Rozprawy z prawa cywilnego MICHAŁ ROMANOWSKI W sprawie likwidacji koncepcji ułomnej osoby prawnej w projekcie części ogólnej nowego kodeksu cywilnego 1. UWAGI WPROWADZAJĄCE W polskim prawie cywilnym już kilkadziesiąt lat temu zauważono potrzebę wyodrębnienia trzeciego rodzaju podmiotu prawa cywilnego, który określono jako ułomną osobę prawną 1. Koncepcja ułomnej osoby prawnej jest kojarzona w polskiej doktrynie prawa cywilnego przede wszystkim z A. Wolterem. Wobec tej koncepcji zgłaszano w orzecznictwie i doktrynie uwagi krytyczne 2. Swoistego rodzaju normatywnym przełomem w zakresie koncepcji ułomnych osób prawnych było uchwalenie 15 września 2000 r. ustawy Kodeks spółek handlowych 3, która weszła w życie 15 stycznia 2001 r. Po raz pierwszy bowiem koncepcja ułomnej osoby prawnej rozumianej jako jednostki organizacyjnej mającej zdolność prawną, zdolność do czynności prawnych oraz zdolność sądową uzyskała wyraźną legitymację normatywną w polskim systemie prawa prywatnego 4. Przepis art. 8 k.s.h. stanowi, że spółka osobowa może we własnym imieniu nabywać prawa, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywana oraz że prowadzi przedsiębiorstwo pod własną firmą. Z kolei przepis art. 22 2 w związku z przepisem art. 31 1 k.s.h. ustanawia solidarną odpowiedzialność wspólnika za zobowiązania spółki z pozostałymi wspólnikami i ze spółką z uwzględnieniem, że solidarna odpowiedzialność wspólnika ze spółką za jej zobowiązania ma zarazem charakter subsydiarny. Odpowiedzialność subsydiarna oznacza, że wierzyciel spółki osobowej może prowadzić egzekucję z majątku wspólnika dopiero w przypadku, gdy egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna. Przepis art. 22 2 w związku z przepisem art. 31 1 k.s.h. ma zastosowanie do spółki jawnej, ale na podstawie odesłań stosuje się go także do pozostałych typów spółek osobowych, a więc spółki partnerskiej, komandytowej i komandytowo-akcyjnej. W konsekwencji ustawą z 14 lutego 2003 r. 5 do Kodeksu cywilnego został dodany nowy przepis art. 33 1, który definitywnie usankcjonował koncepcję ułomnych osób prawnych w oderwaniu od typu określonej jednostki organizacyjnej. W tym sensie przepis ten ma przełomowe znaczenie dla zwolenników wyodrębniania trzeciej kategorii osób prawa prywatnego obok osób fizycznych i osób prawnych. Stosownie do tego przepisu (art. 33 1 1) do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych. Ponadto art. 33 1 2 k.c. stanowi, że za zobowiązania takiej jednostki organizacyjnej odpowiedzialność ponoszą jej członkowie, chyba że przepis odrębny stanowi inaczej, oraz że odpowiedzialność taka powstaje z chwilą, gdy jednostka organizacyjna stała się niewypłacalna. 1 A. Wolter, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1979, s. 182; tenże, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1986, s. 199 203; Z. Radwański, Zarys części ogólnej prawa cywilnego, Poznań 1979, s. 139 140 i 152 154; A. Klein, Ewolucja instytucji osobowości prawnej, w: Tendencje rozwojowe prawa cywilnego, red. E. Łętowska, Wrocław 1983, s. 107 i n.; B. Ziemianin, Organy przedsiębiorstwa państwowego, Szczecin 1985, s. 27; S. Grzybowski, w: System prawa cywilnego, t. I, Część ogólna, red. S. Grzybowski, Wrocław 1985, s. 290; S. Włodyka, Prawo spółek, Kraków 1996, s. 190. Szczegółowy przegląd literatury na temat ułomnych osób prawnych zob. M. Wach, Status ułomnych osób prawnych w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2008, s. 87 146. 2 E. Skowrońska, Glosa do uchwały pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z 14 grudnia 1990 r., III CZP 62/90, PiP 1991, nr 12, s. 117; J. Skąpski, Glosa do uchwały pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z 14 grudnia 1990 r., III CZP 62/90, PS 1991, nr 4, s. 80; uchwały składu siedmiu sędziów SN: z 10 stycznia 1990 r., III CZP 97/89, OSNCP 1990, nr 6, poz. 74; z 31 marca 1993 r., III CZP 176/92, OSNCP 1993, nr 10, poz. 171; z 26 stycznia 1996 r., III CZP 111/95, OSP 1996, nr 7 8, poz. 135. 3 Dz.U. z 2000 r. Nr 94, poz. 1037 ze zm. 4 Normatywnej podstawy wyodrębniania ułomnych osób prawnych można było jednak bronić pod rządami Kodeksu handlowego, odwołując się do konstrukcji spółki jawnej. 5 Ustawa z 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2003 r. Nr 49, poz. 408.
