1 WSPÓŁPRACA BIBLIOTEK W SIECIACH ROZLEGŁYCH PRZY WYKORZYSTANIU PRODUKTÓW FIRMY Ex Libris Radosława Dziubecka Koncepcja struktury systemu ALEPH od początku zakładała współpracę wielu bibliotek w ramach wspólnego katalogu. Już na poziomie współpracy biblioteki głównej i bibliotek wydziałowych w ramach jednej uczelni (w systemie ALEPH traktowanych jako podbiblioteki) zakładano możliwość autonomii na poziomie zarządzania własnymi zasobami począwszy od modułu gromadzenia a na module wypożyczania skończywszy. Aby było to możliwe w systemie ALEPH rekordy bibliograficzne (opisy dokumentów, hasła wzorcowe oraz opisy zasobu w formacie MARC) są odseparowane od rekordów administracyjnych, które obsługują wszystkie wewnętrzne funkcje poszczególnych bibliotek. Elastyczna budowa tablicowa systemu ALEPH, przemyślana struktura oddzielająca dane bibliograficzne od administracyjnych, przechowywanie danych w bazie ORACLE oraz dodatkowo specjalny moduł Katalogu Centralnego umożliwiają wiele różnych rozwiązań współpracy bibliotek w systemie ALEPH. Rozwiązaniem rozszerzającym funkcje wyszukiwawcze są nowe produkty firmy Ex Libris: MetaLib i SFX. Umożliwiają one równoległe wyszukiwanie w wielu katalogach bibliotecznych pracujących w różnych systemach, elektronicznych bazach danych (prenumerowanych i dostępnych bezpłatnie) oraz czasopismach elektronicznych dostępnych dla danej instytucji, dostarczając wspólne listy rezultatów i dalsze usługi z dostępem do pełnych tekstów włącznie. Hasło firmy Ex Libris: "Od systemów bibliotecznych do systemów informacyjnych" doskonale odzwierciedla kierunek rozwoju jego produktów. Moduł Katalogu Centralnego jest częścią stale rozszerzanej grupy produktów firmy Ex Libris, zaprojektowanych w celu wspomagania skomplikowanych funkcji i usług do zarządzania dzisiejszymi konsorcjami i bibliotekami wielo-oddziałowymi. Katalog Centralny pozwala bibliotekom konsorcjum, które zdecydowały się na współpracę ze względu na bliskość geograficzną, podobieństwo instytucji, tematyki lub z innego określonego powodu, dzielić dane bibliograficzne, dane czytelników i usługi dla nich na żądanym poziomie zachowując jednocześnie niezależność w obrębie każdej lokalnej jednostki. Ex Libris opracował szeroki wachlarz modeli Katalogu Centralnego, które spełniają wymagania konsorcjów różnej wielkości i typu, usytuowanych w dowolnym miejscu na świecie. Szeroki zakres możliwości prezentowanych przez różne produkty z oferty firmy Ex Libris pozwala na dostosowanie tych modeli dokładnie do wymagań klienta. Ex Libris stale koncentruje się na spełnianiu specyficznych potrzeb konsorcjów przez dodawanie nowych usług i produktów do oferty, które zwiększają możliwości i funkcjonalność Katalogu Centralnego. Czym jest Katalog Centralny Katalog Centralny to katalog biblioteczny obejmujący zasoby więcej niż jednej biblioteki, spełniający rolę narzędzia do poszukiwania źródeł i materiałów, pozwalając czytelnikowi na przeszukiwanie katalogów wielu instytucji. Często Katalog Centralny oferuje możliwość wymiany materiałów między bibliotekami w formie wypożyczeń międzybibliotecznych, pozwalając na zamawianie wyszukanych pozycji. Zestaw Katalogów Centralnych w systemie ALEPH 500 stanowi elastyczne i skuteczne narzędzie do tworzenia heterogenicznych katalogów na duża skalę. Katalog Centralny, oparty na scentralizowanych bazach danych, które łączą wiele pojedynczych katalogów bibliotecznych, może służyć instytucjom używającym wyłącznie ALEPH 500 jako lokalnego systemu do zarządzania biblioteką jak również konsorcjom korzystającym z różnych systemów zarządzania bazami danych.
