Szanowni Państwo! Problematyka ochrony praw artystów wykonawców jest tak bogata i szeroka, iż nie jest możliwe, aby w przewidzianym dla mnie czasie wystąpienia można było kompleksowo i szczegółowo omówić to zagadnienie. Dlatego też skoncentruję się na kilku sprawach, które moim zdaniem należy poruszyć w tak szacownym i reprezentatywnym gronie. 1. Wejście w życie w roku 1994 nowej ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych stanowiło niewątpliwie przełom w zakresie ochrony interesów artystów wykonawców. Do daty wejścia w życie tej ustawy były podejmowane próby skonstruowania w oparciu o istniejące ustawodawstwo podstaw zapewniających ochronę majątkowych interesów artystów wykonawców. Była to jednak dyskusja pomiędzy przedstawicielami doktryny prawa cywilnego i autorskiego, w ramach której przedstawiano różne poglądy i koncepcje, jak również postulaty jak taka ochrona majątkowych interesów artystów wykonawców ma wyglądać w przyszłości. 2. Dopiero Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 roku wprowadziła po raz pierwszy kompleksową, ustawową ochronę praw artystów wykonawców obejmującą zarówno uprawnienia osobiste artysty, jak też jego uprawnienia majątkowe. Ustawodawca tę sferę praw nazwał prawami pokrewnymi, zaś w odniesieniu do artystów wykonawców nazwał przysługujące im prawa prawami do artystycznych wykonań W ustawie tej mamy więc do czynienia z jednej strony z regulacją dotyczącą ochrony dóbr osobistych artysty wykonawcy i jego wyłącznego prawa do ochrony tych dóbr w szczególności w zakresie: wskazywania artysty jako wykonawcy, decydowania o sposobie oznaczenia wykonawcy, sprzeciwiania się jakimkolwiek wypaczeniom, przeinaczeniom i innym zmianom wykonania, które mogłyby naruszać jego dobre imię. 3. Z drugiej strony wprowadzona została, co najważniejsze, ochrona majątkowych interesów artystów wykonawców poprzez wprowadzenie wyłącznego prawa artysty wykonawcy do korzystania z artystycznego wykonania i rozporządzania prawami do niego w zakresie enumeratywnie wyliczonych pól eksploatacji opisanych w art.86 ustawy. Artystom wykonawcom ustawa przyznała prawo do wynagrodzenia za korzystanie z artystycznego wykonania lub za rozporządzanie prawami do takiego wykonania określone w umowie albo przyznane w przepisach ustawy. Wprowadzone zostały bezwzględnie obowiązujące przepisy ustawy gwarantujące artystom wykonawcom prawo do dodatkowego wynagrodzenia w przypadku eksploatacji ich artystycznych wykonań. Mam tu na myśli m.in. art.70 ustawy gwarantujący artystom wykonawcom wynagrodzenia z tytułu eksploatacji utworów audiowizualnych zawierających ich wykonania. Wynagrodzenie to uiszczane jest za pośrednictwem właściwej organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi. Tak więc artyści wykonawcy na podstawie tej ustawy dysponują określonymi uprawnieniami zarówno o charakterze majątkowym jak i niemajątkowym, pozwalającymi na decydowanie o zasadach korzystania z ich wykonań, rozporządzanie tymi uprawnieniami i czerpanie korzyści ( wynagrodzenia) z faktu eksploatacji tych wykonań. 1