Uchwalenie Kodeksu spółek handlowych z cytowanymi przepisami art. 8, 22 i 31 oraz wprowadzenie do Kodeksu cywilnego art. 33 1 spowodowało liczne wypowiedzi w doktrynie na temat statusu osób niebędących osobami fizycznymi i prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, a także wynikających stąd implikacji praktycznych, w szczególności w zakresie prawa podatkowego i procesowego 6. 2. STANOWISKO KOMISJI KODYFIKACYJNEJ PRAWA CYWILNEGO Praktyka stosowania art. 33 1 k.c. nadal jednak wywołuje wątpliwości. Problem dwu- lub trójpodziału osób prawa prywatnego został dostrzeżony przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego. W Zielonej księdze określającej optymalną wizję Kodeksu cywilnego Komisja Kodyfikacyjna wskazuje związane z tym obszary problemów wraz z konkretnymi propozycjami ich rozstrzygnięcia. Analiza, krótkiej z natury rzeczy, wypowiedzi Komisji Kodyfikacyjnej zawartej w Zielonej księdze dowodzi nie tylko tego, że temat jest dogmatycznie doniosły, ale że nadal może wywoływać rozbieżne poglądy. Wymaga także podkreślenia, że badania prawnoporównawcze dowodzą, iż problematyka zasadności wyodrębniania trzeciej kategorii podmiotów prawa prywatnego nie jest specyfiką wyłącznie polską. Jest to problem natury ogólniejszej, który wiąże się z niejednolitym pojmowaniem istoty osobowości prawnej, a w szczególności kwestionowaniem koniecznego związku między zdolnością prawną a osobowością prawną. Interesujące jest to, że przyjmowane w tym zakresie konstrukcje nie zawsze przebiegają, jak to zazwyczaj bywa, według schematycznego podziału na tradycję systemu prawnego wywodzącego się z systemu germańskiego, romańskiego czy common law 7. Za naturalne i zrozumiałe należy uznać, że Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego podjęła próbę definitywnego przesądzenia zasadności utrzymywania koncepcji ułomnej osoby prawnej w podstawowym akcie prawa prywatnego, jakim ma być nowy Kodeks cywilny. Stosownie do projektowanego art. 43 nowego Kodeksu cywilnego Osobą prawną jest zarówno jednostka organizacyjna, którą ustawa wprost uznaje za osobę prawną, jak i taka, której ustawa przyznaje zdolność prawną. W drugim przypadku zakres zdolności prawnej ustala się na podstawie przepisów przyznających ją jednostce organizacyjnej 8. Proponowane rozwiązanie prawdopodobnie nie ma szansy na powszechną akceptację ze względu na znaczącą polaryzację poglądów co do istoty osobowości prawnej. Spór jest jednak wpisany w naturę osobowości prawnej. Proroczo brzmią słowa prof. R. Longchamps de Bériera, który już blisko sto lat temu stwierdził, że mimo tej wielkiej literatury, istota osoby prawniczej nie została dotychczas należycie wyświetlona 9. Po blisko stu latach pogląd ten jest zaskakująco aktualny, skoro owa wielka literatura w ciągu tego okresu ulegała jeszcze znaczącemu powiększeniu. Czy spór o osobę prawną i będąca jego refleksem koncepcja ułomnej osoby prawnej stanowi wynik bezpłodnych praktycznie igraszek intelektualnych doktryny prawa cywilnego? Profesor R. Longchamps de Bérier zwracał uwagę, że Problem osoby prawniczej jest problemem wyłącznie naukowym, przy którym nie chodzi o tworzenie nowych zasad prawnych, lecz jedynie o naukową konstrukcyę tego, co ustawodawca już stanowczo i definitywnie wypowiedział 10. Przyjęta metoda normatywna (formalna) regulacji osobowości prawnej, której zaletą jest pewność i jednoznaczność kwalifikacji tej kategorii osoby prawa prywatnego, ale wadą zamknięty katalog osób prawnych oraz niekonsekwencja ustawodawcy, spowodowała jednak, że doszło do rozejścia się (częściowego) pojęć podmiotowość prawna osoby innej niż osoba fizyczna i osobowość prawna. Każda osoba prawna jest bowiem podmiotem prawa, ale nie każdy podmiot prawa niebędący osobą fizyczną jest osobą prawną. Rozdarcie, a raczej chwiejność ustawodawcy można dostrzec w tym zakresie, analizując treść przepisu art. 1 k.c., który za osoby prawa cywilnego uznaje osoby fizyczne i osoby prawne, w zestawieniu z art. 33¹ k.c., który sankcjonuje koncepcję ułomnej osoby prawnej. 3. ISTOTA PROBLEMU CZY ZDOLNOŚĆ PRAWNA DETERMINUJE OSOBOWOŚĆ PRAWNĄ? 6 Zob. w szczególności: J. Frąckowiak, w: System Prawa Prywatnego, t. 1, Prawo cywilne część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa 2007, s. 1087 1108; tenże, Jednostka organizacyjna jako substrat osoby prawnej, w: Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005, s. 899 i n.; W.J. Katner, Podwójna czy potrójna osobowość w prawie cywilnym?, w: Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005, s. 1019 i n.; Z. Radwański, Podmioty prawa cywilnego w świetle zmian Kodeksu cywilnego przeprowadzonych ustawą z dnia 14 lutego 2003 r., PS 2003, nr 7 8; A. Jakubecki, Zdolność sądowa osobowych spółek handlowych a status ich wspólników w procesie cywilnym i egzekucji, w: Prawo prywatne czasu przemian. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Sołtysińskiemu, Poznań 2005, s. 1045 i n.; M. Pazdan, Podmioty bez osobowości prawnej po nowelizacji kodeksu cywilnego z 2003 roku, w: W kręgu teoretycznych i praktycznych aspektów prawoznawstwa. Księga Jubileuszowa Profesora Bronisława Ziemianina, Szczecin 2005, s. 91 i n.; J. Frąckowiak, R. Potrzeszcz, Czy nadanie osobowości prawnej handlowym spółkom osobowym wymaga zasadniczej reformy prawa podatkowego, PPH 2000, nr 1; M. Wach, Status 7 Szerzej zob. M. Wach, Status, s. 327 414 i cyt. tam literatura. 8 Zob. Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego działająca przy Ministrze Sprawiedliwości, Księga pierwsza Kodeksu cywilnego. Projekt z uzasadnieniem, Warszawa 2009, s. 49. 9 R. Longchamps de Bérier, Studya nad istotą osoby prawnej, Lwów 1911, s. V. 10 Tamże, s. 1.