2 Wszystkie modele Katalogu Centralnego zarządzają rekordami czytelników w niezwykle efektywny sposób. Jeżeli rekordy czytelnika są wspólne w ramach konsorcjum, można je aktualizować w dowolnej bibliotece w jego ramach stosownie do uprawnień bibliotekarza. Rekord czytelnika składa się z wielu części. Jedna to tzw. informacje ogólne takie jak nazwisko i adres; druga zawiera zestaw przywilejów w konkretnej bibliotece lub grupie bibliotek. Dzięki temu w ramach konsorcjum (ALEPH Cluster) biblioteki mogą nadawać swoim użytkownikom oddzielne przywileje niezależnie od centralnej rejestracji. Ustawienia udostępniania w ramach konsorcjum ułatwiają wymianę dokumentów przez umożliwienie czytelnikowi zamawiania dokumentu w jednej bibliotece i odbierania go lub zwracania w innej. Biblioteki mogą ograniczać taką wymianę zależnie od określonych kategorii czytelników lub konkretnych zbiorów dokumentów. MODELE KATALOGÓW CENTRALNYCH Poza najbardziej popularnym i najczęściej stosowanym katalogiem wspólnym ("Shared Catalog", który można tworzyć w systemie ALEPH bez dodatkowych mechanizmów, istnieją cztery inne modele katalogów centralnych, dla których powstały w systemie osobne moduły. Zostaną one poniżej dokładnie omówione. 1. Model "Union Catalog" Scentralizowana baza danych, która jest fizycznym połączeniem wielu pojedynczych katalogów bibliotecznych. Baza danych zawiera rozproszone rekordy ze wszystkich współpracujących bibliotek. Wyniki wyszukiwań są deduplikowane, a rekordy łączone wirtualnie do wyświetlania. W bazie widać aktualny status udostępniania danej pozycji w bibliotece lokalnej. Model ten został opracowany dla i przy współpracy California Digital Library jako rozwiązanie zastępujące starszą wersję katalogu MELVkL. Rozwiązanie utworzone w oparciu o katalog centralny w systemie ALEPH 500 zostało wdrożone latem 2003 r. i wspiera nowy katalog MELVkL Uniwersytetu Kalifornijskiego, z jego unikalną bazą danych liczącą ponad 23 miliony tytułów. Ten niespotykanie duży katalog obejmuje setki tysięcy tytułów w językach niełacińskich, między innymi liczne pozycje w językach chińskim, japońskim i koreańskim. W skład systemu Uniwersytetu Kalifornii (UK) wchodzą dwie bazy bibliotek kampusów w Davis i Santa Barbara pracujące w systemie ALEPH 500 i pozostałe pracujące w wielu różnych systemach - w 10 innych kampusach Uniwersytetu. Dane bibliograficzne są systematycznie pobierane ze wszystkich tych systemów i doładowywane do katalogu MELVkL. Założenia i architektura tego modelu katalogu odpowiadają filozofii systemu niejednorodnego (heterogenicznego) - codzienne czynności związane z opracowaniem danych w kampusach UK są prowadzone indywidualnie przez współpracujące biblioteki w ich lokalnych systemach, niezależnie czy jest to ALEPH 500, czy system innego dostawcy Czynnikiem rozstrzygającym dla wdrożenia Katalogu Centralnego firmy Ex Libris w UK była decyzja konsorcjum o zachowaniu indywidualnych wersji rekordów bibliograficznych tworzonych we wszystkich bibliotekach kampusów. Różnorodne parametry i tablice konfiguracyjne kontrolują i moderują online proces deduplikacji, a utworzone w ten sposób grupy odpowiedników rekordów podnoszą wydajność i usprawniają działanie katalogu. UK postanowił nie łączyć rekordów bibliograficznych fizycznie, ale łączyć je i wyświetlać dynamicznie. Dzięki temu czytelnik
3 w WWW OPAC ma możliwość obejrzenia rekordu globalnego, wspólnego lub lokalnego w formie dodanej przez konkretny kampus. Dostęp do katalogu MELVkL: http:hhwww.melvyl.cdlib.org. Dodatkowe informacje o katalogut MELVkL: http:hhwww.cdlib.orghnewshmelvyl.html i http:hhwww.cdlib.orghnewshwhatsnew.html#melvylt. Charakterystyka modelu Union Catalog: Oddzielne rekordy bibliograficzne Lokalne uwagi w rekordzie i włączone do rekordu informacje o lokalnych zasobach Tablice ekwiwalentów rekordów zapewniające odpowiednio krótki czas odpowiedzi systemu w trakcie deduplikacji i łączenia rekordów Zdeduplikowane wyniki wyszukiwania i scalony rekord do wyświetlania na WWW OPAC, dla Z39.50 i x-serwera Dostęp do aktualnej informacji o statusie udostępniania z wykorzystaniem Z39.50 lub ALEPH API Wspólne tablice konfiguracyjne i indeksy wyszukiwawcze 2. Model "Union View" Union View to połączenie modelu Union Catalog i modelu