SPRAWOZDANIE TOWARZYSTWA WARSZTAT6W REKODZIELNICZYCH DLA DZIEWCZA.T ZYDOWSKICH WE LWOWIE. ZA LATA 1915, 1916, 1917 i 1918

SPRAWOZDANIE TOWARZYSTWA WARSZTAT6W REKODZIELNICZYCH DLA DZIEWCZA.T ZYDOWSKICH WE LWOWIE ZA LATA 1915, 1916, 1917 i 1918 WAHMTATY ff^koqziilnicze DCA DZ'tWC.-AT *YO. I rwzytulek DLA trd» t «6T MTOJtNNYCH WI LwOtf'lE, UL PlERAttMA 6. DRUKARIIA ICI 1919 JAEGERA L*6w. UL SYKTUSKA U

Stowo wst^pne. Po rrzeszto cztero-letnim okresie pracy przyst^puje Zarzad 7 o warzytwa Warsztatow r^kodzirlniczych dla dziewcz^t zydowskirh" we Lwowie po raz pierwszy do zesumowania wyn kow swych usilowan, do zdania sprawy publicznie z dolyrhczasowych oynnosri, co zniewala do siegni^cia poczatkow kreowanla instytucyi powstalc) w czasie wojny. Wypadki zas/fe w jesienl w roku 1914 /mienily do niepozna nia stosunici Lwowa. Dawm mieszkahcy uszli przewaznie na 7achod, Lwow zaludnili nieszcz<;s! wi uchodicy z blizszych i dalszvch okolic kraju, ktorzy bqdz to nie zd^zyli wczas ujsc przed nieprzvjacielem, badz dopiero, po zajeciu ich siedzib rodzinnyrh, po strati? dorou 1 dobytku, czesto po stracit- czfonkow rodziny szukali schronir nia i ratunku w stolicy. A i ci, co pozostali zmienieni byll pod wplywem wypadkow, pod wplywem jakiejs niewymienionej grozy. w istoty bezwolne i apatyczne. Nieszcz^sna ta ludnosc gromadziia sie. dzien w dzieh w jedne; z najwiekszycli, kosztem z gminy miasta Lwowa utrzymywanych zydowskich kuchen ludowych wojennych czasow w gmachu Skarbkowskim, gdzie otrzvmywala posiiek Obrazy, jakie tutaj widziano sa niezapomnianemi w swej Irag cznc grozie katlami wojny, tern smu- Iniejszt'ini, ze ofiaraim byli slain i niewinn! Ttum tysiticzny, ktory tu codzienn e si? gromadzit. skladat sie z kobiet. mtodziezy, dzieci oraz sta cow. Wyrwanie ze swofskiego stodowiska, przebvtc wstrzqsa]a.ce wypadki, niepewnosc losu, zmientiy wyglad tycb iudzi, czymac z nich w apatye pogra.zone, zaniedbane. nawpof tylko >rzytomne, wszelkiej en^rgii pozbawione istoty. Garstka kobiet z inteligencyi pozostala we Lwowie, a zjedno czona w mysli niesienia pomocy meszczesliwym uzywata calrj swej energii na zdobycie arodkow /vwnosci koniecznvch do utrzymama zycia na stworzeme schroniska, i innych koniecznvch urzadzeh

# Tak mijalv dni wsrod niepokoju, ktory przez caty czas inwazyi odbierat swobod? mysli. swobod? czynu, tamowat niemal oddech i wy sysat energi?, tak ze wszyscy pograzeni bylismy w trwodze i beznadziejnoici. Kobiety 1 dziewcz?ta przychodzity po straw? juz wczesnym rankiem, wyczekujqc godzinami na kolej, a jednak nie mozna ich byto do jakiegos zaj?cia naktonic Widok mtodziezy zenskiej tak proznu jacej, tak niemal zdziczatej, z wyrazem ostupi-nia w przerazonych jeszcze oczach nie dawat nam spokoju Widzielismy, ze tu staje si? cos czego naprawic juz nie b?dzie mozna, ze zapada w przepasc wysitek lat wielu, ze aby dorobek kultury od zupetnego uchronic upadku, trzeba si? podzwigna,c i gwattownie ratowac co si? uratowac da. Jasnem byto, ze ratunkiem mogla bye tylko praca, ale miasto byte jakby umarte. Warsztaty wszelkiej piacy staty opuszczone, wi?kszoic miasta skazana byta na dobroczynnosc pubhrznq. Bezczynnym r?kom dac zaj?cie, a prz*z to ozywic umyst. mtodziezy narazonej na skutki wtocz?gostwa i zdziczenia dac przystan, dac jej moznosc uczenia si? zawodu jakiegokolwiek i zarobku ta mysl stala si? nasza, troska. najbardziej pieki)ca.. najgtosniej wc.faja.ca. o spetnienie. Choc juz w grudmu 1914. eel ten byt dla nas zupetnie jasny, przedsi?wzi?cie takie byto wowczas niemozliwe ze wzgl?du na brak srodkow materyalnych, na brak oparcia w spoteczenstwie wykolejonem i strwozonem, na brak zrozumienia u ludzi, ktorzy pewna. pomoc dac mogli Agitacya w tym kierunku Uwata przez kilka miesi?cy. w cia.gu ktorych nalezato pokonac nieulnosc obudzic zrozumienie, wykazac koniecznoc, ze tylko powrot do pracy jest najwazmejszvm srodkiem przywrocenia stosunkow normalnych Byt to czas wst?pnej organizacyi Zydowskiego Komitetu Ratunkowego, od ktorego inicyatorki mysli zatozema warsztatow pracy, jedynej oczekiwaty pomocy Wraz z podjeciem akcyi Z. K. R. rozpocz?ta tez prace swe jedna z hcznych sekcyj tego komitetu, rsekcya ochronek i warsztatow dla dziewcza,t" a skupiajaca w sobie kobiety chcace bye czynne w sprawie opieki nad dzieemi i mtodzieza. zenska. Subwencya w gotowce byta tedy zapewniona, ale sprawa wymagata wielkich zabiegow i istotnego zaparcia si? w dazeniu do celu, aby mysl zrealizowac wobec braku koncesyi i karty przeroystowej, lokalu, mas/yn, przyborow i inwentarza jakiegokolwiek Szczegolnych zabiegow wymagata sprawa rychtego uzyskania koncesyi od wtadz mieiskich Wtadze rosyjskie bowiem kontrolowaty wszelkie przedsi?biorstwa i zamykaty odnosne zaktady nie maja.ee