Projektowany art. 43 nowego Kodeksu cywilnego jednoznacznie odchodzi od koncepcji trójpodziału osób w prawie cywilnym wyodrębniającego ułomne (niepełne) osoby prawne. Jest to propozycja inna, niż wynika to z założeń zawartych w Zielonej księdze. Zasługuje ona jednak na aprobatę. Wydaje się, że istota problemu sprowadza się do rozstrzygnięcia, czy zdolność prawna determinuje osobowość prawną, czy jedynie podmiotowość prawną. Innymi słowy, spór dotyczy rozstrzygnięcia nie tego, czy każda osoba prawna jest podmiotem prawa, ale tego, czy każdy podmiot prawa niebędący osobą fizyczną jest osobą prawną. Nikt nie kwestionuje bowiem, że warunkiem sine qua non osobowości prawnej jest zdolność prawna. Spór dotyczy tego, czy zdolność prawna powinna determinować zawsze osobowość prawną. W dyskusji na temat ułomnych czy niepełnych osób prawnych podstawowym problemem dogmatycznym jest zatem określenie, czy zdolność prawna określa istotę osobowości prawnej (osoby prawnej). 4. CZY KODEKS CYWILNY RÓŻNICUJE JAKOŚCIOWO OSOBĘ PRAWNĄ I UŁOMNĄ OSOBĘ PRAWNĄ? Jak się wydaje, podstawowym problemem, którego chyba często nie dostrzega się przy analizie statusu ułomnych osób prawnych, jest treść art. 33 k.c. Przepis ten nie definiuje osoby prawnej przez wskazanie jej cech typologicznych pozwalających zidentyfikować jej istotę, ale określa, że osobą prawną jest Skarb Państwa oraz osoba, która tak została nazwana przez ustawodawcę. Problem określenia osób prawnych w art. 33 k.c. powinien być postrzegany zatem przez wskazanie katalogu tych osób, a nie charakteryzujących je cech wyróżniających osoby prawne w ramach ogólniejszego zbioru osób prawa cywilnego (prywatnego). Wskazanie, że osobą prawną jest jednostka organizacyjna, której przepisy szczególne przyznają osobowość prawną, jest wyłącznie przypisaniem określonej jednostki organizacyjnej (np. spółki z o.o., spółki akcyjnej, spółdzielni, stowarzyszenia) do określonej klasy jednostek organizacyjnych mających wspólną cechę, którą jest posiadanie statusu osoby prawnej na mocy wyraźnej decyzji ustawodawcy. Celem polskiego ustawodawcy było uniknięcie ryzyka, które sformułował prawnik rzymski Javolenus: Omnis definitio in iure civili periculosa est: parum est enim, ut non subverti posset (Wszelka definicja w prawie cywilnym jest niebezpieczna, ponieważ rzadko się zdarza, by nie można było jej podważyć). W doktrynie prawa rzymskiego, w komentarzu do tej paremii, podkreśla się, że nie należy jej rozumieć jako postulatu, aby nie formułować definicji dla celów doktrynalnych lub dydaktycznych. Uczeni starożytni zdawali sobie sprawę z tego, że definicja, nawet niedoskonała i możliwa do podważenia, właśnie przez swoją niedoskonałość pobudza naukową dyskusję, a więc jest warunkiem rozwoju każdej dziedziny nauki 11. We współczesnej nauce prawa rzymskiego paremię tę odczytuje się jako przestrogę przed niebezpieczeństwem posługiwania się definicjami w tekstach normatywnych 12, zwanych we współczesnej teorii prawa definicjami legalnymi. Nieprecyzyjna definicja wprowadzona do tekstu aktu normatywnego jest bowiem źródłem dodatkowych wątpliwości interpretacyjnych, zamiast pełnić funkcję porządkującą proces wykładni prawa. Polski ustawodawca najwyraźniej jednak nie uniknął tego ryzyka, dopuszczając do możliwości oderwania pojęcia zdolności prawnej od osobowości prawnej, skoro nie każda osoba mająca zdolność prawną ma osobowość prawną. Wydaje się, że istota cytowanej paremii rozumianej jako postulat nawołujący do wstrzemięźliwości, ostrożności i najwyższej staranności przy formułowaniu definicji legalnych w prawie cywilnym w pełni odnosi się do sporów doktrynalnych na temat statusu ułomnej osoby prawnej. Polski ustawodawca powinien bowiem jako podstawowe pojęcie przyjąć termin zdolności prawnej, która prowadzi do osobowości prawnej. Jeżeli bowiem ustawodawca przyznaje określonej jednostce zdolność prawną, nie nazywając jej osobą prawną, wówczas powstaje rzeczywiście problem statusu tej osoby z punktu widzenia podziału na osoby fizyczne i prawne. Analiza poglądów doktryny i orzecznictwa prowadzi do wniosku, że problem ten próbuje się rozwiązać w drodze poszukiwania różnic jakościowych jako kryterium podziału osób prawnych i ułomnych osób prawnych. Wskazanie różnic jakościowych między osobą prawną a ułomną (niepełną) osobą prawną ma być receptą na rozwiązanie problemu statusu ułomnej osoby prawnej. Jednak w świetle przyjętej metody normatywnej określenia osoby prawnej i ułomnej osoby prawnej problemu statusu ułomnej osoby prawnej nie da się rozwiązać przez wskazanie różnic jakościowych między osobą prawną i ułomną osobą prawną. Jeżeli bowiem osobą prawną jest jednostka organizacyjna, której przepis szczególny przyznaje osobowość prawną (np. art. 12 k.s.h. stanowi, że spółka z o.o. i spółka akcyjna z chwilą wpisu do rejestru uzyskuje osobowość prawną), a podmiotowość prawną bez osobowości prawnej uzyskuje się także na mocy decyzji ustawodawcy (art. 33 1 1 k.c. stanowi, że do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych, czego wyrazem jest np. art. 8 1 k.s.h., stanowiący, że spółka osobowa może we własnym imieniu nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, a także pozywać i być pozywana), to różnica ma charakter wyłącznie formalny. Jednostka organizacyjna będąca osobą prawną tym różni się od jednostki organizacyjnej niebędącej 11 W. Wołodkiewicz (red.), Regulae iuris. Łacińskie inskrypcje na kolumnach Sądu Najwyższego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2001, s. 47 49. 12 Zob. tamże, s. 49.