Ustawodawca wyposażył artystów wykonawców, jako podmioty praw pokrewnych w instrumenty umożliwiające ochronę ich praw, poprzez odesłanie do przepisów dotyczących ochrony autorskich praw osobistych i autorskich praw majątkowych ( art. 78, 79, 80 ustawy o prawie autorskim). Również przepisy karne tej ustawy obejmują swoim zakresem i obejmują ochroną artystyczne wykonania. Innym zagadnieniem jest praktyka w zakresie ochrony tych praw; czy istniejący system prawny oraz praktyka sądowa i organów ścigania umożliwia skuteczne i efektywne przeciwdziałanie naruszaniu tych praw, dochodzenie należnych wykonawcom wynagrodzeń. Jest to zagadnienie odrębne, którego nie sposób objąć w niniejszym wystąpieniu, aczkolwiek w programie konferencji będzie jeszcze głos zabierał prezes Związku Artystów Wykonawców pan Jerzy Róziewicz, który jak wynika z tematu jego wystąpienia będzie miał okazję na ten temat się wypowiedzieć. 4. Skoro wspomniałem wcześniej o organizacjach zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i pokrewnymi, to przełomowym elementem ustawy było wprowadzenie w roku 1994 szerokiej regulacji dotyczącej zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi, w tym w zakresie uprawnień tych organizacji do ochrony praw twórców i wykonawców oraz egzekwowania przez te organizacje uprawnień wynikających z ustawy. Na podstawie tych przepisów stowarzyszenia zrzeszające m.in. artystów wykonawców, których statutowym zadaniem jest zbiorowe zarządzanie i ochrona powierzonych im praw miały możliwość uzyskania zezwolenia Ministra Kultury na wykonywanie zbiorowego zarządzania, a tym samym wykonywanie uprawnień przewidzianych dla takich organizacji w ustawie. Kilka stowarzyszeń zrzeszających artystów wykonawców skorzystało z tej możliwości i uzyskało takie zezwolenia. Mam tu na myśli Związek Artystów Scen Polskich, Stowarzyszenie Aktorów Filmowych i Telewizyjnych ( z którym moje stowarzyszenie ściśle współpracuje i prowadzi wspólne działania), Związek Artystów Wykonawców STOART, Stowarzyszenie Artystów Wykonawców Utworów Muzycznych i Słowno- Muzycznych SAWP. 5. Ustawodawca przewidział w ustawie instrumenty i rozwiązania dające możliwość skutecznej ochrony praw artystów wykonawców. W szczególności mam tu na myśli wprowadzenie w art.105 ustawy domniemania upoważnienia organizacji zbiorowego zarządzania do zarządzania i ochrony praw w odniesieniu do pól eksploatacji objętych zbiorowym zarządzaniem oraz domniemanie legitymacji procesowej dla tej organizacji w tym zakresie, co niezwykle upraszcza i ułatwia prowadzenie negocjacji oraz prowadzenie sporów sądowych z użytkownikami. Bardzo ważnym elementem systemu ochrony praw do artystycznego wykonania w zakresie prawa do wynagrodzenia jest możliwość zatwierdzenia tabeli wynagrodzeń dla artystów wykonawców przez Komisję Prawa Autorskiego. Charakter prawny tych tabel, co wynika z treści art.109 ustawy, jest bowiem taki, iż mają one charakter tabel minimalnych, zaś postanowienia umowne mniej korzystne dla twórców i artystów wykonawców niż wynikałoby to z tabel są nieważne, a ich miejsce zajmują odpowiednie postanowienia tych tabel. 6. Niestety, od dłuższego czasu tj. od 1 września 2006 roku, utrzymuje się sytuacja niemożności zatwierdzania tabel wynagrodzeń przed Komisją Prawa Autorskiego, gdyż art.108 ust.3 ustawy orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego został uznany za niezgodny z Konstytucją i utracił moc obowiązującą. Uniemożliwia to organizacjom zbiorowego zarządzania zatwierdzenie nowych, wiążących prawnie tabel, zmianę 2