3 formalnych koncesyi przez te rosyjskie wtadze zatwierdzonych Nie chca,c na taka. ewentualnosc narazic isstytucyi i nie mogac juz dtuze) zwlekac z rozpocz?ciem pracy. uwiadomiono prezydenta miasta, D-ra Tadeusza Rutowskiego o istmemu szwalni, a czcigodny prezydent obiecat pomoc w razie trudnosci ze strony wtadz rosyjskich Usitowaniom naszym udato si? pozyskac pi?kny i obszerny lokal z 12 ztozony pokoi w rralnosci pp. LiUenow przy ul Sykstuskiej 23, ktore to ubikacye odsta,pit w imieniu wowczas na uchodzctwie przebywajacej rodziny p Dr. N Lilien bezinteresowme na cele warsztatow Wnet znalazto si? tez 14 maszyn, ktore cz?»cia, przez cztonkow Sekcyi oraz inne zyczhwe osoby zostaty wypozyczone (pp. Wechslerowa, Buberowa, Olbertowa, Carowa Schweberowa, Ne stel) rz?scia. tez zakupione. Inwentarz pierwszy zostat wypozyczony z wielkim trudem i zachodem ze stowarzyszen Zyd klubu mieszczahskiego. Tow Jad Charuzim oraz Tow. lm Bernarda Goldmanna. ktore po dzis dzieh sprz?tbw swych warsztatom nie odebraty oraz od osob prywatnych (p. Schweberowej, Goldfarbowej i innych). Na urzadzenie 10 pokoi z maszynami wydano wtedy gutowka zaledwie 200 K. Tak nadszedt radosny dla inicyatorek dzien, gdy mogty przeprowadzic wpisy i otworzyc mtodziezy podwoje warsztatow. Utworzone zostaty dziaty bieliiniarstwa, krawieczyzny, koroakarstwa i hallow, trykotarstwa i modniarstwa, dla ktorych to dziatow zakupiono pewne ilosci surowca Uprawnienie m wyrob i sprzedaz bielizny i pohczoch wzi?ta dla utatwienia spraw formalnych Dr. Klaftenowa na swoje nazwisko Dziwna byta ta pierwsza mtodziez zebrana w lokalach warsztatow. Wpisy przeprowadzone cz?sciowo w kuchni lud w lokalu Tikwath Zion w gmachu Skirbkowskim zebraty stamta^d przewaznie mtodziez prowincyonaln^ najbiedmejsz^, najstraszniejsze majat^ za soda. przejscia, dla ktorej pomoc materyalna i moralna byta najbardziej aktualna Co do kwalifikacyi znajdowata si? mtodziez taka, ktora juz miata za sobq szkoty i rozpocz?ta nauk? jakiegos rzemiosta, ale byty tez anallabetki. W dalszym ciagu zglaszata si? mtodziez zeriska Iwowsk, a to z przeroznych sler i zawodow. Studentki szkot wyzszych, urz?- dniczki prywatne, nauezveielki ewakuowane lub pozbawione posady rzucity si? do pracy nowej, bo sytuacya miejscowa mepokojem na petmata je o przysztosc najblizsz^ Tu w warsztatach siedziaty one obok siebie w braterstwie pracy jedynie uszlachetniaja.ee] i ratujacej wsrod najbardziej szalej«.cycb huraganow losu.

4 Procz uczenic zgtaszjaty si? ttumnie do Warsztatow robotnice. majace juz pewne przygot«wanie a szukajace pracy. Te rzeczywiscie natychmiast przyjmowano, wielka. natomiast sprawiaty trosk? owe niezliczone rzesze kobiet szukajacych zaj?cia, ale nie majacych zadnego doktadnego w zadnym kierunku (achowego wyksztatcenia ani przygotowania. Osoby te przewaznie obarezone juz rodzina, byty w nader krytycznych stosunkach, a jednak byto niepodobienstwem dopomodz im. bo uczyc si? dopiero zawodu. gdy si? juz koniecznie na zarobkowanie liczy, jest zapozno Sytuacya tych kobtet ujawnita jeden z najci?zszych bt?dow w wychowaniu zydowskiej zehskiej mtodziezy przez rodzicow popetnionych, ze cz?stokroc w warunkach, gdy stosunki sa. ledwo znosne, nie ui /4 dziewcz^t zadnego konkretnego zawodu, meprzygotowujq ich do nijakiego zaj?cia okresljnego, dajac im na drog? zycia ogolnikowe tzw. wyksztatcenie a zadnej sprawnosci, zadnych scistych wiadomosci, ktore w danym wypadku mogtyby jej stuzyc jakc zrodto utrzymania Doswiadczenie w tym wzgl?dzie przez wojn? zdodyte, b?dzie chyba wystarczajacem memento, ze celowo ksztatcic nalezy dziew cz?ta, ze czasu i sit ich marnowac nie wolno zbytkownem a niepraktycznem ksztatcemem datychczasowem, ktore dawato z roznych gat?zi cos niecos ale faktyejnie nie, coby kobiecie rzuconej w odmienne warunki pozwotito koizystac z zasobow jej zdolnosci i inteligencyi Jak kazdy mtodzieniec wybiera zawod bez wzgl?du na pozycy? swa. w spoteczehstwie, na stan maja.tku, tak bezwzgl?dna, konieczno scia. jest, aby i dziewczyaa w jednym zawodzie si? wyszkolita, niezaleznie od tego, ezy po wyuczeniu si? zawodu zechce lub b?dzie w moznosci z wyszkolenia tego korzystac. Prawda ta ujawnita nam si? z cata. bezwzgl?dnoscia. i brutalnoscia. w czasach straszliwej walki o egzystency?. W tym duchu musza. wszelkie instytucye mtodziez zehska. ksztatcace pracowac. jesli maja. poczucie odpowiedzialnosci wobec spoteczenstwa i przysztosci. Z drugiej zas strony spotykamy si? z ta., bedaca. wynikiem n?dzy wsrod szerokich sfer zydawstwa, anomalia., ze dziecko 13 14-letme musi si? samodzielnie utttymywac, a nawet wydatnie pomagac rodzicom. Wynika sta.d koniecznosc szukania zaj?cia jakiegokolwiek byle natychmiast ptatnego, co wyklucza gruntowne wyuczenie si? zawodu. Mtodziezy tych sfer dac. materyalna. i moralna. opiek? jest rowniez w mocy tylko celowo pracuja.cych instytucyi Organizacya pocza&owa warsztatow byta zupetnie samorzutna. bez wzorow, bez planow z zewnafrz wzi?tych. Dyktowata wszystko

