalnych artefaktów, i który żył w świecie kultury idei, dzieł literackich i plastycznych, muzycznych i wszelkich innych, oraz żył w środowisku twórców i odbiorców kultury nie miał bezkrytycznego stosunku do własnej pracy i kultury w ogóle. Będąc wyczulonym na zagrożenia immanentnie tkwiące w kulturze, nie negował jej tak radykalnie jak współcześni mu nihiliści różnych orientacji od ateistycznych utylitarystów poczynając, a na religijnych fanatykach kończąc 2. 1 Ja Inny. Wokół Bachtina. Antologia, red. D. Ulicka, t. I, Kraków 2009, s. 499 (cytowany fragment w przekładzie D. Ulickiej). 2 W czasach Dostojewskiego nihilizm kulturalny przybierał różne formy. Mieściły się tutaj różnorodnie inspirowane poglądy i postawy, które negowały kulturę jako dzieło szatańskie, grzeszne, oddające cześć bożkom tego świata, sprzyjające wywrotowym skłonnościom, rozbudzające emancypujące żądze bądź mydlące oczy uciskanym wiernym. Paleta stanowisk jest szeroka: od nihilistów sensu stricto z Dymitrem Pisariewem na czele, przez wątpiących w cenę kultury wysokiej narodników, aż po starowierców i zwalczającego ich ze stanowiska Cerkwi oficjalnej Konstantego Pobiedonoscewa (nihilizm Pobiedonoscewa znakomicie uchwycił Mikołaj Bierdiajew w szkicu opublikowanym z powodu śmierci Oberprokuratora Świątobliwego Synodu i mentora Dostojewskiego. Zob. M. Bierdiajew, Nihilizm na rieligioznoj poczwie [w:] idem, Duchownyj krizis intielligencii, Moskwa 1998). Trzeba jednak dopowiedzieć, że najbardziej znanym, najwyrazistszym i najbardziej wpływowym przedstawicielem religijnego nihilizmu był oczywiście Lew Tołstoj.

Dostojewski. Nędza i wielkość kultury 13 Dostojewski nie rozwiązuje problemów kultury. Jego wielkość polega na skali i głębi stawianych zagadnień, niekoniecznie zaś na ich szczegółowych rozstrzygnięciach. To, o co pytał; to, co go niepokoiło jest bardziej żywotne niż manifestacje własnego stanowiska. Wystarczy jeden przykład: Dostojewski jako monarchistyczny narodowy socjalista może fascynować historyków idei tak jest w moim przypadku ale to jest zaledwie historiografia, a nawet archeologia nowoczesnego ducha. Ogranicza w ten sposób osobowość i twórczość przekraczającą de facto wiele granic. U Dostojewskiego najbardziej fascynujące są problemy, które postawił, ale których nie rozwiązał, samemu nie odczuwając być może ich wagi, ale formułując je w genialny sposób i wykraczając poza swój czas. W tym sensie Dostojewski był twórcą niewczesnym nie w swoim czasie który w wielu kwestiach wyprzedzał swoją epokę, w innych zaś wydawał się tkwić w epokach przeszłych, a nawet niebyłych. W dziewiętnastym stuleciu z postępującą sekularyzacją, pozytywizmem i scjentyzmem, kapitalizmem w wydaniu manchesterskim, z radykalizacją nastrojów społecznych, nadciągającym buntem mas ( skrzywdzonych i poniżonych ), mieszczaństwem i urbanizacją nie czuł się u siebie, a nowoczesny Zachód