Sprawiedliwość idzie za prawem - bezpłatne poradnictwo i edukacja prawna ZACHOWEK Rzeszów 2010 1
Podkarpacki Ośrodek Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego ul. Fredry 4/58 35-959 Rzeszów tel/fax (0-17) 86 20 122 porso@poczta.onet.pl www.porso.yoyo.pl Broszura opracowana przez Kingę Bieniasz Broszura sfinansowana przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej w ramach Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich 2
ZACHOWEK Artykuł 991 kodeksu cywilnego 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek). 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. W kodeksie cywilnym została zawarta zasada, zgodnie z którą spadkodawca ma prawo rozporządzić swoim majątkiem w sposób dowolny czyli przekazać swój majątek wybranej osobie wg własnego uznania. Oznacza to, że cały swój majątek może zapisać np. tylko jednej osobie i to np. spoza kręgu najbliższych krewnych. 3
Z tego powodu, powstaje konieczność ustawowego zabezpieczenia interesów osób najbliższych spadkodawcy. Pominięcie lub wydziedziczenie w testamencie osoby bliskiej jako spadkobiercy nie oznacza, zatem pozbawienie jej zupełnie prawa do schedy. Będzie jej przysługiwał (lub jej zstępnym w przypadku wydziedziczenia) udział w masie spadkowej w postaci zachowku (art. 991 k.c.). Zachowek ma zawsze postać określonej sumy pieniężnej, której wysokość określa sąd w postępowaniu o zapłatę zachowku. KTO ODPOWIADA ZA ZAPŁATĘ ZACHOWKU: W pierwszej kolejności z tytułu zachowku wobec osób uprawnionych odpowiada spadkobierca. Następnie odpowiedzialność z tego tytułu, może ponosić także osoba która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku (art.1000 k.c.). Uprawniony do zachowku może w takiej sytuacji żądać od obdarowanego, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia jego zachowku. Obdarowany jest jednak zobowiązany do zapłaty zachowku tylko w granicach swojego wzbogacenia dzięki dokonanej na jego rzecz darowizny. 4
Ponadto obdarowany może uwolnić się od obowiązku zapłaty zachowku jeśli: 1. sam jest uprawniony do zachowku, a dokonana przez spadkodawcę darowizna nie przekracza wysokości należnego mu zachowku. 2. zdecyduje się na wydanie (oddanie) przedmiotu darowizny. Wartość darowizny zawsze ustala się na dzień ustalania wysokości zachowku, ale biorąc pod uwagę stan darowizny w chwili jej dokonania. Jeżeli jest kilku obdarowanych, to uprawniony do zachowku powinien w pierwszej kolejności zwrócić się do osoby, która otrzymała darowiznę jako ostatnia. Jeżeli jednak nie będzie mógł od niej uzyskać uzupełnienia zachowku, wówczas może zwrócić się do osoby która wcześniej została obdarowana. UPRAWNIENI DO ZACHOWKU Krąg osób uprawnionych do zachowku, jest ściśle określony w art. 991 kodeksu cywilnego, są to: Małżonek Zstępni (czyli dzieci lub jeżeli nieżywą, to ich dzieci czyli wnuki) Rodzice (jeżeli zmarła osoba była bezdzietna) OSOBY NIEUPRAWNIONE DO ZACHOWKU: 5
Małżonek, w stosunku do którego orzeczono separację, Małżonek, którego współmałżonek (czyli spadkodawca) wystąpił o rozwód lub separację z jego winy, Uznany za niegodnego, Wydziedziczony, Osoba, która odrzuciła spadek, Osoba, która zawarła umowę o zrzeczenie się dziedziczenia, Pomimo tego, że krewny zostaje odsunięty od dziedziczenia, niejako w część jego prawa do spadku dochodzą zstępni, którzy stają się uprawnionymi do zachowku. Dotyczy to: niegodnego, wydziedziczonego lub osoby, które odrzuciły spadek. W przypadku zrzekającego się dziedziczenia, zstępni dochodzą do dziedziczenia tylko wtedy, kiedy z umowy wynika, że zrzeczenie się dziedziczenia ich nie obejmuje WYSOKOŚĆ ZACHOWKU: Zasadą jest, że wysokość zachowku wynosi ½ udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu jeżeli dziedziczyłby na podstawie ustawy. 6
Osobami uprzywilejowany przy obliczaniu wysokości zachowku są: Małoletni Osoby trwale niezdolne do pracy. Wysokość należnego im zachowek wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego. Termin trwale niezdolny do pracy odnosi się do osób, które są emerytami lub rencistami. Chwila, która decyduje o określeniu małoletniości lub niezdolności do pacy jest chwila otwarcia spadku. Chcąc ustalić wysokość udziału spadkowego, na podstawie którego oblicza się zachowek, należy uwzględnić udział zarówno spadkobierców niegodnych dziedziczenia jak i tych, którzy spadek odrzucili. Traktuje się ich tak, jakby nie byli wyłączeni od dziedziczenia. 7
