Kazus na egzamin 18 czerwca 2019 r.

Transkrypt

1 Kazus na egzamin 18 czerwca 2019 r. Janina była właścicielką nieruchomości zabudowanej kamienicą z 8 lokalami mieszkalnymi i jednym użytkowym (nie stanowiły one odrębnych nieruchomości), a poza tym nie miała innych wartościowych rzeczy ruchomych ani praw. Paweł mieszkający od lat 90-tych XX w. w Berlinie, był synem Janiny z pierwszego jej małżeństwa. Janina miała również dwoje dzieci z drugiego małżeństwa, to jest Piotra i Jana. Janina zmarła nie pozostawiwszy testamentu. Jan zmarł przed Janiną pozostawiając dwoje dzieci Ewę i Marcina. Paweł uzyskał postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po Janinie na podstawie ustawy i uznał, że czas na dział spadku i zniesienie współwłasności. Paweł uzyskał informację, że Janina 10 lat przed śmiercią darowała udział w wysokości ½ we własności nieruchomości Piotrowi (umowa była zawarta w formie aktu notarialnego), a Piotr jeszcze przed śmiercią Janiny darował ten udział swoim synom Andrzejowi i Błażejowi (także ta umowa była zawarta w formie aktu notarialnego). Natomiast już po śmierci Janiny Piotr sprzedał Adamowi udział 1/8 w nieruchomości wskazując w akcie notarialnym, że jest to udział w nieruchomości odpowiadający jego udziałowi spadkowemu, powierzchnią odpowiadający lokalowi nr 7 i wydał ten lokal Adamowi bez zgody pozostałych spadkobierców. W księdze wieczystej jako właściciel całej nieruchomości nadal jest wpisana Janina. Paweł oraz Ewa i Marcin dowiedziawszy się o darowiźnie Janiny na rzecz Piotra złożyli pisemne oświadczenie o odwołaniu tej darowizny wobec Piotra z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego podając, że Piotr nie wykonał polecenia darczyńcy zawartego w notarialnej umowie, polegającego na zorganizowaniu pochówku Janiny w jej rodzinnym Wilnie i opiece nad grobem (Janina została pochowana w Krakowie). Z kolei Adam, w związku z dowiedzeniem się o tym, że Piotr darował swój udział w nieruchomości swoim synom przed zawarciem umowy sprzedaży z Adamem, poczuł się oszukany przez Piotra i złożył pisemne oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli w umowie sprzedaży z Piotrem z powodu podstępu. Piotr natomiast podniósł, że Jan wyjechał za granicę na wiele lat przed śmiercią Janiny i nie interesował się losem matki, dlatego powinien zostać wykluczony z dziedziczenia i działu spadku po Janinie. Paweł domaga się działu spadku i zniesienia współwłasności przez ustanowienie odrębnych własności lokali i przyznania mu lokalu nr 7 o powierzchni odpowiadającej jego udziałowi spadkowemu oraz żąda zapłaty za korzystanie z całej nieruchomości przez pozostałych współwłaścicieli pod jego stałą nieobecność w Polsce. Piotr oraz jego synowie, a także Ewa, Marcin i Adam zajmowali bowiem całą nieruchomość (zamieszkiwali w niektórych lokalach, wynajmowali osobom trzecim, synowie Piotra prowadzili w lokalu użytkowym działalność gospodarczą). Piotr, jego synowie oraz Ewa i Marcin podnoszą natomiast, że Paweł nie ponosił żadnych kosztów związanych z utrzymaniem nieruchomości nie opłacał podatku od nieruchomości, nie partycypował w kosztach naprawy dachu po śmierci Janiny, gdy wiatr zerwał dachówki (miało to miejsce jeszcze przed zawarciem umowy sprzedaży przez Adama). Dlatego Paweł powinien im zwrócić część tych kosztów. 1. Czy Pawłowi przysługuje roszczenie o dział spadku i zniesienie współwłasności nieruchomości przez ustanowienie odrębnej własności lokali i przyznanie mu lokalu nr 7? 2. Czy Paweł może żądać zapłaty wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy przez pozostałych spadkobierców/współwłaścicieli nieruchomości?