przedstawiał dlań zatrważający obraz przyszłości, przed którą wszelkimi sposobami należy ocalić Rosję. Dostojewski był jakby poza czasem. To, co może wydawać się osobistą wadą lub udręką, zarazem odsyła do tego, czym jest naprawdę kultura, która też nigdy nie jest w swoim czasie, bo pokonuje przemijanie i czas. Dostojewski, tak żywo reagujący na kryzys swojej epoki, jednocześnie istnieje poza nią przemawia do kolejnych pokoleń, niepokoi kolejnych czytelników, wciąż daje do myślenia. Jest bowiem wielkim twórcą kultury, klasykiem, a najważniejszą cechą kultury prawdziwej jest idealny charakter urzeczywistnianych w niej wartości. Mówiąc prościej, autentyczna kultura nie przemija, a przekonanie to może się wiązać albo z nastawieniem religijnym, jak u Dostojewskiego, albo z przeświadczeniem o uniwersalnym, powszechnie ważnym sposobie obowiązywania wartości kulturowych. Oba te przekonania niekoniecznie muszą się wykluczać. Tragedia kultury polega na tym, że ludzkie dzieła wymykają się idealnym aspiracjom i świadomym zamiarom ich twórców. To dotyczy zresztą całego ludzkiego świata, którego dwoistej natury człowiek nie jest w stanie przezwyciężyć. Trwaniu towarzyszy przemijanie, wzniosłym celom opłakane skutki ludzkich działań, rozum zamiast wyzwalać i odkrywać prawdę niewoli i łudzi, ludzkie powinności wobec świata i innych przemieniają się w pychę i tyranię, miłość unieszczęśliwia, a szczęście to chwila zapomnienia wśród plugastwa i rozpaczy oto niepełny, ale symptomatyczny zestaw tematów Dostojewskiego. U autora Zbrodni i kary szczególnie ważna jest perspektywa ciemnej strony, cienia, negatywu każdej idei, każdej wartości czy normy regulującej ludzkie życie. Tego wszystkiego, co ukryte pod zasłoną rutyny, codzienności, pozornego ładu powszedniego bytowania. Tymczasem to, co ludzie swym indywidualnym bądź zbiorowym czynem zdziałali a w ludzkim świecie nie ma przecież nic innego ma swoją drugą,

14 Michał Bohun niepokojącą stronę. Tak samo jak każda wzniosła myśl, marzenie i dążenie. Wszystko, co ludzkie, jest dwoiste, ma swój rewers, najczęściej przerażający. Samej kulturze towarzyszy nieodmiennie jej nihilistyczna kontestacja bądź ascetyczne zwątpienie. Takie przekonanie było źródłem religijności Dostojewskiego. Jego nadziei, że Chrystus nie ma drugiego oblicza, że chrześcijaństwo jest religią pełni i zupełności, że Bóg jest ponad prawdą, sprawiedliwością, szczęściem wszystkimi ludzkimi miarami. W ten sposób zarysowuje się podstawowa antynomia: pomiędzy religią (albo Chrystusem, albo Kościołem u rosyjskiego pisarza są to w pewnym sensie synonimy), czyli porządkiem absolutnej pełni, a kulturą (czyli światem człowieka przez ludzkie czyny i zaniechania stworzonym, za który ludzie muszą brać odpowiedzialność). Właśnie w takiej konfrontacji kultura okazuje się wielka i nędzna jednocześnie. Albo, mówiąc po Pascalowsku: kultura jest