Przykład: Spadkodawca na 3 dzieci: Adama, Jana i Tomka. Jan został uznany za niegodnego dziedziczenia. Do dziedziczenia z mocy ustawy dochodzi zatem tylko dwoje dzieci. Każdemu z nich scheda spadkowa przypada w ½. W przypadku jednak obliczenia wysokości zachowku należy uwzględnić niegodnego dziedziczenia Jana. Tym samym udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku wyniesie zgodnie z art. 992 kc 1/3 schedy spadkowej. Obliczenie wartości spadku i zachowku: Aby obliczyć wartość zachowku w pierwszej kolejności należy obliczyć wartość spadku, którą ustala się wg cen z chwili orzekania przez sąd o zachowku. Wyliczywszy wartość spadku jest niestety dość skomplikowane. Należy bowiem przeanalizować stosunki majątkowe pomiędzy testatorem z spadkobiercami, bardzo często będzie to okres nawet kilkudziesięciu lat. W szczególności należy ustalić: dokonane darowizny oraz poniesione przez spadkodawcę na rzecz spadkobiercy koszty wychowania i wykształcenia. Osobie uprawnionej do zachowku należy doliczyć: 8
darowizny dokonane przez spadkodawcę na jej rzecz, oprócz drobnych, zwyczajowo przyjętych; jeśli uprawnionymi są dzieci spadkodawcy, na poczet zachowku zalicza się koszty wychowania oraz wykształcenia, jeśli przekroczyły przeciętną wartość w danym środowisku. jeśli uprawnionymi do zachowku są dzieci zstępnego spadkodawcy (czyli np.: wnuki spadkodawcy) na rzecz ich zachowku zalicza się darowizny dokonane dla ich rodzica. Na poczet zachowku zalicza się również uczynione przez spadkodawcę w testamencie zapisy, oraz polecenia (jeśli mają określoną wartość pieniężną). 9
Obliczając wartości spadku w celu obliczenia wysokości zachowku należny zatem pamiętać, że nie uwzględnia się: wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy, kosztów wychowania oraz wykształcenia nie przekraczających przeciętną miarę. Jeżeli spadkodawca cały swój majątek przekazał w formie darowizny, tak że wartość masy spadkowej wynosi zero, to wówczas osoba uprawniona do zachowku może dochodzić swoich praw od osoby obdarowanej. Podstawę wyliczenia zachowku stanowi wówczas wartość dokonanych darowizn. Darowizny nie podlegając doliczeniu: Kodeks cywilny określił darowizny, które nie podlegają doliczeniu. Są to: drobne darowizny przyjęte zwyczajowo w danych stosunkach (drobne prezenty z okazji imienin lub świat) darowizny na rzecz osób nie będących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku przed więcej niż 10 laty licząc wstecz od otwarcia spodku. 10
przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych (dzieci, wnuki). Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Chodzi o jakiegokolwiek zstępnego, a nie tylko o tego, któremu oblicza się zachowek. przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa. W sytuacji kiedy spadkodawca dokonał darowizny na rzecz małżonków w tym jednego uprawnionego do zachowku, to przedmiot darowizny wchodzi do majątku wspólnego obdarowanych. Oznacza to, że tylko połowa darowizny zostanie zaliczona na poczet zachowku dla uprawnionego. Należy również pamiętać, że w przypadku procesu o zachowek, można wystąpić z wnioskiem do sądu do banki w celu powzięcia informacji na temat wysokości zgromadzonych środków pieniężnych na rachunku bankowym. W sprawach o zachowek bank na obowiązek udzielenia na żądanie sądu informacji stanowiących tajemnicę bankową. 11