dotychczasowych, a tym samym uniemożliwia dostosowanie tych wynagrodzeń do dynamicznej sytuacji na rynku, na którym dokonuje się eksploatacji praw autorskich i pokrewnych, w tym w zakresie nowych pojawiających się technologii, form przekazu i zwielokrotniania utworów i artystycznych wykonań. Co więcej w dyskusjach nad nowymi rozwiązaniami ustawy w zakresie regulacji dotyczących tabel oraz organizacji zbiorowego zarządzania pojawiają się ze strony użytkowników praw propozycje zmiany charakteru tych tabel, ograniczenia uprawnień organizacji zbiorowego zarządzania, co niewątpliwie osłabi pozycję tych organizacji w zakresie dochodzenia ochrony praw reprezentowanych przez siebie twórców i artystów wykonawców. 7. Generalnie istnieją trzy zasadnicze podstawy pobierania od użytkowników wynagrodzeń dla artystów wykonawców: A/ pierwszą podstawą prawną są bezwzględnie obowiązujące przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, które przewidują obowiązek uiszczania wynagrodzeń na rzecz uprawnionych osób artystów wykonawców, są to: - art.86 ust.3 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych przewidujący, iż w przypadku nadawania, reemitowania lub odtwarzania artystycznego wykonania za pomocą wprowadzonego do obrotu egzemplarza artyście wykonawcy przysługuje prawo do stosownego wynagrodzenia, - art.70 ust.2 (1) ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, w nowym brzmieniu obowiązujący od dnia 6 czerwca 2007 roku, przewiduje uprawnienie dla współtwórców utworu audiowizualnego oraz artystów wykonawców do wynagrodzenia z tytułu wyświetlania utworu audiowizualnego w kinach, z tytułu najmu egzemplarzy utworów audiowizualnych i ich publicznego odtwarzania, z tytułu nadawania utworu w telewizji lub poprzez inne środki publicznego udostępniania utworów, z tytułu reprodukowania utworu audiowizualnego na egzemplarzu przeznaczonym do własnego użytku osobistego - opłaty wnoszone przez producentów i importerów magnetofonów, magnetowidów i innych podobnych urządzeń, czystych nośników służących do utrwalania utworów (artystycznych wykonań) w ramach użytku osobistego oraz urządzeń reprograficznych (art.20 ust.1-4 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych) B/ drugą grupą są przepisy ustawy przewidujące konieczność zawarcia przez określonego użytkownika uprzedniej umowy licencyjnej, a tym samym uiszczania stosownych wynagrodzeń na rzecz twórców i artystów wykonawców za pośrednictwem właściwej organizacji zbiorowego zarządzania: - opłaty za nadawanie utworów (artystycznych wykonań) określonych w art.21 ust.1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, - opłaty za reemisję w sieciach kablowych utworów (artystycznych wykonań) zawartych w programach radiowych i telewizyjnych (art.21.1.ust.1 w związku z art.92 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych), 3
C/ trzecią grupą są zasady ogólne wynikające z przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, tj. art.86 ust.2 ustawy. Przepis ten m.in. stanowi, iż treścią praw do artystycznego wykonania jest prawo do rozporządzania i korzystania z artystycznego wykonania utworu, a także prawo do wynagrodzenia z tytułu takiego korzystania. Powyższe oznacza, iż użytkownik przed przystąpieniem do danego aktu eksploatacji artystycznego wykonania musi uzyskać uprzednie zezwolenie ze strony uprawnionego podmiotu na takie korzystanie, jak również uiścić z tego tytułu wynagrodzenie. Biorąc pod uwagę, iż zasadniczo organizacje zbiorowego zarządzania zawierają umowy z artystami wykonawcami na zasadzie powierniczego przeniesienia praw na tę organizację, w praktyce umowy użytkownik- organizacja zbiorowego zarządzania mają charakter umowy licencyjnej z określoną opłatą za udzielenie takiej licencji. 