osobą prawną, ale mającej zdolność prawną, że pierwsza z nich (osoba prawna) jest podmiotem prawa prywatnego mającym osobowość prawną, a druga (ułomna osoba prawna) jest podmiotem prawa prywatnego niemającym osobowości prawnej. Oba określenia ustawowe zawarte w art. 33 i 33 1 k.c. wykazują dwie wspólne cechy: 1) osoba prawna i ułomna osoba prawna mają podmiotowość prawną w obrocie cywilnoprawnym nadaną na mocy decyzji ustawodawcy, a nie ich cech typologicznych; 2) ustawodawca tworzy numerus clausus osób prawnych i ułomnych osób prawnych. Jeżeli zatem zgodzić się, że dwie podstawowe różnice, na jakie wskazuje się w doktrynie między osobami prawnymi i ułomnymi osobami prawnymi w zakresie teorii organów i wyłączenia odpowiedzialności członków jednostki organizacyjnej za zobowiązania jednostki organizacyjnej nie stanowią o istocie osobowości prawnej, to upada w ten sposób jakakolwiek podstawa do wyróżniania osób prawnych i ułomnych osób prawnych w kategorii opozycji ich cech typologicznych. Konstrukcja organu, która załamuje się także w przypadku osób prawnych (zob. np. problem prokury łącznej niewłaściwej), występuje w przypadku ułomnych osób prawnych (spółka partnerska, spółka komandytowo-akcyjna, wspólnota mieszkaniowa, a można uznać, że wspólnicy spółki jawnej czy komplementariusze spółki komandytowej pełnią także funkcje organu, gdyż mamy tu w istocie do czynienia, podobnie jak w przypadku organu osoby prawnej, z przedstawicielstwem organizacyjnym). Koncepcja organu nie musi być i nie jest wcale cechą determinującą kwalifikację określonej osoby prawa cywilnego jako osoby prawnej. Przecież ustawodawca może przewidzieć, że osoba prawna działa w inny sposób niż przez organy. Podobnie nie jest przekonująca teza, że o istocie osobowości prawnej decyduje kwestia wyłącznej odpowiedzialności jednostki organizacyjnej za swoje zobowiązania. De lege lata nie ma w Kodeksie cywilnym przepisu, który ustanawiałby taką ogólną zasadę. Po noweli k.c. wprowadzającej art. 33 1 2 k.c. (odpowiedzialność solidarna i subsydiarna członków jednostki organizacyjnej z odpowiedzialnością jednostki organizacyjnej za jej zobowiązania) można by starać się wywodzić taką zasadę na podstawie wnioskowania a contrario z art. 33 1 2 k.c. Wyprowadzanie w ten sposób konstytutywnej cechy osoby prawnej jest jednak zupełnie nieprzekonujące. Braku znaczenia odpowiedzialności jako cechy określającej istotę osobowości prawnej dowodzą także ograniczenia lub wyłączenia odpowiedzialności wspólników w niektórych spółkach osobowych (np. spółka partnerska, komandytariusz w spółce komandytowej czy akcjonariusz w spółce komandytowoakcyjnej), czy wreszcie założenie spółki osobowej przez osoby prawne lub wykorzystanie osoby prawnej jako komplementariusza w spółce komandytowej, co powoduje wyłączenie odpowiedzialności osób fizycznych. Argumentem przemawiającym za uznaniem, że ukształtowanie zasad odpowiedzialności nie decyduje o osobowości prawnej, są także badania prawnoporównawcze dotyczące statusu spółki cywilnej lub spółek handlowych, gdzie przyznanie osobowości prawnej jest niezależne od ukształtowania zasad odpowiedzialności (np. Francja, Belgia, Portugalia, Grecja, Turcja, Czechy, Słowacja, Szkocja, Estonia, Anglia, USA). Trudno jest dokonywać oceny istoty osobowości prawnej, jeżeli ustawodawca przyznaje osobowość prawną Rzecznikowi Praw Ubezpieczonych będącemu osobą fizyczną powołaną do pełnienia określonej funkcji, a więc niemającemu nawet cechy jednostki organizacyjnej, czy funduszom inwestycyjnym i emerytalnym, które są osobami prawnymi niezdolnymi do samodzielnego działania (działają za nie zarządzające tymi funduszami jak masą majątkową inne osoby prawne, którymi są towarzystwa funduszy inwestycyjnych czy emerytalnych). Dowodzi to, że na plan pierwszy wysuwa się pojęcie zdolności, a w konsekwencji podmiotowości prawnej. 5. CZY ZDOLNOŚĆ PRAWNA PROWADZI DO OSOBOWOŚCI PRAWNEJ, CZY ODWROTNIE? Niezależnie od różnych koncepcji osobowości prawnej reprezentowanych z jednej strony przez A. Kleina poszukującego oparcia dla osobowości prawnej w konstrukcji poszczególnych jednostek organizacyjnych 13, a z drugiej strony przez zwolenników normatywnej koncepcji osoby prawnej (osobą prawną jest osoba, której osobowość prawną przyznaje wprost przepis prawa), należy podzielić pogląd A. Stelmachowskiego, że zdolność prawna prowadzi zawsze do osobowości prawnej 14. Nie podzielam poglądu, że zdolność prawna jednostki jest konsekwencją uzyskania przez tę jednostkę osobowości prawnej 15. Pogląd ten tylko prima facie wydaje się oczywisty. Cechą każdej osoby prawa cywilnego jest bowiem zdolność prawna, a więc zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków. Nie sposób zatem wyobrazić sobie osoby prawnej bez zdolności prawnej. Jednak takie postawienie problemu stanowi swoiste odwrócenie porządku wartości. Może to bowiem prowadzić do wniosku, że osobowość prawna prowadzi do zdolności prawnej. Koncepcja jednostek organizacyjnych, o 13 A. Klein, Ewolucja instytucji osobowości prawnej, w: Tendencje rozwoju prawa cywilnego, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź 1983, s. 54 i n. 14 A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998, s. 155. 15 B. Ziemianin, Prawo cywilne. Część ogólna, Poznań 2002, s. 106.