2 1. Podstawa prawna roszczenia o dział spadku i zniesienie współwłasności przez ustanowienie odrębnej własności lokali: art k.c. w zw. z art. 211 k.c. w zw. z art k.c. (w zw. z art k.c.). 2. Przesłanki roszczenia o dział spadku i zniesienie współwłasności przez ustanowienie odrębnej własności lokali w ten sposób, że lokal nr 7 przypadnie Pawłowi: - Paweł jest spadkobiercą Janiny, - lokal nr 7 należy do spadku podlegającego działowi spadku i zniesieniu współwłasności, - lokal nr 7 nie jest przedmiotem uprawnienia osoby trzeciej lub innego spadkobiercy. 3. Podstawa prawna roszczenia o zapłatę: art. 206 k.c. w zw. z art (225 k.c.) Przesłanki roszczenia o wynagrodzenie z tytułu korzystania z nieruchomości przez spadkobierców i współwłaścicieli nieruchomości z wyłączeniem Pawła: - uprawnienie Pawła do korzystania ze wspólnej nieruchomości zostało naruszone przez pozostałych współwłaścicieli; - Paweł zamanifestował chęć korzystania z nieruchomości wobec pozostałych współwłaścicieli. 4. W zakresie roszczenia o przyznanie Pawłowi lokalu nr 7 ustanowionego na skutek działu spadku i zniesienia współwłasności należy rozważyć następujące zagadnienia: Paweł jest ustawowym spadkobiercą Janiny wraz z Piotrem oraz Ewą i Marcinem (dziećmi Jana), zgodnie z art i 2 k.c. Ich udziały w spadku wynoszą odpowiednio: Paweł, Piotr po 1/3, Marcin i Ewa: po 1/6. Janina nie sporządziła testamentu. Nie ma znaczenia, z ilu małżeństw pochodziły dzieci Janiny, istotne jest tylko istnienie stosunku pokrewieństwa między Janiną a każdym z jej dzieci. Zarzut Piotra wskazujący na niegodność Jana nie może być uznany za zasadny, bo nie zostały spełnione żadne przesłanki niegodności określone w art k.c. Należy ustalić, czy w skład spadku weszła cała nieruchomość, czy udział ½ w nieruchomości. Z treści kazusu wynika, że Janina dokonała darowizny udziału ½ w nieruchomości na rzecz Piotra (w stanie faktycznym nie ma nic, co wskazywałoby na nieważność lub bezskuteczność umowy darowizny), a zatem w chwili jej śmierci była tylko współwłaścicielką tej nieruchomości w udziale wynoszącym ½ i ten udział wchodził w skład spadku (argumentum z art k.c.). Okoliczność, że Janina nadal figurowała w księdze wieczystej jako właścicielka całej nieruchomości, jest bez znaczenia, ponieważ wpis w księdze wieczystej nabywcy udziału w prawie własności nieruchomości ma jedynie charakter deklaratoryjny (nie jest przesłanką skutecznego nabycia własności nieruchomości). Nabycie w drodze dziedziczenia ma charakter translatywny i na spadkobierców mogą przejść tylko takie prawa, które przysługiwały spadkodawcy w chwili otwarcia spadku (i nie wygasły ani nie przeszły na inne osoby z chwilą śmierci). Piotr zawarł umowę darowizny udziału ½ w nieruchomości, który otrzymał od Janiny, na rzecz swoich synów Andrzeja i Błażeja. Umowa została zawarta we właściwej formie, a fakt niewpisania synów Piotra jako współwłaścicieli w księdze wieczystej nie ma znaczenia dla skuteczności nabycia przez nich udziałów we współwłasności nieruchomości. Należy ocenić, czy umowa została odwołana przez Pawła, Ewę i Marcina z powodu rażącej niewdzięczności Piotra wobec Janiny. Art k.c. przewiduje uprawnienie do odwołania darowizny przez spadkobierców, ale jedynie w przypadku gdy zmarły darczyńca sam był uprawniony do odwołania darowizny lub gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy. Żadna z powyższych