paradoksalnym wyrazem podwójnej ludzkiej kondycji: wielkości i nędzy człowieka. Przede wszystkim trzeba podkreślić, że Dostojewski nie był nihilistą religijnym, odrzucającym kulturę jako niepotrzebny wytwór świata pogrążonego w złu i grzechu. Nie potępiał i nie negował rzeczywistości w imię religijnego ideału i idyllicznej harmonii nieskazitelnych dzieci Bożych. Był przenikliwym krytykiem zwyrodniałych form kultury, czy raczej pseudomorfoz, jak królestwo mieszczańskiego kiczu czy sztuka podporządkowana wartościom społecznym i celom politycznym. Dostojewski nie głosił, że kultura zbyt dużo kosztuje, bo odwraca ludzi od spraw niebieskich i zbawienia, a wtedy ludzie płacą za nią życiem wiecznym (to jest argument stary jak chrześcijaństwo, które u swych historycznych początków musiało zderzyć się z kulturalnym wyrafinowaniem starożytnych Greków i Rzymian, i który powracał w wielu ruchach chrześcijańskiej odnowy, na przykład w jansenizmie, z którym związał się Pascal). Drugi, nowoczesny, zeświecczony wariant takiego przekonania głosi, że kultura zbyt dużo kosztuje, bo okupiona jest wyzyskiem, nędzą i cierpieniem warstw niższych, których trud umożliwia elitom tworzenie kultury tak zwanej wyższej był to argument russoistyczny, którym tak bardzo przejęli się rosyjscy myśliciele o populistycznych skłonnościach (jak Tołstoj czy socjaliści agrarni). Dostojewski wie, że kultura dużo kosztuje i pyta o jej cenę, ale nie przeważa u niego ani transcendentny ascetyzm, ani russoistyczny populizm, choć oba te wątki są jakoś obecne w światopoglądzie pisarza, toczą w nim walkę i wciąż są dyskutowane w jego zmaganiach ideowych 3. Dostojewski nie odrzuca samej kultury. Przeciwnie, nazwałbym jego stanowisko swoistym kulturalizmem czy też pankulturalizmem. Wasyl Zieńkowskij wypowiada myśl podobną, acz zawężoną, twierdząc, że myślenie Dostojewskiego jest niemal 3 Wydaje się, że Wasyl Zienkowskij w swojej Historii fi lozofi i rosyjskiej zanadto upraszcza sprawę, bezdyskusyjnie uznając Dostojewskiego za przedstawiciela chrześcijańskiego naturalizmu, czyli religijnej wersji russoizmu. Wynika to najpewniej z heurystycznego klucza, jaki Zienkowskij zastosował do badania dziejów myśli rosyjskiej, której głównym wątkiem miałby być spór pomiędzy immanentystycznym naturalizmem (russoizmem) i cerkiewnym transcendentyzmem. O Dostojewskim zob.: W.W. Zienkowskij, Istorija russkoj fi łosofi i, t. I, cz. 2, Leningrad 1991, s. 222 223, 227 230.

Indeks nazwisk Abassy Małgorzata 292 Agejewa Wiera 278 Aksakow Konstantin 168 Aleksander Wielki 212 Aleksiejew Mikołaj 306 Allain Louis 114 Andriejew Leonid 299 Andrusiewicz Andrzej 117, 165 Antoni, metropolita 196 198 Apanowicz Franciszek 124 Applebaum Anne 124, 128 Arendt Hannah 212 Arystoteles 25, 267 269, 272, 286 Askoldow Aleksander 68 Bachórz Józef 157 158 Bachtin Michaił 11, 38, 47, 63 64, 75, 77, 149, 250, 339 Bäcker Roman 