i potrzeba i gora.ce umitowame sprawy Potrzeba i doswiadczeme dv ktowaty tez ciqgte zmiany 1 reorgamzacye, ustawicznie krystalizowah nowe da.zcnia, wcia.z nowe wskazywaty zadania. Wsrod tej pracy 1 licznych prob jasne stawatv nam si? celr. da.zenia juz nie chwilowe, dla zaspokojema pottzeb chwili, lecz spoleczno kulturalne postulaty dla dobra mlo.'ziezy i spoteczehstwa zv dowskiego Zrozumielismy przedewszystkiem. ze jest rzecza, nieodzowna. otoczyc pracujacq mtodziez zydowskq rozumna. i celowa^ opieka.. stworzyc dla niej atmosfrr? kultutalna, dac jej warunki moralnego rozwoju i wyszkolenia gruntownego w /awodzie, podniesc i uswiadomic w nir godnosc cztowieka i kobiety. nauczyc ja. stawiac wymagama» pierw szym rz?dzie do siebie same], I dopiero potem do otoczenia. tswiadomic j.i, ze w wielkim bardz a zakresie przysztosc jej i szcz?scir w jej lezy wtasnych r?kach. Zrozumielismy, ze pracy tej winna dokonac inteligencya zydowska, a wtasciwie kobieta zydowska dla ludu zydowskiego Dotychczasowy zupetny brak zaintereiowania u sfer luteligentnych zyd. dla warstw pracuja.cych, dla mtodziezy, dla warunkow jej rozwoju, dla wszelkich wogble je potrzeb, spowodowat obecne fatalne potozenie Brak jakiejkolwiek instytucyi spotecznej otaczajacej opieka mtodociana robotnic?, instytucyi nie obliczonrj na zysk sprawia, ze ml dziez zdolna nawet do rzemiosta, nie garnie si? do tego zawodu, da)acego kobiecie tak pozadan^ 1 cennq ;amod?ielnosc. lecz idzie do zaj?c chwilow" optacajacych si?, ale nie przedstawiajacych na przvsztosc iadoych widokow. Brak orgamzacyi i wyszkolenia powodowat tez obniienir szacunku dla pracy rzemieslniczej. Rzadko ktbra z robotnic dba o przynaleznosc do korporacyi, o uzyskame karty przemystowej lub koncesyi i firmy. lata praktyki marnuje w najlichszych warunkach nie przysposabiajac «i? zgota do pbzniejszych zadan samodzielnej pracownicy lecz z zle ukrytem przypuszczemem, nadzieja.. ze ta praca to tylko cos tymczasowego, nir wvmagajacego catej powagi stosowanej przy zawodowem ksztatceniu mtodziezy m?skiej. Ktystalizacya tych daien, majacych we wskazanych kierunkach dziatac, objawita si? w kilku postulatach lednym byta potrzeba i koniecznosc wyodr?bniema utworzonych warsztatow z Z. K. R. pod wzgl?dem prawnym, uczymema ich wtasnostia Stowarzyszenia, maja cego trwalsza podstaw? a zaiazem wi?ksza. swobod? dziatania niz Sekcya komitetu ratunkowego, a jiotrzebie tej dano wyraz przez wnie-

»> sienie w grudniu 1915 roku do Namiestnictwa statutow.warsztatow r?kodzielniczych dla dziewcza,t zydowskich" zatwierdzonych w r. 1916 Nast?pnie zorganizowanie szkoty zawodowej dla poczatkujacych pod kierunkiem fachowych kwalihkowanych sit, w szezegolnosci szkoty krawieczyzny, bielizniarstwa, haftow 1 trykotarstwa, kursow nauki dopetniajacej dla uczenic i pracownic (z j?zyka polskiego, rachunkow, geografii, historyi, hygieny, przyrody); wreszcie zabiegi o pozyskanie zamowien prywatnych i wi?kszych publieznych w celu zatrudnienia jak najwi?kszej ilosci pracownic bezrobotnych w Warsztatach i poza niemi Tej przez si? zrozuraiatej potrzebie najwiermej stuzyc byto przewodn 4 mysla. inicyatorek i opiekunow Warsztatow a gdyby zrozumieme pobudek tych i ich znaczenia dla kulturalnego podniesienia mtodziezy zydowskiej przenikto indyferentne dotad na wszelkie spoteczne sprawy kola, rozpocz?taby si? moze praca reorganizacyjna od podstaw, zd^zajaca do naprawiema wielowiekowego zta, a i zniwo wojny niwelujacej takze mtodziez zydowska. zeriska. niebytoby wskutkach tak smutne i beznajzirjne. Warsztaty jako akcya Sekcyi Ochronek i Warsztatow Zydowskiego Komitetu Ratunkowego" w latach 1915 i 1916. W zorganizowanym w marcu 1915 r. Zyd Komitecie Ratunkowym utworzona zostata mi?dzy Innemi Sekcya Ochronek i warsztatow. majaca na celu opiek? nad dziecmi i mtodzieza.- W sktad sekcyi wchodzity panie Dr. Reichensteinowa przew, Dr Klaftenowa zast przew. Marya Mestetowa sekrelaika, Laura Olbertowa skarbniczka, Mandlowa, Dr. NoSsigowa. M. Goldlarbowa, Z Landesowa i pp Z. Bromberg i D. Rubenzahl jako cztonkowie wydziatu. Z lamienia Wydziatu wyk Z K. R przydzieleni zostali panowie Dr B Hausner i Szymon Feller. Zorganizowanie i wprowadzenie w zycie Warsztatow na podstawie juz w ci^gu poprzednich miesi?cy przygotowanych materyatbw, oraz cfgolne kierownictwo obj?ta Dr. Klaftenowa. Kierowni-.two technidzne spocz?to w r?kach p Pauliny Schweberowej. gospodarstwem. do ktorego nalezata tez troska o catkowita. niemal zywnosc i odziez dla uczenic zaj?ty si? panie Z- Landesowa i C. Wechslerowa, zakupitm surowca i zbvtem wykonanych rzeczy zajmowaty si? przewaznie pp. L. Olbeitowa i Klaftenowa.