9. Związek Artystów Scen Polskich z siedzibą w Warszawie, którego mam zaszczyt być prezesem, jest właśnie organizacją zbiorowego zarządzania prawami pokrewnymi reprezentującą artystów wykonawców: aktorów, solistów śpiewaków, tancerzy. Za sobą mamy znaczny dorobek w zakresie prowadzenia zbiorowego zarządzania prawami artystów wykonawców. W praktyce w okresie od 1995 roku nasze stowarzyszenie zawarło szereg umów z użytkownikami takimi jak nadawcy, operatorzy sieci kablowych, stacje radiowe, wydawcy nośników audialnych i audiowizualnych, podmiotami prowadzącymi kina etc., w ramach których pobrane zostało wynagrodzenie na rzecz uprawnionych artystów wykonawców. Wynagrodzenia uzyskiwane na podstawie tych umów dzielone są pomiędzy uprawnionych artystów wykonawców, stanowiąc bardzo często istotny element środków do ich egzystencji. Związek Artystów Scen Polskich dwukrotnie (w roku 1998 i 2002) zatwierdził przed Komisją Prawa Autorskiego tabele wynagrodzeń artystów wykonawców oraz reżyserów i scenografów teatralnych. Również inne organizacje zbiorowego zarządzania reprezentujące artystów wykonawców dokonały zatwierdzenia przedstawionych przez siebie tabel wynagrodzeń oraz prowadzą aktywną działalność w zakresie zbiorowego zarządzania. Biorąc pod uwagę fakt, iż organizacje te budowały swoje struktury repartycyjne od podstaw, są to osiągnięcia nie do przecenienia, okupione olbrzymim wysiłkiem organizacyjnym. 10.Był to i jest to olbrzymi wysiłek organizacyjny. Należało bowiem i nadal trzeba to czynić poprzez żmudne, długotrwałe negocjacje z podmiotami korzystającymi z praw artystów wykonawców przekonywać ich poprzez argumentację faktyczną i prawną, iż istnieje obowiązek zawierania stosownych umów licencyjnych z organizacją zbiorowego zarządzania. Niejednokrotnie konieczna była i jest nadal droga sądowa. Niestety, szereg użytkowników co do zasady odmawia zawarcia koniecznych umów oraz uiszczania należnego artystom wykonawcom wynagrodzenia. Niejednokrotnie pretekstem do odmowy zawarcia umowy i uiszczenia wynagrodzenia są niejednoznaczne przepisy prawa oraz zmienne, niekonsekwentne orzecznictwo sądowe. Stowarzyszenia reprezentujące artystów wykonawców czynią szereg starań, aby ten stan rzeczy zmienić, nie zawsze jednak kończy się to sukcesem. Dotyczy to m.in. treści art.70 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, której w czasie ostatniej nowelizacji ustawy, nie udało zmienić tak, aby przepis ten obejmował w sposób przecinający wszelkie dyskusje, pole eksploatacji reemitowanie i konieczność tym samym zapłaty na podstawie tego przepisu wynagrodzenia, analogicznie jak czynią to nadawcy telewizyjni z tytułu nadawania. 4
11. Na zakończenie parę słów o przyszłości. Ochrona artystycznych wykonań i regulacje w tym zakresie stoją obecnie przed olbrzymim wyzwaniem jakim jest gwałtowny, niezwykle dynamiczny rozwój technologii służących do eksploatacji artystycznych wykonań. Nowe technologie w części wypierają tradycyjne sposoby eksploatacji form audialnych i audiowizualnych. W doktrynie prawa autorskiego prowadzi się dyskusje czy są to już nowe pola eksploatacji. Należy pamiętać, iż jest to olbrzymie wyzwanie dla artystów wykonawców i organizacji ich reprezentujących, bowiem w przypadku artystycznych wykonań katalog pól eksploatacji podlegających ochronie ma charakter enumeratywny i zamknięty, w odróżnieniu od otwartego katalogu pól eksploatacji autorskich praw majątkowych. Wobec powyższego, aby artyści wykonawcy mogli mieć wpływ na zasady eksploatacji ich wykonań w tym zakresie i osiągać korzyści z tych nowych pól eksploatacji konieczne będą odpowiednie zmiany w przepisach ustawy, rozszerzające uprawnienia artystów wykonawców na te nowe pola. 5