309 Baczwarow M. 304 Baldock John 232 Balthasar Hans U. von 70 Baran Bogdan 83 Baranowska Małgorzata 204, 207 Barcik Anna 287, 288 Bartnik Czesław 7 Bauman Zygmunt 75, 83, 88, 92, 94 Baumgarth Christa340 Bestużew-Riumin Konstantin 305 Bieliński Wisarion 295 Bierdiajew Mikołaj 12, 40, 47, 82, 116, 138 139, 141, 149, 183, 200, 252, 254, 255, 259, 285 Bodde Derk 322 Bogusławski Jan 161, 163 Bohun Michał 114, 116 Bonaparte Napoleon 213, 215 Bosch Hieronim 290 Briusow Walerij 299 Brzoza Halina 291 Buczyńska-Garewicz Hanna 202, 204, 206 208 Bułgakow Sergiusz 20, 138, 250, 251, 250, 252 Bułhakow Michaił 140 Burke Edmund 39 Butaszewicz-Pietraszewski Michaił 115, 241 Bykow Dmitrij 238 Camus Albert 279 Carus Karol 263 274, 278 Caswell Walsh Mary 238 Chevalier Jacques 11 Chojnicka Krystyna 213 Chomiakow Aleksy 117, 194, 338 Chrapowicki Antoni 192, 194, 196 198 Chryssavgis John 147 Chwalba Andrzej 165 Chwyla Andrij 280 Chwylowy Mykoła (właśc. Fitilow) 275 284 Cierniak Urszula 192 Ciesielski Stanisław 124 Cohen Saul B. 304 Cohn-Wiener Ernst 330 Cymborska-Leboda Maria 69, 302 Czechow Anton 326 Czernichow Jakow 333 Czernyszewski Mikołaj 143, 295 Danilewski Mikołaj 18, 118, 304 306 Dickens Karol 341 Dilthey Wilhelm 65 Dobieszewski Janusz 114 Dobrolubow Mikołaj 21 22, 295 Dostojewska Anna 101, 103, 104, 105, 121 Dostojewski Fiodor 15, 16, 46, 48, 78, 51 53, 54, 61, 80 81, 86, 98, 101, 109, 117, 122, 126, 127, 130, 149, 153, 161, 162, 168, 174, 176, 186, 188, 194, 195, 200, 201, 217, 218, 226, 227, 230, 232, 233, 239, 254, 255, 256, 275, 283, 286, 287, 312, 315, 319, 320, 341 Drawicz Andrzej 241, 290 Dudek Andrzej 249, 252, 289, 304 Dugin Aleksander 119, 303 310 Durkheim Émile 321 Eberhardt Piotr 306 Evdokimov Paul 75 76, 78, 195, 196, 197, 228, 306, 338 339, 341 Feuerbach Ludwik 39 Fiodorow Mikołaj 17, 185, 187 183 190, 222 Flis Jan 227 Fłorowski Georgij 222, 306

346 Indeks nazwisk Forstner Dorothea 227 Fourier Charles 126, 243 Franciszek Józef 294 Frank Siemion 20 Franko Iwan 294 302 Fűrst J. 177 Gadacz Tadeusz 243, 244 Gajda Janusz 288 Gawlikowski Krzysztof 320, 321, 323, 324 George D.E.R. 64 Gide André 243, 247 Ginzburg Eugenia 128 Glinka Fiodor 167 Glucksmann André 292 Gogacz Mieczysław 42 Gogol Mikołaj 157, 295, 296, 298 Golińska Joanna 92 Gołaszewska Maria 7 Gonczarow Iwan 107, 297 Gorki Maksym 295, 336 Goya Francisco 290 Grossman Wasilij 91, 99, 315 316 Grzech J. 80 Grzegorz VII 210 Grzegorz z Nyssy 195 Guardini Romano 114 Gumilow Lew 307 Hani J. 232, 234, 235 Hauptman Gerhart 298 Haushofer Karl Ernst 304 Hegel Georg W.F.15, 40 Heller Michał 124, 129, 131, 132, 136, 137, 247, 257 Hercen Aleksander 58, 292, 295 Herodot 303 Hieronim św. 341 Hildebrand Dietrich von 201 Holbein Hans 121 Huntington Samuel 123 Ingarden Roman 37 Iwanow Wiaczesław 63 73 Jałowiecki Bogdan 329 Jan Paweł II 134 Janion Maria 300 Januszkiewicz Michał 287 Jasienica