7 Na jiosiedzeniach Sekcyi ohradowano nad sprawami Ochionek i warsztatow, ktore pobieraty poczajkowo z Z K R taczna. dotacy? 2.500 Rubli miesi?cznir, z czrgo na warsztaty przypadato okoto 1000 Rubli = 2.300 kor miesi?cznie. Od lipca 1915 pobieraty warsztaty uz tylko 1000 Komn miesi?cznie Sekcya czymta tez starania o nabycie surowca za posrednictwem Ki)owskiego Komitetu Zyd. rat, w czem dopomogt tlelegat tegoz komitetu p. inzynier Berlaut, dzi?ki ktoremu warsztaty itrzymaty z Kijowa znaczny zapas nici dodatkow do krawieczyzny Sekcya otrzymata t«z? Z K. R zamowienie na wykonanie w warsztatach bielizny dla internowanych we Lwowie Zydow z miast pmwincyonalnych i odziezy dla Ochroi nek zyd. kom Ratunkowego Z tatego toku pracy i obrotu przedktadaty Warsztaty miesi?- czne sprawozdania zydowskiemu Komitetowi Ratunkowemu. zas z koncem r l c M5 za caty ubiegty czas istnienia t ). od kwietnia do giudnia. W pazdziermku 1915 r. wrocita do Przemysla jako statego miejsca zamieszkama, zastuzona sekretarka Sekcyi p. Maiya Mesterowa. wobec czego zast?pczynia wybrano p. Cecyli? Katzowa., a gdy ta wskutek braku czasu zaj?c objac nie mogta p. Roz? Melzerov>a, oraz zakooptowano do Sekcyi pji rad. Dresdnerowa, Cecyli? Wechslerowa. i prezydentowa Mary? Schleicherowa. W tym czasie powstat we Wiedniu zainicyowany przez p Goldfarbowa komitet majacv na celu zbieiame datkow dla Sekcyi Ochronkowo Warsztatowej

I Wobec wzrostu czynnosci Warsztatow okazata si? potrzeba wyodr?bnienia ich przez utworzenie osobnej Sekcyi niezaleznej od.spraw dotyczacych Ochronek. Do zreorganizowanej w styczniu 1916 r. Sekcyi warsztatowej weszty tez osoby interesujace si? Warsztatami, a ktore wlasnie wrocity z ucbodztwa. PrzewodniczqcQ wybrano p. Dr. C Klaftenowa, jej z^st?pczyni^ p. L Olbertowa., sekretarka p. R. Melzerow^, skarbniczka. p. prezydentowa. Schleicherowa. oraz pp. Zipperowa., Dr. Nossigowa.. Z. Landesowa., A. Dresdnerow^, P. Schweberowa. D. Reizesow^, Wahlowa., Dr. Reichensteinowa. Dr. S. Perl. mutterown?, B. Reichensteinown? i pp. Dr. B. Hausnera, Prof. Z. Bromberga 1 prof. D. Rubenzahla jako cztonkow Sekcyi Trzej ostatni cztonkowie byli delegatami Zydowskiego Komitetu Ratunkowego. W tym sktadzie pizetrwata Sekcya do lipca 1916 t j do I. Walnego Zgromadzenia Towarzystwa Warsztatow r?kodzielniczych dla cziewcza.1 zydowskich". W warszutach mieszczacych si? przy ul. Sykstuskiej L. 23. skul>ilo si? tacznie okoto 150 uczenic i robotnic zatrudnionych w dzia tach : ktawieczyzny. bielizniarstwa, pohczosznictwa, modniarstwa i robot r?cznych (haltow. looronek, robot dekoracyjnych) Kazdy z dzialow mial odpowiednia kierowniczk? fachowa.- Na 150 uczestniczek okoto 50 pobieralo wynagrodzenie. Wszystkie pracownice uczestniczyly w sniadanm (ztozonem przewaznie z chleba z mas i em lub miodem i herbaty) z obiadow korzystata rowniez przrwazna cz?sc pracownic. Wydawata je na rachunek warsztatow kuchnia miejska dla inteligeicyi zydowskiej. Ponadto otrzymata znaczna ilosc uczenic odziez i bielizn? sporzadzona. ze surowca warsztatowegc, Juz od samego pocza.tku starano si? o zbyt wykonanej w warsztatach konfekcyi. w szezegolnosci odziezy dla dzieci, ktora. wykonywano przewaznie z zakupionego surowca w przypuszczeniu, ze tego rodzaju skromna odziez pr?dzej ezy pozniej znajdzie zbyt, oraz ze tylko przy takiej produkoyi mozna byto zatrudnic znaczna. ilosc pracownic i uczenic. Ze zgtaszajacych ai? uczenic najwi?cej garn?to s? do krawieczyzny, mniej do innych dziatow. Zwtaszcza dzieci bicdne prawie zawsze chca. si? uczyc ktawieczyzny. jako najpewniej dajacej na pozniej utrzymanie. Bielizniarstwo i dziat haftow ze wzgl?du na niska stosunkowc cen? tejze pracy i mmejszy popyt nie znajdowato tylu ch?tnych do tiaktowania zawodowego, a tylko jako ogolne przygotowanie gospodarcze.