3 przesłanek nie została spełniona w kazusie, bo spadkobiercy odwołujący darowiznę powołali się na brak wykonania przez obdarowanego Piotra polecenia, którego treść wskazywała na to, że mogło być ono wykonane dopiero po śmierci darczyńcy. Na marginesie można dodać, że samo niewykonanie polecenia określonego w art. 893 k.c. nie stanowiłoby podstawy do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności, która jest wykładana jako szczególnie naganne zachowanie obdarowanego wobec darczyńcy lub jego bliskich. Oświadczenie o odwołaniu darowizny przez spadkobierców jest zatem bezskuteczne, mimo że zostało złożone we właściwej formie (art. 900 k.c.). Darowizna dokonana przez Piotra na rzecz jego synów jest zatem ważna i skuteczna. W dalszej części należy rozważyć umowę sprzedaży zawartą pomiędzy Piotrem a Adamem, bowiem dotyczy ona tego samego lokalu (nr 7), którego w ramach zniesienia współwłasności domaga się Paweł. Umowę tę należy zakwalifikować jako umowę rozporządzającą udziałem w przedmiocie spadkowym (art k.c.), a nie udziałem spadkowym. Należy zwrócić uwagę, że zgodnie z art k.c. do wspólności majątku spadkowego stosuje się przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych odpowiednio, z zastrzeżeniem norm prawa spadkowego zawartych w k.c. Wspomniany art k.c. to lex specialis wobec przepisów dotyczących współwłasności w częściach ułamkowych (art. 198 k.c.). Rozporządzenie udziałem w przedmiocie spadkowym jest bezskuteczne o tyle, o ile narusza uprawnienia spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku. Należy rozważyć, czy umowa sprzedaży udziału narusza prawa innych spadkobierców. W odniesieniu do rozporządzenia udziałem w przedmiocie spadkowym przez Piotra należy wziąć pod uwagę regulację art k.c., zgodnie z którym darowizna dokonana na rzecz spadkobiercy podlega zaliczeniu na jego schedę spadkową, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że zostały dokonane bez obowiązku zaliczenia. W stanie faktycznym nie występuje żadna okoliczność, która wskazywałaby na wolę Janiny wyłączenia zastosowania obowiązku zaliczenia darowizny na rzecz Piotra na jego schedę spadkową. Powyższe oznacza, że Piotr w ramach działu spadku nie mógłby domagać się przyznania mu jakiegoś innego lokalu, gdyż wartość otrzymanej darowizny przewyższa wartość jego schedy spadkowej (art k.c.). Wynika to stąd, że w skład spadku nie wchodziły prócz udziału w prawie własności nieruchomości żadne inne wartościowe przedmioty majątkowe. Dlatego zbycie udziału we współwłasności nieruchomości naruszałoby prawa innych współspadkobierców, gdyż nie mogliby oni domagać się przyznania im nieruchomości (lokali) na własność (w tym lokalu wydanego Adamowi). Należy rozważyć, czy fakt złożenia przez Adama oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli pod wpływem podstępu ma znaczenie dla zasadności żądania Pawła o przyznanie mu lokalu nr 7 w ramach działu spadku i zniesienia współwłasności przez ustanowienie odrębnych własności lokali. Konieczne jest ustalenie, czy w stanie faktycznym były spełnione przesłanki podstępu z art. 86 k.c., które sprowadzają się do przypisania Piotrowi umyślnego i celowego działania w kierunku wywołania u Adama woli zawarcia umowy mimo świadomości błędu Adama (co do treści czynności prawnej lub co do pobudki). Kazus nie wskazuje okoliczności, które miałyby o tym świadczyć. Natomiast z punktu widzenia Adama należy zwrócić uwagę, że przedmiot zawartej przez niego umowy sprzedaży ma wadę prawną w rozumieniu art k.c. Jednakże z tego powodu Piotr nie ponosiłby jako sprzedawca odpowiedzialności wobec Adama, ponieważ Adam wiedział, że nabywa udział w przedmiocie wchodzącym w skład spadku od jednego ze współspadkobierców oraz że inni współspadkobiercy nie wyrazili zgodę na zbycie