Paweł 166 Jastrząb Dariusz 239, 243 Jencks Charles 329 Jerofiejew Wieniedikt 84 85, 91, 249 260, 285 293 Jewdokimow Dorota 235 Jędrzejczyk Dariusz 227 Kaczyńska Elżbieta 127 Kajdański Edward 323 Kangxi, cesarz 322 Kant Immanuel 25, 40, 254 Kantor Władimir 47, 77 78, 149 Kapuścik Jerzy 39, 116 Karamzin Nikołaj 304 305 Karol Wielki 212, 213 Karsawin Lew 306 Kartaszew Anton 194, 198 Kasatkina Tatiana A. 108, 110, 153, 155, 173 175, 228, 326 Kasperski Edward 300 Katkow Michaił 164 Keldysz W.A.63, 65 Kelly C. 178 Kierejewski Iwan 117 Kierkegaard Søren 38 39 Kiriłow Irina 243 Kirkor Adam H. 158 Kirył, patriarcha 194 Kleist Heinrich von 296 Kluczewski Wasilij 305 Kłosiewicz L. 330 Kolmaš Jozef 322 Konarski Szymon 161 Kondakow Iwan W. 60, 72 Konopnicka Maria 298 Konstantyn Wielki 215 Kopaliński Władysław 285 Kormiłow Siergiej 299 Kościołek Anna 114, 232 Kowalczyk Stanisław 244 Kowalska Maria 238 Kraszewski Józef Ignacy 295 Krąpiec Mieczysław 43, 76 Krutikowa N. 299, 301 Kryshtal H. 251, 254, 255 Kwiatkowski K. 88 Lednicki Wacław 169 Leibniz Gottfried W. 257 Leloup Jean Y. 234 Leontjew Konstanty 305 Leontjew Maksym 322

Indeks nazwisk 347 Lermontow Michaił 299 Leśniewski Krzysztof 148 Lewandowski Edmund 75 Liburska Lidia 115 Lin Yutang 322 Linton R. 51 Liu Wenfei 326 Loewe Michael 321 Loos Adolf 333 334 Lu Xin 327 Lucker M. 227, 234 Ludwik XIV 212 Luter Martin 210 211 Lyotard Jean 75 Łamański Włodzimierz 305 Łopuchin Piotr 193 194 Łukawski Zygmunt 312 Machar Józef Światopełk 297 Mackiewicz Stanisław, Cat 81, 126, 158, 159, 160, 163, 164 Mackinder Halford John 303, 308 Mahan Alfred Thayer 303 Maistre Joseph de 39, 214 Maksimowa J. 329 Maksymowicz Jan 324 Mannheim Karl 54 Marcel Gabriel 8, 40, 125, 341 Marinetti Filippo 340 Marks Karol 1, 39 Michalski M. 134 Mickiewicz Adam 300 Mielnikow Konstantin 330 Mikiciuk Elżbieta 37, 41, 116, 121, 235 Mikołaj I, car 55, 126 Mirecki Aleksander 161, 163 Myron 340 Miś A. 79 Moczulski Konstantin 44 45, 54, 61, 114 Moczulski Leszek 304, 306 Morin Edgar 256 Morka A. 136 Mote Frederick 321 Mucha Bogusław 163, 167 Mukoid Ewa 254 Nadskakuła Olga 119 Nasierowski Z. 127 Nedoncelle Maurice 42 43, 120 Niekrasow Nikołaj 295 Nowak J. 285 Ollivier S. 150 Olszewska H. 213 Olszewski W. 321, 324 Orłowski Jan 159, 169, 161, 163, 164, 167, 171 174 Orzeszkowa Eliza 297 Ostrowski Aleksander 297 Otto Rudolf 321 Pabiasz W. 226 Paprocki Henryk 50, 116, 257 Parchomienko Michaił 294 Pascal Blaise 11, 14 Paszkiewicz P. 323 Pearce John 242, 247 Pielewin Wiktor 85, 86, 88 94, 95 Pietraś Marek 93 Pietrzycka-Bohosiewicz Krystyna 136 Piotr I 216, 218, 219, 322 Piotrowski P. 329 Pisariew Dmitrij 12 Platon 69, 268 269, 272 Pleszczejew Aleksiej 297 Płatonow Oleg 192, 194 Pokrowski Michaił 305 Polewoj Nikołaj 305 Poniatowski Z. 321 Popper Karl 11 Poręba Stanisław 242 Potulski Jakub 305, 306, 307 Pozdniakow Elgiz 307 Poźniak Telesfor 114, 