9 Wykonywana w warsztatach bielizna znajdywata zbyt badz bezposn-dnio w warsztatach. badz w roznych magazynach Iwowskich w drodz.e komisowej sprzedazv. Doborowosc materyalow, solidne wvkonanie i mozliwie niskie cenv zach?caty do kupna Jeduak niezbyt ozywiony ruch handlowy w miesiacach letmch 1915 ku kohcowi inwazyi rosyjskiej nie bardzo sprzvjat wyt?zonej w tvm kierunku pracy. Z powodu szczuptej gotowki ktora. warsztaty rozpor/adzatv zalezato na ener<;iczniejszym obrocie gotowki Tak pracowano do konca inwazyi rosyjskiej. Z uwolmeniem Lwowa i w pracy nasz?) nastapila zmiana na lepsze Wi?ksza moziiwosc znaltziema pracy i ogolne polepszeme sytuacyi nakazywaty przedewszystkiem zredukowac czynnik filantropijny. ze wzgledu na ujemne skutki jego, gdyz mtodziez zbytnio do hlantrojin przywykta za mato od siebie za.da i zatraca p?d do samodzielnosci. W slad za tern ograniczano wydawame sniadan i obiadow oraz rozdziat odziezy tylku do najkonieczniejszych wypadkow W ciagu pierwszych kilku miesi?cy miata praca nasza charaktet nader intenzywny, wprost gorqczkowy, tembardziej ze pracowano bez wzorow i ustawieznie szukano tego, co w danych warunkach byto najdogodmejszem. Nie ulega watpliwosci, ze zuzyto bardzo wiele sit na probv l doswiadczema, zostato jednak [>onieka.d zadowolenie, ze to co zdobyto, osia.gni?te zostato wtasnym. rzetelnym wysitkiem a nie jako przej?ta gotowa formuta

Ill Nastrbj powazny pota.czony z istotnym zapalem i skupionq wol^ cechujaca wowczas prac? nasza zadecydowat o dalszych losach warsztatow. ktore z instytucyi doraznrj lilantropljnej miaty si? stac trwa tym nabytkiem. Umozliwita to. od poczatku warsztatami zywo si? tnteresuja.ca, p. Cecyha Wechslerowa, oddajac warsztatom do dyspozycyi realnosc swa. przy ul. Piekatskie) 6. z przeznaczeniem na warsztaty 1 szkot? zawodowa. dla dziewcza.t, dokad tez w jesieni 1915 r warsztaty si? przeniosly 1 gdne po dzis dzieh si? mieszcza Czynem tym zaskaibila sobie oharodawczym tiwate zaslugi. gdyz warsztaty, nie majac samoistnej podstawy Imansowej. nie b?dac >rzedsi?biorstwem obhczonem na zysk. o wtasnych sitach stac nie mo^ty, a skazane wytacznie na poparcie Zydowskiego Komitetu Ratunkowego, od tegoz Komitetu ze wzgl?du na rozlegtosc zakresu jego dzntania. wielkich sum otrzymvwac nie mogty Dzi?ki zabezpieczeniu pomieszczenia warsztatow jedna z najwazniejszych spraw doznata pomvslnego rozwiazania 1 data podwalin? pod trwaty rozwoj warsztatow Pomyslne wyniki pracy wychowawczej nad najbardziej dotad zanie dbana. mtodzieza zydowska b?da. najlepszem zadoscuczynieniem dla obywatelskiego czynu. Juz od samego pocza.tku okazata si? potrzeba grupowania [>o czatkujacych uczenic w oddzieleniu od pomocnic i robotnic mniej lub wi?cej przvgotowanych, tak ze rozrozniano I), szkot?, i 2). warsztat wlasciwy. Poniewaz mi?dzy uczemcami byta przewaznie mtodziez z prowincyi nieraz bez szkot lub co najwyzej z ukoiiczona. 3 4 kla.sa.

11 ludowa. wytonita si? potrzeba urza.dzema kursow "uzupelniajqoch. ktore odbywaty si? w godzinach j>o >otudniowvch. Nauki udzielau bezinteresownie pp Fuchsowna J?zyka i stylistyki >olskiej, Feierbe-g rachunkow. Dr. C. Klaftenowa hygieny 1 przyrody. Kilka wyktadow z historyi Lwowa wygtosil Dr. M. Bataban. tylko w sobot? odbywaty si? pogadanki i lekcye zbiorowe lub wycieczki Post? >y ucze nie byty zadowalniajace. Nie odrywane ubocznemi zajaciami w st sunkowo krotkim czasie korzvstaty wydatnie 7 nauki zawodowej Ilosc zgtaszajacych sic bezrobotnych wciay rosla, ale warsztat\ zatrudnic mogty tylko nieznaizna ich cz?sc. mimo starah o wi?kszr zamowiema dla instytucyi publieznych. Tylko w jia/dzierniku 1915 znalazta >rac? wi?ksza ilosc robotnic przy wykonvwaniu dla arnm ausiryackiej masek przeciw gazom truja<\m Podtrzymywame ruchu w dziale trvkotarstwa natralito na trmin sci z powodu braku surowca, podobnie i modmarstwa musiano zamecliat Ilosc osob zatrudmonych w warsztatach w ciagu roku 1916 wynosita przeci?tnie 70 osob zatrudmonych w I), krawieczyznic, 2). birlizmarstwie i 3). haftach Z wyiqtkiem uczenic najmlodszych wszystkir pracownice pobieraty wvnagrodzenie. Smadania i obiady wydawan" podobnie jak w roku 1915. Nie byty tc juz te same uczenice, gdv/ wiele uchodczyh wiocito do rodzinnvch miejsc, na ich miejsce ptzy szty inne a przedewszyslkiem niezliczone rzesze bezrobotnych szu kajacych pracy. Nie mogac we wtasnej szwalm je zatrudnic podjela si? Sekcya warsztatowa posredmctwa jjracyi int-rweniowala u wtadz

