Przyczyny i kierunki potrzebnych zmian odnośnie ubezpieczeń grupowych z perspektywy Rzecznika Ubezpieczonych Tomasz Młynarski Biuro Rzecznika Ubezpieczonych Warszawa, 15 listopada 2013 r.
Czy zmiany w prawie są właściwą reakcją na nieprawidłowości związane z funkcjonowaniem ubezpieczeń grupowych? Argumenty podnoszone przez sceptyków: - subsydiarność prawa zobowiązań, konieczna wstrzemięźliwość regulacyjna, - nie powinno się regulować całej instytucji patrząc przez pryzmat jednego tylko sektora (bancassurance), - identyfikacja problemu związanego z okolicznością, że ubezpieczający i ubezpieczyciel często są członkami tej samej grupy kapitałowej nie powinna skutkować regulowaniem całej konstrukcji prawnej, - istnieją już odpowiednie instrumenty prawa publicznego (KNF, UOKiK, SOKiK), - można sięgać po ogólne instytucje prawa cywilnego chroniące zaufanie w obrocie cywilnoprawnym (art. 5, 56, 58, 65, 353 1, 354, 355, 384-385 4 k.c.), - trzeba dać szansę kodeksom dobrych praktyk.
Aksjologia prawa Unii Europejskiej i prawa polskiego współczesna koncepcja ochrony konsumenta Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (art. 169): Dążąc do popierania interesów konsumentów i zapewnienia wysokiego poziomu ochrony konsumentów, Unia przyczynia się do ochrony zdrowia, bezpieczeństwa i interesów gospodarczych konsumentów, jak również wspierania ich prawa do informacji, edukacji i organizowania się w celu zachowania ich interesów. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (art. 38): Zapewnia się wysoki poziom ochrony konsumentów w politykach Unii. Konsument jest chroniony nie tylko dlatego, że tak należy, lecz przede wszystkim dlatego, że jest to konieczne z uwagi na prawidłowe funkcjonowanie rynku. Konstytucja RP (art. 76): Władze publiczne chronią konsumentów ( ) przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. Zakres tej ochrony określa ustawa. Ochrona konsumenta przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi to konstytucyjne zadanie władzy publicznej, uzasadniające ingerencję w stosunki cywilnoprawne i sięganie po regulacje o charakterze imperatywnym.
Rozwój ubezpieczeń grupowych i prawo, które za nim nie nadąża W przeszłości: - ubezpieczenia pracowników na życie i od następstw nieszczęśliwych wypadków, - ubezpieczenia NNW młodzieży szkolnej, - ubezpieczenia NNW turystów i sportowców. W. Warkałło, W. Marek, W. Mogilski, Prawo ubezpieczeniowe, Warszawa 1983: Ubezpieczenia grupowe jako forma pośrednia między gospodarczymi ubezpieczeniami osobowymi a ubezpieczeniami społecznymi Stanowiąc w pewnym, przynajmniej organizacyjnym aspekcie, jakby formę pośrednią między tradycyjnym, indywidualnym ubezpieczeniem gospodarczym osób i ubezpieczeniem społecznym, mogą być uważane za przejaw przyjmowania w ubezpieczeniach gospodarczych osobowych określonych elementów, właściwych ubezpieczeniu społecznemu. Art. 808 Kodeksu cywilnego z 1964 r.: Umowę ubezpieczenia można zawrzeć także na rzecz osoby trzeciej; osoba ta może nie być w umowie wymieniona.