4 udziału w nieruchomości i na wydanie mu lokalu (art k.c.). Adam nie mógłby więc także odstąpić od umowy sprzedaży udziału zawartej z Piotrem. Orzecznictwo i doktryna dopuszczają ustanowienie odrębnej własności lokali i przyznanie ich na własność poszczególnym współwłaścicielom nieruchomości jako sposób zniesienia współwłasności, w tym sądowy (art. 11 ustawy o własności lokali). Ponieważ do wspólności spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności, do działu spadku znajdują odpowiednie zastosowanie także przepisy o zniesieniu współwłasności. Zatem może dojść do działu spadku połączonego ze zniesieniem współwłasności całej nieruchomości przez ustanowienie w niej odrębnej własności lokali. Roszczenie o zniesienie współwłasności nie podlega przedawnieniu (art. 220 k.c.). To samo dotyczy zatem roszczenia o dział spadku. Roszczenie to nie wygasło, bowiem nie doszło do umownego działu spadku przed złożeniem wniosku przez Pawła. Paweł może zatem domagać się przyznania mu lokalu nr 7 jako nieruchomości odrębnej ustanowionej w ramach działu spadku i zniesienia współwłasności. 5. W zakresie roszczenia Pawła o zasądzenie wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości przez spadkobierców, należy wskazać na regulację art. 206 k.c. w zw. z art k.c. w zw. z art lub 225 k.c. (tak SN w uchwale 7 sędziów z r.). Zgodnie z art. 206 k.c. każdy współwłaściciel ma prawo do korzystania z całej rzeczy z uwzględnieniem takiego samego uprawnienia pozostałych współwłaścicieli. Dominująca i zasadna wykładnia art. 206 k.c. zakłada, że wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy na wspomnianej podstawie prawnej może domagać się jedynie ten współwłaściciel, który został pozbawiony możliwości korzystania z rzeczy w ogóle, a nie jest dopuszczalne żądanie wynagrodzenia za korzystanie przez pozostałych współwłaścicieli ponad udział (tak krytykowane orzeczenie SN z r.). Ponadto SN wskazuje na konieczność zamanifestowania niekorzystającego współwłaściciela woli korzystania z rzeczy, nie jest wystarczający sam fakt niekorzystania. Należy ustalić, że współwłaściciel chciał korzystać z rzeczy wspólnej, ale nie mógł z powodu działania lub zaniechania pozostałych współwłaścicieli. Wspomniana wola korzystania z rzeczy wspólnej może zostać wyrażona przez złożenie wniosku o zniesienie współwłasności (i dział spadku) i od tego momentu niekorzystający właściciel Paweł może domagać się omawianego wynagrodzenia. Współwłaściciele nie zawarli umowy quad usum, co wynika z treści kazusu. Roszczenie o zasądzenie wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości należy do roszczeń uzupełniających i jego zakres jest określony w art lub 225 k.c. w zależności od tego, czy współwłaściciele korzystający z nieruchomości byli w dobrej lub złej wierze. Są oni w zakresie naruszenia prawa właściciela niekorzystającego traktowani jako posiadacze samoistni. Z kazusu można wyprowadzić wniosek, że Piotr, Ewa i Marcin byli w złej wierze, bo wiedzieli, że Paweł jest również spadkobiercą i że nie korzysta z nieruchomości. Przyjęcie, że byli oni w dobrej wierze do chwili złożenia wniosku o dział spadku i zniesienie współwłasności, a następnie w złej wierze też jest dopuszczalne, ale nie rzutuje na ocenę zasadności i zakresu roszczenia Pawła, bowiem zarówno posiadacz samoistny w dobrej wierze od chwili wytoczenia przeciwko niemu powództwa o wydanie rzeczy, jak i samoistny posiadacz w złej wierze są obowiązani do zapłaty wynagrodzenia za korzystanie, które jest obliczane wg stawek rynkowych czynszu najmu. Pawłowi przysługuje roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy przez pozostałych spadkobierców od dnia złożenia wniosku o zniesienie współwłasności, ale nie za wcześniejszy okres.