12 ce'era pomieszczenia robotnic w szwalniach wojskowych i innych. przyczyniaja.c si? w ten sposob do pomieszczenia okoto 40 robotnic w roznych przedsi?biorstwach. W ogole kwestye. dominujaca. w cia.gu 1916 roku jest tmdnosc w dostarczaniu pracy bezrobotnym Warsztaty rozwijac si? nie mogty, gdvz surowiec rost w oenie niepomiemie, a ogolne nieuregulowane i niepewne stosunki tamowaty takze wszelkie inne zamierzenia. Byt to okres przetomowy dla wszelkiej kulturalnej pracv krytyczny, a wymagajacy wielkich ofiar w przetrwaniu dla zachowania cia.gtosci pracy. Warsztaty mogty si? utrzymac, nie przerywaja.c wcale pracy. tylko dzi?ki statej subwiencyi Zydowskiego Komitetu Ratunrowego. ktora jednak byta za skromna. w stosunku do przedsi?wzi?cia akcyi /walczaja.cej bezrobocie na wi?ksza. skal? Subwencya ta ponadto byta wyptacana. rataroi miesi?cznemi, gdyz Komitet sam nie rozporza,dzat tak znacznymi funduszami, aby odrazu wi?kszej sumy mogt si? pozbywac. Zarzad wyt?zat w tym kierunku wszystkie sity, zwracat si? do wszystkich kompetentnyck czynnikow, czynit takze starania w Mini sterstwie robot publieznych o otrzymanie dostawy bielizny dla armu z wynikiem, pomimo obietnic i zapewnieh, ujemnym. Uzyskano tylko zamowienie na napraw? bielizny dla niektoiych szpitali wojskowych. co dato na dtuzszy czas zaj?cie kilku szwaczkom. W maju 1916 r. zostat zatwierdzony statu! warsztatow, to tez przystapiono do usamodzuelniema ich pod wzgl?dem prawnym. majac nadziej?, ze oparcie szwalni o szerszy ogot cztonkow, umozliwi instytucyi spetnienie postawiosych sobie zadan. Warsztaty pod zarzadem..towarzystwa warsztatow re^kodzielniczych dla dziewcz^t zydowskich". Dnia 18. lipca 1916 odbyto si? I. konstytuuja.ee Walne Zgromadzenie Towarzystwa:,Warsztaty r?kodzielnicze dla dziewczat zydowskich we Lwowie" na podstawie statutu zatwierdzonego przez Namiestnictwo, reskryptem z dnia 22. kwietnia 1916. do L. XIII a 175085 Imiemem Komitetu Zatozycielek przedstawita zebranym Dr. C. Klaftenowa cele zawia.zuja.cego si? Towarzystwa i doktadny plan pracv dalszej. wskazujac ze w ei?zkich chwilach powstata instytucya ujawnita przez kontakt swoj z ludnoscia najbardziej opieki potrzebujaca. istotne potrzeby kulturalno wychowawcze zeriskiej mtodziezy zydow-

13 skiej, oraz ze tylko celowe i rozunine oddziatywame inteligencyi na t? mtodziez moze ja. podmesc pod wzgl? iem spotecznym i kulturalnym Oddajac warsztaty pod Zar/ad Towarzystwa jako przedstawieiela catego spoteczenstwa zydowskiego data wyraz zyczeniu i nadziei rozkwitu tej instytucyi jako matego zacza.tku odbudowy ogolnej. Przewodnicza.cym Walnego Zgromadzenia wybrany zostat prof Dr. Zygmunt Bromberg, sekretarka, p R. Melzerowa, ktora odczytata statut Towarzystwa, przyj?ty nast?pme bez dyskusyi. Nasl?pnie wybrano Z rzad w sktad ktorego weszli: Dr Cecylia Klaftenowa przewodmczaca, Dr. Ada Reichensteinowa i Laura Olbertowa zasl?p przewodnic/actj. Roza Melzerowa sekretarka. Ma rya Zipperowa skarbniczka. panie Emma Lllienowa, Regina Carowa, Otylia Buehstabowa, Julia Dresdnerowa Zuzanna Landesowa, Betty Parnasowa, Dr Salomea Perlmutter, Jozefa Schleicherowa, Paulina Schweberowa, Anna Wahlowa. prof Dr. Z Bromberg. Dawid Ru benzahl i Mojzesz Lamm. Cztonkami Komisyi rewizyjnej wybrano pp. D Salamandra. Szymona Oranza i Feliksa Ochsa. cztonkami Sadu rozjemczego pp. Leona Wahla, Dr. O. Wassera i Dr Michata Ringla, syndykiem Towarzystwa adwokata Dr Ludwika Landesa. Uchwalono ponadto utworzenie 3 komisyj: oswiatowej: prof Dr. Bromberg. C. Klaftenowa. R Melzerowa, N. J?drkiewicz Rosenfeldowa. R Lammowa, R Kuttenowna, gospodarczej pp. Z. Lande sowa. M. Zipperowa, A. Wikslowa, L. Olbertowa, i Imansowej zlozonej z pan: B. Parnasowej. R Carowej, B. Wohlfeldowej, A. Wikslowej. Zebrani na Walnem Zgromadzemu przysta.pili na cztonkow Towarzystwa. W ciagu roku 1916 17 zakooptowane zostaty do Wydziatu Pa" lie: M. Ambesowa i S Schutzowa, oraz w miejsce panow Dr Bromberga i Lamma, owczesnego prezesa ZKR. p prol M. Schorra i Dr A. Korkisa W dalszym ciagu zakooptowano w miejsce p. Schwe berowej p. M Silbera przetozonego korporacyi krawieckiej. W skta dzie tym zarzad czynny jest po dzis dzieh Zorgamzowana praca w poszczegblnych sekcyaeh nie mogta si? odbywac z powodu niespokojnych czasow. bliskosci terenu wojny i ponownego cz?sciowego wyjazdu na zachod wielu cztonkow Zarzadu sekcyi, i pozostato tylko kilka osob zajmujacych si? wszystkiemi sprawami warsztatow. Niemniej i na Irekwencyi uczenic stosunki te niepomyslnie si? odbity Fluktuacya uchodzcza (>ccia.gn?ta za soba. wszystkie sfery, tylko ilosc poszukujacych piacy nie malala.