Rozwój ubezpieczeń grupowych i prawo, które za nim nie nadąża Nowe kanały dystrybucji ubezpieczeń grupowych: - banki (bancassurance), - skok-i, parabanki, instytucje pośrednictwa finansowego, - pośrednicy ubezpieczeniowi występujący pod płaszczykiem ubezpieczającego, - stowarzyszenia założone po to, by stały się stroną umowy ubezpieczenia grupowego, - sieci handlu detalicznego, - sprzedawcy AGD, RTV, sprzętu budowlanego itd., - operatorzy komórkowi, dostawcy usług zbiorowego zaopatrzenia itd., - firmy leasingowe, - samorządy zawodowe; ubezpieczenia grupowe bancassurance istotnym problemem są nie tylko powiązania kapitałowe pomiędzy ubezpieczycielami a ubezpieczającymi, ale także stosowanie w ubezpieczeniach grupowych klauzuli no claims bonus
Dostępne instrumenty prawa publicznego KNF - planowana rekomendacja ma na celu uzdrowienie sytuacji w segmencie bancassurance, w tym w obszarze UFK, a nie w ubezpieczeniach grupowych jako takich. Będzie skierowana wyłącznie do banków. Zapowiadana na jesień 2012 r., jednak obecnie wskazywany jest przełom I i II kw. 2014 r. - ustawa o działalności ubezpieczeniowej (art. 212 ust. 1) przewiduje możliwość nakładania kar pieniężnych na zakłady ubezpieczeń, jeżeli wykonują działalność z naruszeniem przepisów prawa lub zawartych umów ubezpieczenia SOKiK - tylko i wyłącznie abstrakcyjna kontrola wzorców umownych UOKiK - decyzje w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów - wątpliwości, czy ubezpieczonemu przysługuje status konsumenta (art. 22 1 k.c., art. 808 5 k.c.) i czy polska definicja konsumenta jest zgodna z prawem UE
Kodeksy dobrych praktyk czy wystarczą do przywrócenia równowagi na rynku ubezpieczeń grupowych? - Kanon Dobrych Praktyk Rynku Finansowego (2008) rekomendowany przez KNF Związek Banków Polskich: - Kodeks Etyki Bankowej (wcześniej: Zasady Dobrej Praktyki Bankowej od 1995) - Rekomendacje dobrych praktyk na rynku bancassurance (2009, 2010, 2012) Polska Izba Ubezpieczeń: - Zasady dobrych praktyk ubezpieczeniowych (2009) - Rekomendacja dobrych praktyk informacyjnych dotyczących ubezpieczeń na życie związanych z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi (2013) treść zależy od twórcy kodeksu są przyjmowane na zasadach dobrowolności ZBP i PIU nie skupiają wszystkich podmiotów działających w Polsce brak po stronie konsumentów świadomości znaczenia prawnego kodeksów nieprzestrzeganie kodeksu dobrych praktyk stanowi nieuczciwą praktykę rynkową, ale tylko jeżeli przedsiębiorca dobrowolnie do niego przystąpił i informuje w ramach swojej praktyki rynkowej, że jest nim związany
Propozycje Rzecznika Ubezpieczonych ogólne założenia - zmniejszenie asymetrii w sytuacji prawnej stron stosunku ubezpieczenia grupowego - zapewnienie ubezpieczonym finansującym ochronę ubezpieczeniową takich praw, jakie przysługują ubezpieczającemu, ale tylko w zakresie, jaki odnosi się do fragmentu relacji kontraktowej dotyczącego ochrony ubezpieczeniowej świadczonej na rzecz ubezpieczonego - wprowadzenie porządku do terminologii i usunięcie luk w obowiązujących przepisach propozycje Rzecznika Ub., stanowiska Przewodniczącego KNF i Min. Finansów dr hab. M. Orlicki, Założenia reformy regulacji prawnej ubezpieczeń na cudzy rachunek i ubezpieczeń służących zabezpieczeniu wierzytelności, Prawo Asekuracyjne 2013, nr 1 posiedzenie plenarne Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego z 24.10.2013 r. wstępne propozycje przedstawione przez prof. M. Romanowskiego
Propozycje Rzecznika Ubezpieczonych zdefiniowanie ubezpieczenia grupowego, swoboda wyboru ubezpieczyciela KKPC: - Przez umowę ubezpieczenia grupowego, ubezpieczyciel zobowiązuje się do zapewnienia ochrony w razie wystąpienia albo niewystąpienia określonego zdarzenia osobom, które spełniają warunki przynależności do grupy (ubezpieczeni), a ubezpieczający zobowiązuje się w zamian zapłacić wynagrodzenie (składka ubezpieczeniowa). - Uprawnienie przystąpienia do grupy ustala się na podstawie jednolitego kryterium dla wszystkich członków grupy określonego przez ubezpieczającego. - Członkowie grupy powinni mieć zapewnioną ochronę na jednakowych warunkach. - jeżeli umowa (np. kredytu) ma być zabezpieczona ubezpieczeniem, klientowi należy pozostawić możliwość wyboru ubezpieczyciela: przystąpienie do umowy grupowej wedle przedstawionej mu oferty lub cesja praw (albo uposażenie bez możliwości odwołania) z umowy ubezpieczenia odpowiadającej podstawowym cechom przewidzianym w umowie kredytu i zawartej z dowolnym ubezpieczycielem