Shared Catalog (czyli wspólnego). Union View to wspólna baza bibliograficzna, jak w modelu Shared Catalog, ale, jak w Union Catalog, zawierająca różne rekordy bibliograficzne dla danego tytułu powstałe we wszystkich współpracujących instytucjach. Union View działa jako baza logiczna dostępna na WWW OPAC i przez Z39.50. Model Union View pracuje w systemie ALEPH 500 na jednym serwerze. Przykładowa instalacja działa od 2003 r. w City University (CUNk) w Nowym Jorku. Przed wdrożeniem systemu ALEPH 500, katalog biblioteki CUNk zawierał oddzielne rekordy bibliograficzne dla każdego tytułu utworzone w różnych bibliotekach współpracujących. Po wdrożeniu modelu Union View wszystkie oddzielne rekordy bibliograficzne, z punktu widzenia czytelnika reprezentujące jeden zestaw zasobu, zostały połączone do użytku publicznego. Podobnie jak w przypadku modelu Union Catalog, podobne rekordy zostały zidentyfikowane i połączone w grupy w celu zagwarantowania optymalnej wydajności systemu. Dodatkowe informacje o katalogu CUNk: http:hhapps.appl.cuny.edu:83hf 1. Charakterystyka modelu Union View: Oddzielne rekordy bibliograficzne Oddzielne gromadzenie, zarządzanie czasopismami i udostępnianiem w bibliotekach współpracujących Zdeduplikowane wyniki wyszukiwania dla czytelnika Wyświetlanie połączonego rekordu bibliograficznego, ze zintegrowaną informacją o zasobie dla czytelnika Wyświetlanie oddzielnych rekordów dla bibliotekarza Jedna lub wiele baz ADM, HOL, WMB i rezerwacji dla kursów 3. Model "Central Union Catalog"
4 Model ten zakłada istnienie centralnej bazy danych i katalogów lokalnych, między którymi przesyłane są komunikaty o aktualizacjach rekordów, generowane w katalogu centralnym. Katalogi lokalne są automatycznie aktualizowane zgodnie ze zmianami w katalogu centralnym. Model oparty na wspólnym katalogu centralnym uzupełnianym katalogami lokalnymi współpracujących bibliotek. Zawiera on funkcję automatycznej aktualizacji wielu katalogów. W momencie aktualizacji rekordu bibliograficznego, ALEPH uruchamia mechanizm identyfikujący zmienione rekordy w katalogu centralnym. Mechanizm w katalogu lokalnym sprawdza rezultaty działania mechanizmu identyfikującego i, jeżeli wykryje zmianę, kolejna funkcja pobiera zmieniony rekord z katalogu centralnego i aktualizuje jego odpowiednik lokalny. Model ten został wdrożony w 57 bibliotekach należących do sieci bibliotek Austrii, największego narodowego konsorcjum bibliotek uniwersyteckich, naukowych i specjalnych. Wszystkie biblioteki należące do tego konsorcjum korzystają ze wspólnego katalogu centralnego, z którego każda pobiera rekordy bibliograficzne do użytku lokalnego. Każda aktualizacja katalogu centralnego jest automatycznie widoczna w odpowiednich katalogach lokalnych. Konsorcjum HBZ (Hochschulbibliothekszentrum des Landes Nordrein-Westfalen), Centrum Uniwersyteckie Landu Północnej Westfalii, jeden z najwiekszych katalogów bibliograficznych w Europie używa trochę zmienioną wersję tego modelu, ponieważ nie wszystkie biblioteki członkowskie używają systemu ALEPH 500, współpracują tam także systemy od innych dostawców. Dodatkowe informacje o projekcie Austrian Central Catalog (ACC): http://www.bibvb.ac.at/verbund-opac.htm. Dodatkowe informacje o konsorcjum HBZ: http://www.hbz-nrw.de. Model podobny do austriackiego działa w San Paulo w Brazylii na Universidade Estadual Paulista (UNESP) w konsorcjum 22 bibliotek na 15 serwerach. Gromadzenie i katalogowanie prowadzone są centralnie i książki, gotowe do wstawienia na półkę, są przesyłane do bibliotek lokalnych. Biblioteki mogą dodawać własne hasła przedmiotowe, które są zachowywane przy aktualizacji rekordu w katalogu centralnym. Biblioteki lokalne mogą również dodawać własne rekordy egzemplarzy, które nie są rejestrowane w katalogu centralnym. Dodatkowe informacje o projekcie UNESP: http://www.unesp.br/eng Charakterystyka modelu Central Union Catalog: Aktualizacje odbywają się z góry na dół (od katalogu centralnego do katalogów lokalnych) Modyfikacja centralnego rekordu bibliograficznego -->baza lokalna dostaje komunikat --> baza lokalna pobiera zmodyfikowany rekord, identyfikuje rekord podobny w bazie lokalnej, łączy rekord centralny z lokalnym i wysyła informacje do baz administracyjnej i zasobu Centralny zasób jest aktualizowany na podstawie lokalnej informacji o zasobie Serwer centralny i serwery lokalne Wszystkie aktualizacje odbywają się w oparciu o komunikaty generowane przez system ALEPH 4. Model "Virtual Union Catalog"