Jeżeli jednak spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku sam jest uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej wysokość jego własnego zachowku. Uregulowanie to zabezpiecza interesy spadkobierców, w taki sposób aby mogli oni otrzymać ze spadku jakąś jego wartość. Ciężar udowodnienia co do wystąpienia sytuacji uzasadniającej odpowiedzialność obdarowanego, zgodnie z art. 6 k.c., obciąża uprawnionego z tytułu zachowku. Zobowiązany do zapłaty zachowku może zatem bronić się, używając argumentu, że nie jest wstanie pokryć zachowku z ww. przyczyn. Współspadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za zapłatę zachowku. Oznacza to, że jeżeli spadkodawca zapisze swój majątek np. swojej konkubinie oraz jej dzieciom, to wówczas oni odpowiadają wspólnie względem osób bliskich testatora. Jeżeli jednak jeden lub niektórzy spośród nich są uprawnieni do zachowku (np. Spadkodawca powołał do spadku konkubinę oraz swoje dzieci), to wówczas ich odpowiedzialność nadal pozostaje solidarna, jednakże w przypadku do dzieci tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej należny zachowek. 12
Uprawniony do zachowku nie otrzyma od spadkobiercy należnej mu sumy w sytuacjach kiedy: spadkobierca sam jest uprawniony do zachowku, a ze spadku uzyskał jedynie korzyść równą sumie odpowiadającej jego zachowkowi, albo też uzyskana przez niego nadwyżka nie pozwala na zaspokojenie roszczenia z tytułu zachowku spadkobierca przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, a czysta wartość majątku spadkowego jest ujemna spadkobierca odpowiada za długi spadkowe bez ograniczenia i jego położenie materialne nie pozwala na zaspokojenie roszczenia o zachowek. OKRESY PRZEDAWNIENIA Jednym ze sposobów obrony przed zapłatą zachowku jest podniesienie podczas procesu sądowego zarzutu przedawnienia. Sąd nigdy nie bierze tej okoliczności pod uwagę z urzędu, dlatego należy podnieść jej samemu. Roszczenie uprawnionego: do zachowku przedawnia się z upływem 3 lat od ogłoszenia testamentu. 13
uzupełnienie zachowku w przypadku otrzymania darowizny 3 lata od otwarcia spadki. Kodeks cywilny nie przewiduje początku biegu terminu przedawnia w przypadku dziedziczenia z ustawy, czyli w sytuacji kiedy nie ma testamentu. Można wtedy przyjąć w drodze analogii do roszczenia o uzupełnienie zachowku, że roszczenie to przedawnia się z upływem 3 lat od otwarcia spadku czyli w chwili śmierci spadkodawcy. Ten termin jest jednak krótszy od przewidzianego do dochodzenia praw o zachowek w przypadku kiedy jest spisana ostatnia wola spadkodawcy, ponieważ ogłoszenie testamentu zazwyczaj następuje jakiś czas po śmierci testatora. Dzięki czemu termin ten zostaje wydłużony. W kwestiach nieuregulowanych przepisami prawa regulującymi postępowanie spadkowe, a odnoszącymi się do zachowku, mają zastosowanie zasady ogólne kodeksu cywilnego. Dotyczy to m.in. przedawnienia roszczeń (art. 117, 119 i następne kodeksu cywilnego) oraz przerwania biegu przedawnienia. Ponadto w orzecznictwie Sądu Najwyższego znalazły się poglądy że, termin przedawnienia nie biegnie: jeżeli testator zostawił kilka testamentów o różnej treści, (do czasu ustalenia, który testament jest ważny) dopóki uprawniony do zachowku jest uważany za spadkobiercę testamentowego, (czyli np. do chwili uznania za niegodnego 14
dziedziczenia), jeżeli na rzecz uprawnionego do zachowku został w testamencie ustanowiony zapis pod warunkiem zawieszającym, (do chwili, kiedy w wyniku ziszczenia się warunku zapis stanie się bezskuteczny), 15
PRZERWANIE BIEGU TERMINU PRZEDAWNIENIA NASTĘPUJE POPRZEZ: podjęcie każdej czynności przed sądem w celu dochodzenia roszczeń, uznanie roszczenia przez spadkobiercę zobowiązanego do zapłaty zachowku, zgłoszenie przez uczestnika postępowania spadkowego zarzutu nieważności testamentu, Jedną z głównych przyczyn dochodzenia zachowku, jest wydziedziczenie, czyli pozbawienia przez testatora - zstępnego, małżonka lub rodziców zarówno udziału spadkowego jak i prawa do zachowku. Jednakże zgodnie z zasadą wynikającą z art. 1011 k.c. dzieci lub wnuki wydziedziczonego mogą dochodzić zachowku po swoim wstępnym. Czyli niejako przejmują jego prawo do zachowku Spadkodawca może pozbawić prawa do zachowku swoich bliskich (czyli wydziedziczyć swoich) tylko w ściśle określonych okolicznościach, które zostały przewidziane przez ustawodawcę w art. 1008 k.c. Ze skutecznym wydziedziczeniem będziemy mieć do czynienia jeżeli: 1. Spadkobierca wbrew woli testatora uporczywie postępuje w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. 16