14 Ku koncowi roku 1916 stosunki nieco na lepsze si? poprawtty. gdyz teten wojny odsunat si? nieco. a temsamem spokoj wi?k*zy ludnosci umozliwit tikze Wprowadzeme i utrzymanie w Warsztatach normalnego toku czynnosci. Po licznych dyskusyach nad kwestya. ezy i kiedy uczenice maja pobierae ptac?, doszedf Zarzad do wniosku, ze czat mepobierania ptacy przez uczenic? musi bye minimalny, ze wzgl?du na stosunki panuja.ee, ze moze on wynbsic 3 do 6 miesiecy. a najdalej rok. Uczenica nie zastugujaca po uptywie roku na ptac?. winni bye z danego dziatu usuni?ta. gdyz ztozyta dowod braku uzdolniema speeyalnego. Zapisuja.ce si? uczenice nie optacaty zadnego czesnego. uczyty si? na materyatach warsztatowych I otrzymywaty tez naukowe przybory bezptatnie (jak pspier do rysowania. otowki, zeszyty, lineatyitd) Plan zaj?c pozostat W r. 1916 17 w zasadzie taki sam. jak poprzedmo. uzupetniono go tylko nauka rysunkow prowadzon? przez M Rosenfeld J?drkiewict, a w ktorej braty udziat wszystkie uczenic?. Przed potudniem odbywala si? nauka szycia krawiecz.zny (p Mauer). bielizmarstwa (p. Durr), popotudniu kurs haftu (biategoiko lorowegol (p. Teperberg', czescia. dla tych samych a takze dla wytacznie na haft ucz?szczajacych uczenic. Robot koronkarskich Uczyta bezinteresownie p. J. Rosenbaumowa- Lekcye j?zyka polskietgo. niemieckiego, rachunkow. przyrody i hygieny odbywaty si? dla wi?kszosci uczenic w warsztatach Nauki udzlelaty bezinteresownie panie Dr S. Perlmutterowna, O Buehstabowa. Dr C. Klaftenowa. M. Ringlowa i R Kuttenowna. Nawniosek ). Dr. Perlmutter zapoczqtkowano zatozenie bibliot ki dla uczenic, czem zaj?ta si? p S Iglowa I'ozatem byty kursa kroju urza.dzane dla uczenic i pomocmc >rzez kr rowniczk? techniczna p Mauerowa.. ktora po wvjezdzie p. P Schweberowej ze Lwowa obj?ta kierownictwo fachowe warsztatow. Za udziat w kursie Iroju ptacity zamozniejsze uczenice czesne wyno za.ee 15 kor. miesi?czme. Wobec tego, ze kierowniczka posiadata kart? przemystowa na pr.wadzeme krawieczyzny przedtozono Magistratowi m Lwowa w marcu 1917. prosb? o udzieleme warsztatom pozwolenia na prowadzeme krawieczyzny przedstawiajac p. H Mauerowa jako kierowniczke Od tego czasu wpisuja watsztaty uczenice swe z dziatu krawieczyznv do korporacyi krawieckiej, ktorej jako organizacyi fachowej podlegaja Na wyrob i sprzedaz bielizny uzyskano kart? pizemystowa. osobno na firm? warsztatow. wobec czego Dr. C. Klaftenowa mogta ztozyc kart?. dota.d na jej nazwisko opiewajaca.. Administracv? wai-

15 sztatow obj?ta po ustapiemu p B. Reichcnsteinownej p. S. Maikusowa Z wiosna. 1917 roku wzmogt si? nieco ruch w warsztatach i w dziale zamowien zwtaszcza odziezy dziecinnej. w ktorym to kierunku Zarzad szczegblnych doktadat starari, aby go odpowiednio rozwinac. W tym wzgl?dzie natralia jednak i po dzis dzieh na trudnosti wywotane stanem wojennym. jak brakiem i drozyzna surowca, oraz wykwalifikowanej kierowniczej sity. Niemniej przeto okazata si? potrzeba otworzenia sk'epu, gdzie znalaztyby zbyt wyroby warsztatowe W roznych okresach pracy potrzeba ta wyst?puje z rb/na sitaj, okazuje si? jednak koniecznoscia. ktorej uczynic zadosc, jest najbhzszem zadamem Zarzadu. Podobni>* i sprwa urzadzema wystawy zajmowat si? Zarzad na calvm szeregu posiedzeri, czyniac do niej przvgotowania. Jednak z powodu trudnych warunkbw reclizacva d'ha/i nie mogta nastapic. Post?py uczenx byty w tujgu r. 1917. z powodu ogblnego polepszema sytuacyi rown:ez pomyslniejsze. Mimo to zaeh'dzita jav i w poprzednich latach konircznosc cz?sciowego dosta czema zywnosc-. gdyz zdarzaty si? wypadu omdlema z gtodu. W cia.gu roku 1915. i 1916. pracowano bez przerwy przez ca e lato, bez zarza.dzeria jikichkolw.ek feryj. Byta dose silns fluktuacya tak ucze ic a't i robotnic. Jedne ubywaty, inne przybywaty, odije odbic'.e niespokojnych bwczesnych cz sow. Przyjmowano uczenice ka/ leg > czasu, bez ustalema oficyalnego pocza'lu roku na.ki. Dopiero w ciagu roku 1917 ustalono poczatrlt roku szkolnego d'a uczenic na wrzcsieh (podobnie jak w- wszelkich innych sz'otach zawodowych, i mzadzono 4-tygodnowe ferye da uczenic, zas 2-tygodmowy ptat y urlop dla wszystkich innych pracownikow. Na skutek starari /aizadu przebywaty w r 1917. 4 lobotnice z warsztatow przez czteiy tygodnie w Brzuchowicech dla por. towan a zdrowia. Procz subwencyi z ZydowAiego Komitetu Ratunkowego otrzymaty warsztaty w ciagu roku 1917 na skut k prosby Zarzadu pops: tej doktadnem sprawozdaniem z czynnosci warsztatow jednorazowq si'bwency? rzadowa. w kwccie I 000 kor. ktora Zarzad zuiyt na zakupno suorwca, aby jak najwi?ksza liczb? bezrobotnych zatiudnic W lisitowaniach swych dostarczema pracy brzrobolnym natrahat zarzad na wielkie trudnosci, gdyz inicyatywa i srodki prywatne byly nader mkte w porbwnamu z ogromrm zadania chwik