5 Model wirtualnego katalogu centralnego oparty jest na rozproszonych bazach katalogów bibliotek lokalnych połaczonych poprzez Internet. Katalogowanie odbywa się w systemach lokalnych i informacja jest aktualizowana w katalogu centralnym. Biblioteki lokalne utrzymuja wirtualny katalog centralny przeszukiwalny dzięki wspólnemu indeksowi (MetaIndexTM). Zbudowany oryginalnie dla KOBV, sieci współpracujących bibliotek Berlina i Brandenburgii, spełniał życzenie bibliotek dostarczenia centralnych usług dla wszystkich członków sieci - centralnej kontroli wzorcowej o dostępie do zasobów zewnętrznych poprzez wirtualny katalog centralny przeszukiwany przy pomocy wspólnych indeksów (MetaIndexTM). Niezależne systemy lokalne komunikują się ze sobą za pomocą międzynarodowych protokołów: Z39.50, http, XML. Katalogowanie w tym modelu odbywa się w systemach lokalnych i przebiega z dołu do góry. Model ten rezygnuje z tradycyjnych funkcji katalogu centralnego na rzecz rozproszonego przechowywania danych i oryginalnego katalogowania w bibliotekach lokalnych przy wykorzystaniu centralnych baz katalogów wzorcowych i zasobów zewnętrznych. Aby stworzyć wygodny wariant tego modelu, Ex Libris i KOBV współpracowały przy tworzeniu systemu SID System Identifier, unikalnej "maszyny" wyszukiwawczej opartej na funkcjonalności dwóch produktów Ex Librisu: ALEPH i MetaLib. SID umożliwia czytelnikowi przeprowadzenie szybkiego, równoległego przeszukiwania ze źródła w centralnym OPACu bezpośrednio w którymkolwiek z OPAC-ów lokalnych. Kolejne elementy MetaIndex-u dają bibliotekom możliwość oferowania zasobów dostępnych poprzez Inicjatywę Archiwów Otwartych (OAI-compliant resources) jako zasoby dostępne w MetaLib. OPAC dostępny w WWW dostarcza rezultaty wyszukiwań opartych na wybranych indeksach, zdeduplikowanych rezultatach i daje czytelnikom możliwość rezerwacji i usług dostarczania dokumentów wewnątrz konsorcjum. Użytkownicy mogą sami definiować swoje profile wyszukiwawcze. Dodatkowymi usługami oferowanymi członkom KOBV są administracja baz i raporty statystyczne. Charakterystyka modelu Virtual Union Catalog: Kompatybilny z www, Z39.50 i XML Pełne możliwości wyszukiwawcze i indeksy w ramach centralnego OPAC Dystrybucja zamówień do instytucji lokalnych Deduplikacja i ujednolicanie rezultatów wyszukiwań Funkcje rezerwacji dokumentów i usługi dostarczania materiałów Profile wyszukiwawcze Bazy danych wzorcowych, zasoby zewnętrzne Brak wspólnej bazy bibliograficznej Dodatkowe usługi (administracja, statystyki) CałośC obrazu produktow kirmy Ex Libris umosliwiajicych wspołpracł bibliotek w sieciach rozległych
6 ALEPH 500 Dzięki swojej unikalnej strukturze od początku istnienia ALEPH umożliwiał utrzymywanie wspólnego katalogu przez wiele niezależnie zarządzanych bibliotek bez żadnych dodatkowych mechanizmów. Takie katalogi tworzą biblioteki polskich uczelni pracujące w ALEPHie umożliwiając czytelnikowi jednoczesny dostęp do zasobów biblioteki głównej i bibliotek wydziałowych i zamawianie egzemplarzy we wszystkich bibliotekach, do których korzystania ma uprawnienia. Obecnie jest ponad 1250 instalacji systemu ALEPH w 52 krajach. SFX SFX - produkt wielokrotnie nagradzany w USA - umożliwia tworzenie połączeń między różnego rodzaju zbiorami informacji w wersji elektronicznej, a także między zasobami dostępnymi w sieci Internet. Dzięki standardowi OPEN URL oferuje rozszerzone usługi związane z opisami wyszukanymi w Internecie: uzyskanie abstraktu, recenzji, pełnego tekstu, adresu autora, spisu treści czasopisma, zasobu własnej lub obcej biblioteki oraz usługi dostarczające kopie w tradycyjnej formie papierowej. Obsługuje również przeszukiwalną listę prenumerowanych czasopism elektronicznych. Ostatnio został zakupiony przez Bibliotekę Kongresu USA. Poniżej schemat działania SFX: do wyszukanego rekordu (lub jego pola) dołączony jest znaczek dodatkowych usług; po kliknięciu rozwija się lista dodatkowych możliwości związanych z tym dokumentem dostępnych dla danego użytkownika (system wcześniej sprawdza jego profil).