234 Przybylski Ryszard 36, 40, 60, 114, 116, 124, 125, 126, 128, 135, 162, 240, 245, 316 Pasternak Borys 276, 282 Puszkin Aleksander 151, 157, 263, 295, 298 Raźny Anna 43, 45, 68, 72, 84, 114, 116, 122, 124, 125, 128, 129, 136, 137, 308, 335 Reymont Władysław 341 Ricoeur Pa ul 8 Rodziński W. 323 Roosevelt Teodor 303 Rousseau Jean Jacques 212, 286 287 Samarin Jurij 164 Sant Elli Antonio 333 Sarnitz A. 333 Sartre Jean Paul 288 Sawicki Piotr 306 Scheler Max 65 67, 202, 203 208 Schelling Fryderyk 267, 278

348 Indeks nazwisk Schiller Friedrich 64 Schreiner J. 195 Schubert Franciszek 278 Schulz E. 304 Serczyk Władysław 164 Skobcowa Jelizawieta 138 145 Skwirski Jan E. 158 159 Sloterdijk Peter 83, 85, 95 Sławek Tadeusz 50 Smaga Józef 114, 161 162 Snyczow Iwan (metropolita Jan)119 Sołowjow Siergiej 305, 338 Sołowjow Włodzimierz 67, 210, 218 219, 221, 223 Sołżenicyn Aleksander 134, 238 248 Špidlik Thomâs 147 Spiess J. 247 Spykman Nikolaus 304 Stalin Józef 90 Steiner Rudolf 278 Stirner Max 40 Stołowicz Leonid 141 142 Strauss-Hupe Robert 304 Strzelecki Jan 246 Stużewski W. 341 Suchanek Lucjan 192, 194, 247 Sukenick Ronald 94 Suliborski A. 304 Supa Wanda 289 Suwczyński Piotr 306 Sykulski Leszek 303, 307 Szałamow Warłam 124 137 Szczedrin-Sałtykow Michaił 295, 296 Szczepański J. 290 Szczepański M.S. 329 Szekspir William 159, 270 Szestow Lew 64 Szifrin Awraam 124 Szybalski Kamil 132 Szymczyk Martyna 239 Ściegienny Piotr 161 Śliwowska Wiktoria 54 Środa Magdalena 246 Tarnowski Karol 67 68, 202 203 Tazbir Janusz 165 166 Tieńszański Piotr Siemionow 305 Tischner Józef 36, 58 59, 130 131, 134, 205, 207, 239, 253, 256 Tiutczew Fiodor 210 225, 267 268 Tokarzewski Szymon 160, 161, 162, 163 Tołstoj Lew 12, 14, 107, 157, 187, 271, 295, 296, 326 Tomasz, św. 253 Trubieckoj Mikołaj 306 Tukidydes 303 Tulli Magdalena 331 332 Turgieniew Iwan 107, 295, 296, 326 Ulicka Danuta 12 Urbankowski Bogdan 88, 240 241, 246 Uspienski Gleb 295, 297 Uspienski Lew 227 Uścinowicz J. 229 Uzdowski Marian 306 Walicki Andrzej 77, 114, 117, 123, 157, 160, 164 165, 211, 338 Wandam Aleksiej 306 Wasiewicz J. 285 Waśkiewicz A 287 Weber Max 65 66 Wereszczagin Iwan 330 341 Wiernadski Gienadij 305 306 Włodzimierz Wielki 194 Wodziński Cezary 114 Wolff-Powęska Anna 304 Wołosewicz Gierogij 136 Wrangel Aleksander 97, 103, 125, 269 Wyrypajew Iwan 87 93, 95 Yi-Fu Tuan 331 Zapaśnik S. 312 Zhan Bianhe 326 Zienkowski Wasyl 14 15, 138, 139 Zola Emil 297 Żejmo B. 244 Żeromski Stefan 166 Żochowski Józef 161, 163 Życiński Józef 85