których mowa w art. 33¹ k.c., dowodzi, że teza taka jest nietrafna nie tylko dogmatycznie, ale także w świetle obowiązujących przepisów. Problem statusu ułomnych osób prawnych wynika bowiem właśnie z faktu, że ustawa przyznaje im zdolność prawną, odmawiając zarazem uznania ich za osoby prawne. De lege lata można zatem nie być osobą prawną, a mimo to mieć zdolność prawną. Rację ma A. Stelmachowski, twierdząc, że Osobowość prawna jest pochodną zdolności prawnej, a nie odwrotnie 16. Należy także zgodzić się z cytowanym wyżej autorem, który trafnie zwraca uwagę, że mówiąc o osobach prawnych mamy na myśli [ ] wszystkie inne podmioty prawne nie będące osobami fizycznymi, a wyposażone w zdolność prawną 17. To stwierdzenie, niezależnie od przyjmowanego rozwiązania legislacyjnego, dotyka istoty zagadnienia, które polega na tym, że w obrocie wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje osób prawa prywatnego: osoby fizyczne i inne osoby. Podstawowym kryterium jest naturalna zdolność prawna, a w jej konsekwencji zdolność do czynności prawnych (pomijam tu kwestie ograniczenia zdolności do czynności prawnych będących wynikiem wieku lub ubezwłasnowolnienia). Osoba fizyczna ma naturalną zdolność prawną przez sam fakt urodzenia, a nieograniczoną zdolność do czynności prawnych przez fakt osiągnięcia odpowiedniego wieku. Osoba inna niż fizyczna uzyskuje zdolność prawną oraz zdolność do czynności prawnej jako wynik pewnej konwencji przyjętej przez ustawodawcę. Jest to sztuczny byt stworzony przez prawo na wzór osoby fizycznej. System prawny, przyznając człowiekowi zdolność prawną, jedynie potwierdza (deklaratywnie) jego status prawny osoby fizycznej jako osoby prawa cywilnego (nie nadaje takiego statusu). System prawny nie tworzy bytu naturalnego osoby fizycznej. 6. USTAWODAWCA JAKO STWÓRCA OSOBY PRAWNEJ W przypadku osób prawnych system prawny tworzy ich byt, umożliwiając ich istnienie w obrocie cywilnoprawnym. Jest to podejście zgodne z realistyczną teorią istoty osób prawnych uznających za osoby prawne twory społeczne. Nie można zatem podzielić poglądu, stosownie do którego przyjęcie, iż osobowość prawna jest pochodną zdolności prawnej, a nie odwrotnie, ma uzasadnienie wyłącznie w przypadku, gdy odrzuci się koncepcję ułomnej osoby prawnej. Stwierdzenie takie jest bowiem neutralne z punktu widzenia koncepcji ułomnych osób prawnych. Akcentuje ono jedynie sztuczność konstrukcji ułomnej osoby prawnej. Problem ułomnych osób prawnych nie powstał dlatego, że zdolność prawna jest pochodną osobowości prawnej, ale wskutek formalistycznej definicji osobowości prawnej zawartej w art. 33 k.c., stanowiącej, że osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną. Jeżeli zatem przepis szczególny przyznaje jednostce organizacyjnej zdolność prawną, a nie przyznaje osobowości prawnej, wówczas okazuje się, że dychotomiczny podział osób prawnych jest niewystarczający, gdyż nie odpowiada dynamicznym procesom zachodzącym w praktyce obrotu, która nie mieści się w sztywnych koncepcjach dogmatycznych znajdujących swoje odbicie w rozwiązaniach legislacyjnych. Jeżeli przepis art. 33 k.c. stanowiłby, że osobami prawnymi są Skarb Państwa i inne osoby, którym przepisy szczególne przyznają zdolność prawną, wówczas problem nie ujawniłby się. Znamienne jest to, że z chwilą wyraźnego przyznania spółkom osobowym zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych dla praktyki obrotu nie występuje problem ich osobowości prawnej. W tym sensie cytowany wyżej pogląd Romana Longchamps de Bériera, iż Problem osoby prawniczej jest problemem wyłącznie naukowym, przy którym nie chodzi o tworzenie nowych zasad prawnych, lecz jedynie o naukową konstrukcyę tego, co ustawodawca już stanowczo i definitywnie wypowiedział, jest trafny. Jedynym istotnym kryterium rozróżnienia staje się bowiem odpowiedzialność wspólników spółki osobowej i spółki kapitałowej, która jednak nie decyduje o istocie osobowości prawnej. Drugim kryterium jest kryterium podatkowe związane z problematyką podwójnego opodatkowania wspólników spółek kapitałowych i pojedynczego opodatkowania wspólników spółek osobowych, co jednak jest obojętne z punktu widzenia teorii cywilistycznych wyjaśniających istotę osoby prawnej. Prowadzi to do wniosku, że dla praktyki obrotu podstawowe znaczenie ma uregulowanie kwestii zdolności prawnej, a więc podmiotowości prawnej i wynikającej z niej zdolności do czynności prawnych oraz zdolności sądowej, a