Propozycje Rzecznika Ubezpieczonych wynagrodzenie ubezpieczającego, obowiązek lojalności - zakaz łączenia przez ubezpieczającego ról i pobierania wynagrodzenia, czy jednoznaczne informowanie ubezpieczonego nt. powiązań między ubezpieczającym a ubezpieczycielem (składka należna ubezpieczycielowi, wynagrodzenie dla ubezpieczającego, wysokość prowizji i sposób jej ustalania)? KKPC: - Każda ze stron umowy ubezpieczenia obowiązana jest do zachowania lojalności wobec drugiej uwzględniając w szczególności cel i naturę umowy. - Ubezpieczający i ubezpieczony obowiązani są do zachowania lojalności wobec siebie uwzględniającej w szczególności cel i naturę łączącego ich stosunku oraz rozkładu ciężaru finansowania składki ubezpieczeniowej. - Ubezpieczający powinien unikać sprzeczności własnych interesów z interesami osoby objętej ochroną ubezpieczeniową. skutki: zaprzestanie stosowania no claims bonus, obowiązek zawiadamiania ubezpieczyciela przez ubezpieczającego o zajściu wypadku ubezpieczeniowego
Propozycje Rzecznika Ubezpieczonych przystąpienie do umowy grupowej - umożliwienie osobie mającej zostać objętą ochroną ubezpieczeniową zapoznania się z treścią umowy ubezpieczenia grupowego jeszcze przed przystąpieniem do niej - obowiązek potwierdzenia stosownym dokumentem objęcia ubezpieczonego ochroną ubezpieczeniową, zwłaszcza jeśli finansuje on składkę - zmiana art. 833 i 834 k.c.: poza zawarciem umowy ubezpieczenia również przystąpienie do ubezpieczenia KKPC: - Ochrona ubezpieczeniowa rozpoczyna się z chwilą przystąpienia do grupy. - Przed przystąpieniem ubezpieczonego do grupy, ubezpieczający jest obowiązany zapewnić mu dostęp do warunków ubezpieczenia dotyczących praw i obowiązków ubezpieczonego. - W przypadku zmiany praw i obowiązków ubezpieczonego w trakcie trwania ochrony, ubezpieczający jest obowiązany poinformować ubezpieczonego o takiej zmianie co najmniej na przed wejściem w życie zmiany. Ubezpieczony nie ponosi kosztów rezygnacji z ochrony, jeżeli złoży ubezpieczającemu oświadczenie o rezygnacji przed dniem wejścia w życie zmian.
Propozycje Rzecznika Ubezpieczonych składka ubezpieczeniowa - zobowiązanie ubezpieczonego do finansowania składki powinno mieć swoją przyczynę prawną; powiązanie zobowiązania do zapłaty składki z interesem ubezpieczeniowym? Propozycje dr hab. M. Orlickiego: - art. 813 1 k.c. (jeśli składkę sfinansował ubezpieczony, zwrot składki za okres niewykorzystanej przysługującej mu ochrony ubezpieczeniowej przysługiwać powinien wyłącznie jemu) - art. 814 3 k.c. (negatywne skutki braku zapłaty kolejnej raty składki tylko za uprzednim wezwaniem ubezpieczonego) - art. 816 k.c. (rozszerzenie uprawnień na ubezpieczonego finansującego składkę)
Propozycje Rzecznika Ubezpieczonych dochodzenie roszczeń - art. 808 3 k.c.: uprawnienie ubezpieczonego do żądania świadczenia bezpośrednio od ubezpieczyciela - status spadkobierców ubezpieczonego w postępowaniu likwidacyjnym: umożliwienie samodzielnego zgłoszenia ubezpieczycielowi wypadku ubezpieczeniowego oraz dostępu do dokumentacji związanej z realizacją umowy ubezpieczenia, która ma wpływ na odpowiedzialność ubezpieczyciela i wysokość należnego świadczenia - w razie odmowy przyjęcia odpowiedzialności przez ubezpieczyciela ubezpieczający uprawniony do otrzymania świadczenia powinien na żądanie ubezpieczonego/spadkobierców scedować prawo do świadczenia z umowy ubezpieczenia, o ile nie zamierza go dochodzić na drodze sądowej Obecnie: następca prawny kredytobiorcy objętego grupowym ubezpieczeniem na życie, w której przewidziano możliwość zapłaty sumy ubezpieczenia wyłącznie na żądanie ubezpieczającego banku, ma interes prawny w ustaleniu, że śmierć ubezpieczonego była wypadkiem ubezpieczeniowym, z którym wiąże się obowiązek spełnienia przez ubezpieczyciela przewidzianego w umowie świadczenia (wyrok SA w Białymstoku z 22.02.2012 r., I ACa 752/11).