7 MetaLib MetaLib jest portalem informacyjnym zapewniającym ujednolicony interfejs użytkownika, pomocny przy zarządzaniu różnego rodzaju systemami informacji. MetaLib umożliwia organizację, rozpowszechnianie, wyszukiwanie oraz dostęp do informacji naukowych w niejednorodnym środowisku katalogów bibliotecznych oraz elektronicznych baz danych. MetaLib umożliwia równoległe przeszukiwanie wielu elektronicznych baz danych. administruje wszystkimi zasobami danej instytucji; dostarcza jeden interfejs do równoległego przeszukiwania zróżnicowanych zasobów w środowisku internetowym; oferuje wyszukiwania ciągłe (SDI), nawigację i rozszerzone usługi - poprzez SFX; zapewnia identyfikację i kontrolę uprawnień użytkowników; zapewnia bibliotekarzom możliwość kontroli i pomocy w wyszukiwaniach użytkowników oraz konfigurowania odpowiednich usług; zarządza indywidualnym środowiskiem użytkownika - profile, e-półka etc. Program dostarczany jest wraz z Bazą Wiedzy "Knowledge Database" - listą większości światowych elektronicznych baz danych, katalogów i czasopism elektronicznych wraz z definicją dostępu i formatem gromadzonych w nich danych. Dzięki temu rezultaty równoległych wyszukiwań mogą być wyświetlane również w postaci wspólnej ujednoliconej listy z usuniętymi duplikatami. DigiTool DigiTooL jest rozwiązaniem pozwalającym na budowanie zbiorów informacji w wersji elektronicznej Współczesne biblioteki, archiwa i kolekcje muzealne zawierają rosnącą liczbę zasobów elektronicznych. Poszukują one nowych narzędzi umożliwiających im dzielenie się tymi zasobami z użytkownikiem końcowym i innymi instytucjami chroniąc jednocześnie ich zawartość i spełniając warunki ochrony praw. System DigiTool dostarcza narzędzia niezbędne do tworzenia, archiwizowania, indeksowania, wyszukiwania, zarządzania i wyświetlania zasobów takich zdigitalizowanych kolekcji Verde Nowy system firmy Ex Libris (electronic resource management - ERM) jest idealnym narzędziem do zarządzania i dostarczania dostępu do zasobów elektronicznych. Zarządzanie zasobami elektronicznymi to nowa funkcjonalność systemu bibliotecznego, której paląca potrzeba jest wynikiem narastającej liczby czasopism elektronicznych i baz danych prenumerowanych przez uczelnie. Moduł obsługuje informacje i funkcje niezbędne do skutecznego zarządzania wyborem, oceną, zakupem, obsługą, wznowieniem lub rezygnacją z prenumeraty elektronicznych baz danych i czasopism oraz zapewnia właściwy dostęp do zasobów elektronicznych zgodnie z ich warunkami zakupu licencji ihlub prenumeraty. Ten moduł może być używany wewnątrz systemu ALEPH, ale również jako osobne oprogramowanie, gdyż jest uzupełnieniem i wspomożeniem dla dwóch produktów, które w ostatnich latach zakupiło ponad 550 bibliotek i konsorcjów w USA (m.in. Harvard, MIT, California Digital Library Melvyl, Library of Congress), Australii i Wielkiej Brytanii (British Library). Więcej informacji o tym produkcie na stronie Uniwersytetu Cornell: http://www.library.cornell.edu/cts/elicensestudy/home.html