także prawa do występowania podmiotu prawa pod własną nazwą w obrocie gospodarczym. Obserwacja praktyki obrotu powinna być zatem istotną wskazówką dla ustawodawcy i tych przedstawicieli doktryny prawa cywilnego, którzy de facto fetyszyzują pojęcie osobowości prawnej, pozwalając na zerwanie związku między zdolnością prawną (podmiotowością prawną) a osobowością prawną w tym znaczeniu, że dopuszczają funkcjonowanie podmiotów prawa niemających osobowości prawnej. Znamienne jest, że przyjęcie także wobec ułomnych osób prawnych metody normatywnej (formalnej) ich uznania przez prawo cywilne za osoby prawa prywatnego wywołuje nowe wątpliwości dotyczące z kolei kwalifikacji jako ułomnej osoby prawnej spółki cywilnej, wspólnoty mieszkaniowej, stowarzyszenia zwykłego itp. Jak się wydaje, przy analizach dogmatycznych poświęconych koncepcji osobowości prawnej i związanych z tym koncepcji ułomnych osób prawnych, zapomina się, że zasada autonomiczności w prawie cywilnym powinna być rozpatrywana w kontekście: autonomii woli podmiotów prawa prywatnego w płaszczyźnie funkcjonalnej (np. zasada 16 A. Stelmachowski, Zarys, s. 162. 17 Tamże.
swobody umów) i zdolności prawnej w płaszczyźnie strukturalnej. Zdolność prawna łączy się z podmiotowością w prawie cywilnym 18. Nie przekonują zatem poglądy o zasadności wyróżniania w prawie cywilnym trzeciej kategorii podmiotów obok osób fizycznych i prawnych. Fakt zróżnicowania niekiedy nawet daleko idącego w ramach zbioru osoby prawnej uzasadnia tworzenie podtypów, a nie autonomicznych typów osób prawa prywatnego innych niż osoba fizyczna i osoba prawna. Istotę osobowości prawnej postrzegam bowiem jako nierozerwalnie związaną ze zdolnością prawną. Każda osoba, która nie jest osobą fizyczną, a której system prawny przyznaje zdolność prawną, będąc sztucznym bytem stworzonym na potrzeby obrotu, gdzie w roli Stwórcy występuje ustawodawca, jest po prostu osobą prawną, a więc osobą stworzoną przez system prawny. Zasady funkcjonowania osób prawnych, w tym w zakresie przedstawicielstwa i odpowiedzialności, są natomiast określane w przepisach i ustalonych w ich granicach statutach z uwzględnieniem specyfiki poszczególnych typów osób (np. spółki jawnej, partnerskiej, komandytowej, komandytowo-akcyjnej, z o.o., akcyjnej, spółdzielni, stowarzyszenia, fundacji). Nie podzielam poglądu, że dopiero status osoby prawnej pozwala mówić o pełnej zdolności prawnej. Nikt nie kwestionuje przecież pełnej zdolności prawnej spółek handlowych osobowych, a praktyka obrotu nie podnosi zastrzeżeń dotyczących ułomności w zakresie zdolności prawnej handlowych spółek osobowych. Z jednej strony rację ma A. Stelmachowski, kiedy stwierdza, że rozsadzenie kunsztownej (lecz usztywnionej) konstrukcji osoby prawnej możliwe jest dzięki zdolności sądowej (art. 64 2 k.p.c. zalegalizował rozbrat między podmiotowością sądową a osobowością prawną, przyznając zdolność sądową organizacjom społecznym). Z drugiej strony problematyka zdolności sądowej nie powinna wpływać na problematykę zdolności prawnej i podmiotowości prawnej. Przyznanie zdolności sądowej, a więc podmiotowości procesowej w braku podmiotowości prawnej w rozumieniu prawa materialnego, może bowiem mieć swoje społeczne uzasadnienie niebędące w konflikcie ze zdolnością prawną. 7. KRYTYKA DOKTRYNALNA ODEJŚCIA OD TRÓJPODZIAŁU OSÓB PRAWA CYWILNEGO W doktrynie projekt Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego likwidacji konstrukcji ułomnych osób prawnych został poddany krytyce 19. Wydaje się, że można wyodrębnić następujące argumenty podniesione przez przeciwników propozycji Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego: 1) nie należy ignorować faktu, że ustawodawca przyznaje niektórym jednostkom organizacyjnym (nielicznym) zdolność prawną, nie uznając ich za osoby prawne. Nie wydaje się jednak, aby był to argument przeciwko propozycji Komisji Kodyfikacyjnej. Fakt ten de lege lata jest bezsporny. De lege ferenda to już nie będzie fakt, ale przeszłość ; 2) historycznie ukształtował się model, zgodnie z którym o osobowości prawnej decyduje nie przyznanie zdolności prawnej, ale wprost uznanie jednostki organizacyjnej za osobę prawną. Taki model jest właśnie wyrazem błędnego postrzegania relacji między osobowością prawną a zdolnością prawną w kategorii odmiennych pojęć, co właśnie projekt KKPC zamierza zmienić. Uwarunkowania historyczne nie wydają się wystarczającym argumentem; 3) nie należy ignorować