Propozycje Rzecznika Ubezpieczonych zakończenie ochrony ubezpieczeniowej - zmiany w k.c.: obok rozwiązania umowy ubezpieczenia wystąpienie z ubezpieczenia, obok odstąpienia od umowy ubezpieczenia odstąpienie od ubezpieczenia; - umowa powinna wskazywać adresata w/w oświadczeń - ryzyko zakończenia umowy ubezpieczenia przez ubezpieczającego wbrew interesom ubezpieczonego: prawo ubezpieczonego do współuczestnictwa w podejmowaniu decyzji nt. końca trwania umowy ubezpieczenia, chyba że miałby zagwarantowane prawo do indywidualnej kontynuacji ubezpieczenia na niezmienionych warunkach KKPC: - Ubezpieczony ma prawo do rezygnacji z ochrony. - W przypadku zamiaru rezygnacji lub rezygnacji ubezpieczonego z ochrony ubezpieczeniowej, ubezpieczający ma obowiązek poinformować go o wynikających stąd prawach i obowiązkach ubezpieczonego, w tym kosztach rezygnacji.
Propozycje Rzecznika Ubezpieczonych kontynuacja ochrony ubezpieczeniowej KKPC: - W przypadku umowy ubezpieczenia grupowego na życie lub chorobowego, ubezpieczony, który utracił status członka grupy na skutek wygaśnięcia lub rozwiązania stosunku pracy łączącego go z ubezpieczającym będącego podstawą przynależności do grupy, może złożyć wniosek do ubezpieczyciela o kontynuację ochrony ubezpieczeniowej tego samego rodzaju na podstawie indywidualnej umowy ubezpieczenia. Wniosek jest składany w terminie 30 dni od chwili zakończenia ochrony ubezpieczeniowej na podstawie umowy ubezpieczenia grupowego. - W takim przypadku podstawą obliczenia składki ubezpieczeniowej jest wiek ubezpieczonego z chwili przystąpienia do grupy. - Ubezpieczony nie nabywa prawa do kontynuacji ochrony ubezpieczeniowej na warunkach określonych powyżej, jeżeli rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło z jego winy, w razie rażącego naruszenia jego obowiązków wobec ubezpieczyciela lub nieopłacania składek ubezpieczeniowych.
Propozycje Rzecznika Ubezpieczonych ochrona konsumencka dla ubezpieczonego, uposażonego i spadkobiercy Konieczne jest zapewnienie ochrony konsumenckiej na rzecz ubezpieczonych będących osobami fizycznymi, jeżeli umowa ubezpieczenia nie wiąże się bezpośrednio z ich działalnością gospodarczą lub zawodową, a także uposażonych oraz spadkobierców ubezpieczonych, którzy dochodzą roszczeń z umowy ubezpieczenia grupowego i są osobami fizycznymi. Cel: - ochrona przed niedozwolonymi postanowieniami umownymi (możliwa już obecnie art. 808 5 k.c.), - ochrona przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi (ustawa z 23.07.2007 r.: tylko wobec konsumentów; legitymacja czynna: konsument, RPO, RU, powiatowy/miejski rzecznik konsumentów, organizacja, której celem statutowym jest ochrona interesów konsumentów), - zwalczanie praktyk naruszającymi zbiorowe interesy konsumentów (Prezes UOKiK), - pomoc na etapie przedprocesowym i procesowym ze strony powiatowych/miejskich rzeczników konsumentów oraz organizacji społecznych.