Aby wydziedziczenie było skuteczne z tego powody, ważne jest, spełnienie obu ww. przesłanek, tj: prowadzenie nagannego trybu życia (czerpanie środków utrzymywanie z nielegalnych źródeł, alkoholizm, narkomania, zaniedbywanie własnej rodziny i obarczanie spadkodawcy ciężarem jej utrzymania), dokonywanie ww. czynności wbrew woli spadkodawcy 2. Dopuści się przeciwko spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci. Ocenę, kim jest osoba najbliższa spadkodawcy, zawsze należy dokonywać w kontekście danej sprawy, ponieważ brak jest definicji ustawowego tego pojęcia. 3. Uporczywego niedopełniania względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych, np.: poprzez niedopełnienie obowiązków: alimentacyjnego, opieki która jest niezbędna z uwagi na wiek lub stan zdrowia. Przyczyny wymienione pkt. 1 i 3 muszą mieć charakter uporczywy. Zdarzenia o charakterze jednorazowym, czy stany krótkotrwałe, nie uzasadniają wydziedziczenia. 17
SKUTECZNOŚĆ WYDZIEDZICZENIA Ważność i skuteczność wydziedziczenia zależy od: 1. dokonania go w ważnym testamencie (nieważność testamentu pociąga za sobą także nieważność wydziedziczenia. 2. uporczywe działanie spadkobiercy powinno istnieć w chwili wydziedziczenia. Późniejsza zmiana zachowania nie pociąga za sobą automatycznie bezskuteczności wydziedziczenia. Wpływa jedynie na ocenę, czy stan uzasadniający wydziedziczenie miał rzeczywiście charakter trwały). 3. Wydziedziczenie musi zostać dokonane z przyczyn wymienionych w art. 1008 k.c. (tj. wymienionych wyżej w punktach od 1 do 3). Wydziedziczenie z innych przyczyn jest nieważne. Taki sam skutek ma niepodanie w testamencie przyczyny wydziedziczenia. 4. Nieprzebaczenie przez spadkodawcę osobie uprawnionej do zachowku. Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. Nie jest konieczne aby, spadkodawca w chwili przebaczenia miał pełną zdolność do czynności prawnych. Wystarczy aby działał z dostatecznym rozeznaniem. Decyzja o przebaczeniu powinna być podjęta z prawidłowych pobudek, a wola winna być wyrażona w sposób swobodny. Dlatego należy uznać za bezskuteczne przebaczenia dokonane pod wpływem błędu lub groźby. Wydziedziczenie nie może zostać dokonane pod warunkiem ani 18
z zastrzeżeniem terminu. Oznacza to, że nie można kogoś wydziedziczyć za karę. Prawo polskie nie zna klauzuli testamentowej zawierającej sankcję w postaci wydziedziczenia na wypadek, gdyby uprawniony do zachowku nie zmienił swojego sposobu życia. NIEGODNY DZIEDZICZENIA: Oprócz instytucji wydziedziczenia w kodeksie cywilnym przewidziano sytuację, w której można dopuszcza uniemożliwienie dziedziczenia przez osobę, która jest tego niegodna. W sensie prawnym niegodnym dziedziczenia jest krewny, który popełnił przestępstwo przeciwko spadkodawcy lub wpłynął na swobodę jego testowania. Za niegodnego dziedziczenia może być uznana osoba, która: 1. Dopuściła się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy; 2. Podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności; 3. Umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego. 19
Uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia może żądać każdy, kto ma w tym interes czyli każda osoba słusznie zainteresowana w stwierdzeniu niegodności danego spadkobiercy (np.: rodzice testatora, mogą wystąpić do sądu o uznanie za niegodnego dziedziczenia dzieci testatora). W tym przypadku ciężar udowodnienia niegodności dziedziczenia, również spoczywa na tym, kto występuje z powództwem do sądu. Z żądaniem uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia można wystąpić do sądu tylko w ciągu roku od dnia, w którym zainteresowany dowiedział się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem 3 lat od otwarcia spadku. Po tym terminie możliwość wytoczenia powództwa wygasa. Należy jednak pamiętać że: Spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca przed swoją śmiercią mu przebaczył. Jednak dowód, że testator dokonał przebaczenia spoczywa na osobie, co do której zachodzi podejrzenie, że jest niegodna dziedziczenia. Spadkobierca uznany za niegodnego traktowany jest tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Uprawnionymi do dziedziczenia są zatem jego zstępni (dzieci, wnuki). 20