5 Roszczenie Pawła o zasądzenie wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości jest wymagalne, bowiem Paweł wezwał pozostałych spadkobierców i współwłaścicieli nieruchomości do zapłaty (art. 455 k.c.). Należy ustalić, czy nie doszło do wygaśnięcia tego roszczenia. Paweł nie otrzymał świadczenia, nie doszło też do zwolnienia z długu ani odnowienia. Pozostali spadkobiercy i współwłaściciele podnieśli jednak zarzut, że Paweł nie partycypował w kosztach utrzymania nieruchomości, mimo że był jej współwłaścicielem. Zgodnie z art. 207 w zw. z art k.c. Paweł był obowiązany ponosić wydatki ciężary związane z nieruchomością w części odpowiadającej jego udziałowi we współwłasności, chociaż nie korzystał z nieruchomości. Do takich ciężarów i wydatków należy zapłata podatku od nieruchomości czy dokonywanie napraw (naprawa dachu była nakładem koniecznym). Pozostałym spadkobiercom i współwłaścicielom nieruchomości przysługiwałoby zatem do Pawła roszczenie o zapłatę części poniesionych wydatków na podstawie art. 207 k.c. Roszczenie takie mogłoby zostać przedstawione przez nich do potrącenia z roszczeniem Pawła (art. 498 k.c.), gdyż obydwa roszczenia mają ten sam charakter (obydwa roszczenia są pieniężne). Roszczenie do Pawła stało się wymagalne, ponieważ pozostali spadkobiercy i współwłaściciele zażądali zwrotu części poniesionych wydatków (art. 455 k.c.). Nie uległo także przedawnieniu (roszczenie to przedawnia się to roszczenie na ogólnych zasadach, a więc termin przedawnienia wynosi 6 lat; początek biegu terminu przedawnienia wyznaczony jest na podstawie art zd. 2 k.c.). Roszczenie Pawła o zapłatę wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy jest zaskarżalne. Roszczenie uzupełniające przedawniają się z upływem roku od dnia wydania rzeczy (art. 229 k.c.). Ponieważ Paweł nie władał nieruchomością (był pozbawiony przez pozostałych współspadkobierców i współwłaścicieli prawa do korzystania z nieruchomości), należy uznać, że przepis ten nie ma zastosowania do roszczenia Pawła. Roszczenie o zapłatę wynagrodzenia powinno zatem podlegać w tej sytuacji ogólnym terminom przedawnienia, tj. 6 letniemu terminowi z art. 118 k.c. Roszczenie o zapłatę za korzystanie z rzeczy nie jest roszczeniem okresowym. Konkluzja: Paweł może domagać się przyznania mu lokalu nr 7 jako nieruchomości odrębnej ustanowionej w ramach działu spadku i zniesienia współwłasności. Pawłowi przysługuje roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z nieruchomości przez pozostałych spadkobierców i współwłaścicieli od dnia złożenia wniosku o zniesienie współwłasności, ale nie za wcześniejszy okres.