faktu, że mamy do czynienia z jednostkami organizacyjnymi, które nie mają zdolności prawnej (nie są osobami prawa cywilnego), ale z mocy wyraźnego przepisu mogą być adresatem norm prawnych. To jest jednak inny problem, który nie dotyczy obecnego podziału na osoby prawne i ułomne (niepełne osoby prawne), skoro przywoływana konstrukcja zakłada specyficzną podmiotowość bez zdolności prawnej; 4) przyjęcie, że o osobowości prawnej przesądza przyznanie przez ustawę zdolności prawnej wprowadzi zamieszanie terminologiczne. To jest kwestia ocenna. Wydaje się jednak, że zamieszanie terminologiczne było skutkiem błędnego historycznie sztucznego przeciwstawiania pojęcia osobowości prawnej i zdolności prawnej; 5) włączenie spółek osobowych do osób prawnych wymaga zmiany prawa podatkowego, co wymaga zgrania z nowelizacją prawa podatkowego. To jest oczywiście uwaga, z którą nie sposób się nie zgodzić. Komisja Kodyfikacyjna dyskutowała tę kwestię. W uzasadnieniu projektowanej zmiany wprost zostało wprowadzone zastrzeżenie, że warunkiem proponowanej zmiany jest uzgodnienie, czy w tym samym czasie będzie możliwa nowela prawa podatkowego. Komisja Kodyfikacyjna stwierdza wprost, iż Proponowane rozwiązanie ma tę zaletę w stosunku do obecnego unormowania, że przywraca klasyczną tożsamość pojęć: zdolność prawna, podmiotowość prawna i osobowość (bycie osobą prawną albo fizyczną). Jednocześnie znosi się swego rodzaju mistyfikację, stworzoną dla celów podatkowych, polegającą na wyodrębnieniu dwóch kategorii tam, gdzie występuje jedna. Twórcy projektu mają świadomość, że jednym z podstawowych argumentów, które w toku prac nad Kodeksem spółek handlowych zdecydowały o utrzymaniu ułomnych osób prawnych, mimo wyraźnego wzmocnienia ich 18 Tamże, s. 149. 19 J. Frąckowiak, A. Górski, I. Gromska-Szuster, Osoby w projekcie kodeksu cywilnego, PS 2010, nr 3, s. 7 i n.; A. Kappes, Ułomne osoby prawne w projekcie kodeksu cywilnego z 2009 r., PPH 2010, nr 12, s. 34 i n.
pozycji prawnej, były względy podatkowe. Opodatkowanie spółek osobowych, niebędących osobami prawnymi, jest korzystniejsze dla wspólników. Stąd, przedstawiając projekt zrównujący, między innymi, status spółek osobowych ze statusem spółek kapitałowych, zakłada się jednoczesną zmianę przepisów prawa podatkowego w taki sposób, by zabieg polegający w istocie na nazwaniu osobami prawnymi podmiotów, które od dawna mają zdolność prawną, nie pociągnął za sobą dodatkowego ich obciążenia daninami publicznymi 20. Z legislacyjnego punktu widzenia korekta przepisów podatkowych nie jest skomplikowana; 6) rezygnacja z ułomnych osób prawnych doprowadzi do dalszego zamazania różnicy między spółkami osobowymi a spółkami kapitałowymi. Nie wydaje się, aby był to realny problem. Problemem jest właściwe skonstruowanie przepisów Kodeksu spółek handlowych określających relacje wewnętrzne między wspólnikami spółki osobowej a spółką osobową uwzględniające różnicę w naturze spółki osobowej i kapitałowej. Wymaga zwrócenia uwagi, że obecnie (ze względów podatkowych) wśród spółek osobowych mamy spółkę bardziej kapitałową niż spółka z o.o., tzn. spółkę komandytowo-akcyjną, która np. w prawie niemieckim, szwajcarskim i włoskim jest osobą prawną. Zarówno w projekcie Komisji Kodyfikacyjnej, jak i obecnie Kodeks cywilny zawiera część wprowadzającą do osób prawnych, pozostawiając rozstrzygnięcie kwestii ustrojowych przepisom regulującym określony typ osoby prawnej. Te właśnie przepisy powinny rozstrzygać kwestie specyficzne dla danego typu osoby prawnej; 7) zaliczenie spółki w organizacji do osób prawnych pozbawia ją racji bytu, traci bowiem znaczenie wpis do Krajowego Rejestru Sądowego (spółka w organizacji stanie się osobą prawną bez wpisu do rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego). Nie jest to pogląd przekonujący. Po pierwsze, praktyka dowodzi, że zapotrzebowanie na spółkę w organizacji jest skutkiem czasu oczekiwania między zawiązaniem spółki a jej wpisem do rejestru. Po drugie, nie zmieni się zasada, że spółka w organizacji niezgłoszona w ustawowym terminie do rejestru jest eliminowana z obrotu prawnego. Nie dostrzegam tu żadnego zagrożenia dla obrotu prawnego, ale wręcz przeciwnie. Bezpieczeństwo obrotu prawnego zapewnia się przez odpowiednią regulację spółki w organizacji; 8) wspólnota mieszkaniowa nie odpowiada dotychczasowemu pojęciu osoby prawnej. Wspólnota mieszkaniowa jest klinicznym przykładem (podobnie jak spółka cywilna) zamieszania związanego ze sztucznym oderwaniem podmiotowości od osobowości prawnej. Jest to argument doniosły de lege lata, ale niewystarczający de lege ferenda. Istota problemu nie tkwi w uznaniu wspólnoty mieszkaniowej za osobę prawną, ale w odpowiedniej regulacji ustroju wspólnoty mieszkaniowej uwzględniającej jej specyfikę. 