Указатель имен Адыбаева Г. 171 Антоний, Митрополит 196 198 Аристотель 25, 267 269, 272, 286 Бакунин Михаил 58 Бахтин Михаил 11, 38, 47, 63 64, 75, 77, 149, 250, 339 Белов Сергей 97 99, 102 Белый Григорий 177 Бердяев Михаил 12, 40, 47, 82, 116, 138 139, 141, 149, 183, 200, 252, 254, 255, 259, 285 Бирон В. 226 Буданова Н.Ф. 51, 53 Булгаков Сергей Н. 20, 138, 250, 251, 250, 252 Вандам Е.А. 306 Валиханов Чокан Чингисович (Мухаммéд- -Ханáфия) 311 317 Врангель Александр Егорович 97, 103, 125, 269 Вырыпаев Иван 87 93, 95 Галль Франц Й. 151 Геллер Михаил 124, 129, 131, 132, 136, 137, 247, 257 Герцен Александр 58, 292, 295 Гёте Иоганн Вольфганг 266 Гончаров Иван 107, 297 Горький Максим 295, 336 Гроссман А.П. 91, 99, 315 316 Гумбольдт А. 266 Давыдова М. 88 Декарт 25 Достоевская Анна Г. 101, 103, 104, 105, 121 Достоевский Фёдор М. 15, 16, 46, 48, 78, 51 53, 54, 61, 80 81, 86, 98, 101, 109, 117, 122, 126, 127, 130, 149, 153, 161, 162, 168, 174, 176, 186, 188, 194, 195, 200, 201, 217, 218, 226, 227, 230, 232, 233, 239, 254, 255, 256, 275, 283, 286, 287, 312, 315, 319, 320, 341 Ермаков И.Д. 263 265, 272 Ерофеев Виктор 95 Жуковский Василий А. 268, 269 Зеньковский Василий В. 14 15, 138, 139 Иванов Вячеслав 63 73 Измайлов Александр А. 103, 105 Иларион А. 193 Кант Иммануил 25, 40, 254 Кантор Владимир 47, 77, 78, 149 Карус Карл Густав 263 274 Карякин Юрий 187 Касаткина Татяна 108, 110, 153, 155, 173 175, 228, 326 Каспар Фридрих Давид 266 Кельдыш В.А. 63, 65 Кемпинский Антоний 58 Кирилл, Патриарх 194 Кондаков Игорь В. 60, 72 Кормилов Сергей 299 Крутикова Н. 299, 301 Кузьмина-Караваева Е.Ю. 139 142, 144 Курганов Ефим 150 Лепахин Валерий 228 Линтон Р. 51 Лопухин Петр 193, 194 Лосский Владимир Н. 26, 147 Лотман Юрий 50, 60 Лю Вэньфэй 326 Макаренко Антон 177 Маньковская И.Б. 29 Михайловский Николай К. 263 Михалков Сергей 171, 175 Мочульский Константин 44 45, 54, 61, 114 Набоков Владимир 270, 271 Найфельд-Апати Йоланта 270, 272 Наседкин Н.Н. 99, 101 Николай I 55, 126 Носов Н.А. 32 Орловский Ян 159, 169, 161, 163, 164, 167, 171 174 Пантелеев Леонид 177 Пархоменко Михаил 294

350 Указатель имен Пелевин Виктор 85, 86, 88 94, 95 Платон 69, 268 269, 272 Платонов Олег 192, 194 Пушкин Александр 151, 157, 263, 295, 298 Рождественский Дмитрий 271 Семиенова Семенова 183 Сниткина Анна Г. 101, 103, 104 Соловьев Владимир 67, 210, 218 219, 221, 223 Стадников В. 329 Суслов А.П. 97 101 Тик Людовик 266 267 Тихонравов В. 305 Тишнер Юзеф 36, 58 59, 130 131, 134, 205, 207, 239, 253, 256 Толстой Лев 12, 14, 107, 157, 187, 271, 295, 296, 326 Тургенев Иван 107, 295, 296, 326 Тютчев Федор 210 225, 267 268 Фёдоров Николай 17, 183 190, 222 Федоров О. 329 Франк Семён Л. 20 Франко И. 294 302 Фрейд Зигмунд 265 266, 270 271 Хайдеггер Мартин 32 Хвильовый М. 275 284 Холл Даг 111 Хоружий Сергей С. 24 34 Чжан Бяньгэ 326, 327 Чижевский Дмитрий 277, 278 Шаламов Варлáм 124 137 Шекспир Уильям 159, 270 Шеллинг Фридрих 267, 278 Шмелев Алексей Д. 28 Шустов А.Н. 140 Эгеберг Э. 146 Эпштейн Михаил 152 Юнг Карл 270, 271, 272 Якубович Иван Д. 146

Redaktor prowadzący Lucyna Sadko Adiustacja językowo-stylistyczna Barbara Górska Korekta Dorota Bednarska Skład i łamanie Katarzyna Mróz-Jaskuła Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, tel./fax 12-631-18-83