8. UWAGI KOŃCOWE Wydaje się, że w dyskusji na temat trafności rozwiązania zaproponowanego w projekcie nowego Kodeksu cywilnego należy zwrócić uwagę, że: 1) niezależnie od zmiany wprowadzonej do art. 33 1 k.c., Kodeks cywilny (art. 1) nadal zachowuje dychotomiczny podział podmiotów prawa cywilnego na osoby fizyczne i osoby prawne; 2) uregulowany w art. 33 1 k.c. trzeci rodzaj osób został formalnie wyodrębniony z osób prawnych, co wiąże się z faktem, że ułomne osoby prawne są konstrukcyjnie zbliżone do osób prawnych; 3) ułomne osoby prawne, analogicznie jak osoby prawne, są oparte na konstrukcji jednostki organizacyjnej; 4) status ułomnej osoby prawnej uzyskuje się analogicznie jak status osoby prawnej, ponieważ w obu przypadkach rozstrzyga o tym przepis ustawy; 5) odesłanie do odpowiedniego stosowania przepisów o osobach prawnych do ułomnych osób prawnych nie rozwiązuje żadnych problemów związanych z występowaniem ułomnych osób prawnych w obrocie, a więc jej praktyczna użyteczność jest wątpliwa; 6) występujące w obrocie jednostki, którym ustawa nie przyznaje zdolności prawnej, nie są ułomnymi osobami prawnymi w rozumieniu art. 33 1 k.c.; 7) nie ma istotnych strukturalnych różnic prawnych między jednostkami organizacyjnymi będącymi osobami prawnymi a ułomnymi osobami prawnymi określonymi w art. 33 1 k.c., co mogłoby uzasadniać zaliczenie ułomnych osób prawnych do podgrupy osób prawnych, na co wskazuje usytuowanie art. 33 1 k.c. wśród przepisów o osobach prawnych. Różnice jakościowe między osobą prawną a ułomną osobą prawną dobrze ilustruje cytat z W. Szymborskiej: różnimy się od siebie jak dwie krople czystej wody 21 ; 8) źródła kontrowersji związanych z problematyką osobowości prawnej należy poszukiwać w definicji osoby prawnej przyjętej w art. 33 k.c. Przepis ten stanowi bowiem, że osobami prawnymi są Skarb Państwa oraz jednostki organizacyjne, którym przepisy przyznają osobowość prawną. Innymi słowy, osobą prawną jest osoba, która zostanie tak nazwana przez ustawodawcę; 20 Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego działająca przy Ministrze Sprawiedliwości, Księga pierwsza Kodeksu cywilnego. Projekt z uzasadnieniem, Warszawa 2009, s. 55 56. 21 W. Szymborska, Nic dwa razy, w: Poezje, Warszawa 1987.
9) istota osobowości prawnej nie wyraża się w przyjęciu teorii organu czy przedstawicielstwa. Konstrukcja organu nie jest cechą wyłączną osoby prawnej, ale mają ją także niektóre spółki osobowe (spółka partnerska, komandytowoakcyjna), a wspólnicy spółki jawnej, w istocie nie będąc nazywani organem, działają jak organ; 10) istota osobowości prawnej nie wyraża się także w przyjęciu zasady wyłącznej odpowiedzialności osoby prawnej za jej zobowiązania, wskazując rozwiązania w innych systemach prawnych, które przyznając osobowość prawną np. spółce cywilnej, nie wyłączają odpowiedzialności za jej zobowiązania wspólników spółki cywilnej; 11) w chwili obecnej powstaje dylemat, czy na plan pierwszy wysuwa się zdolność prawna i związana z nią podmiotowość prawna, czy osobowość prawna. Wymaga zwrócenia uwagi, że prawo unijne posługuje się dychotomicznym podziałem na osoby fizyczne i prawne, co stanowi wystarczający, jak się wydaje, argument, aby nie tworzyć w prawie polskim trzeciej kategorii osoby prawa prywatnego. Obecnie jedynym argumentem przemawiającym za utrzymaniem koncepcji ułomnych osób prawnych nie są względy cywilistyczne, ale podatkowe. Jeżeli jednak byłoby możliwe skoordynowanie zmian w prawie cywilnym i podatkowym tak, aby przyznanie osobowości prawnej np. handlowym spółkom osobowym nie prowadziło do ich podwójnego opodatkowania, wówczas także względy praktyczne przemawiałyby za definitywnym rozstaniem się z koncepcją ułomnych osób prawnych na rzecz podziału dychotomicznego, gdzie kryterium wyodrębnienia osób prawa prywatnego jest zdolność prawna prowadząca do osobowości prawnej, a nie osobowość prawna prowadząca do sporów dogmatycznych. W takim przypadku logiczne i intuicyjne postrzeganie istoty osób prawnych będzie zgodne z koncepcją normatywną i dogmatyczną. Projektowany przepis art. 43 nowego Kodeksu cywilnego realizuje ten postulat.