16 Konfekcyonowame wi?kszej ilosci odziezy wymagato znacznych zapasow surowca, to tez warsz'aty caty kapiiat, jakim iozpoiza.dzaty lokowaty w towarach, dla zapewnienia sobie ciqgiosci pracy bodaj dla matej ilosc robotnic. Wymagaty dalej wi?kszej ilosci maszyn do szycia, ktorych warsztaty posadaty tylko kilka i to przewaznie wypozyczonych. Gdy zas o ptac? zab egaty gtbwnie kobiety z prowincyi, nie maja.ce we Lwowie swego domu, a tern mniej maszyny wtasne. nalezalo je zatrudnic w warsztatach, co przy wspounianej szczuptej ilosci maszyn byto nader trudnem. Zarzad warsztatow zwrbcit si? w tej sprawie do Namiestnictwa (Centrah odbudowy Galicyi', ktore po zasia^ni?ciu opinii odpowiedaich czynnikbw przyznato warsztatom za posrednictwem Instvtuti: Technologicznego we Lwowie 3 maszyny do szycia i I maszyn? do endlowania. Tej ostatmej jednakze nisotrzymaty warsztaty dota.d a to z powodu trudnosci t.ansportowych. Dzi?ki zwi?kszonej liczbie maszyn podniesiony zostat zwtaszcza dziat bielizniarstwa. zatrudaiajacy odtad sta'e kilka szwaczek, a wyroby ich znajduja uznani- czyniacrj zambwienia publicznosci. Tu zaznaczyc nalezy. ze podczas gdy pocza.tkowe wyroby warsztatow znajdowaty zbyt przewaznie w Ochronkach, Zaktadach sierbt i szpitalach, z czasem toruja sobie droj? i wsrod publicznosci. Przyczynito si? do tego wyodr?bnieme dziatu zambwieri, skupienie w nim juz bardziej wyszkolonycs robotnic, i dziatu obejmuj.i cego uczenice mtodsze, ktore ucra si? szycia na materyatach warsztitowych pod nadzorem kieiowniczki i specyalnie uczenicom przydzielonej sity pomocniczej. Ty,ko tez w tym krerunku lezy przyszty rozwoj warsztatow zmierzajacy do wyszkolenia gruntownego robotnic w poszczegblnych gat?ziach krawieczyzny, oraz w bie'lizmarstwie i hiftsch, celem przysposobiema ich do wykonywania zawodu wedle wym^gbw odpowiadajaeych duchowi czasu. Od czasu pswstania Warsztatow ujawnita si? potrzeba stworzenia dla najubozszych dziewczat zydowskich domu, w ktbrym znalaztyby opiek? i pomoc umozliwlajaca. im nauk? rzemiosta przez czas, gdy jako uczenice lub mtodociane robotniee z zarobku wtasnego utrzymac si? jeszcze nie moga- Potrzeba ta, przewidziana przy uktadamu statutbw Towarzystwa, znalazta wyraz w ust?pie dotyczacym prawa tworz-nia burs dla zehskiej mtodziezy zydowskiej,

17 Juz w ciagu roku 1916 usitowat Zarzad otworzyc Przytutek dla bezdomnych dziewczat, zwtaszcza ze pozyskat popareie Zydowskiego Komitetu Ratunkowego, ktory gotbw byt udziehc subwencyi, jednakze stawaty tej sprawie najrbznorodniejsze przeszkody w drodze, a przedewszystkiem ogblny zastoj wywotany bliskoscia frontu bojowego. Zwolna jednak projekt Zarzadu warsztatow ulworzenu takiego Zaktadu torowat sobie drog? i znalazt wreszcie petne zrozumieme w Centralnym Komitecie op:eki nad zydowsk. sierotami wojennemi. W zaktadach dla tierbt wojennych kierowanych przez ten komitet miescity si? takze sieroty we wieku 12 14 lat, co do ktorych przysztego zawodu nalezato si? zastanowie Okazato si? bardziej celowem zgrupowanie starszych dziewczat w jednym zaktadzie. majqeym dac im opiek? domowa. oraz utatwic przygotjwan e do zawodu. Zwia.zek takiego przytutku z warsztatami nasuwat si? niejako sam przez si? Totez gdy kwestya zostata pomyslnie zatatwiona za poparciem wie dehskiego Towjrzystwa ; Verein zur Rettung verlassener Kinder Galiziens und der Bukowina, otworzony zostat w maju 1917 -Przytutek wojenny dla zydowskich dziewczat osieroconych" jako jeden z zaktadbw Centralnego Komitetu opieki nad zyd. sierotami wojennemi. Miesci si? on w tym samym domu, co I warsztaty przy ul. Piekarskiej L 6. z ktorymi tworzy pewna. catosc wychowawcza; starsze bowiem wychowanki ucza. si? w warsztatach krawieczyzny, bielizniarstwa I hallow badz to jako przysztego zawodu, ba,dz jako przygotowania ogol nego do zaj?c gospodarczych. Wyniki wychowawcze Przytutku sa bardzo dodatnie, co przypisac nalezy orgamzacyi domu zbiorowego. Prbcz kierowniczki i nauezveielki (nie mieszkajacej w Przytutku ) me posiada bow em Zaktad zadnych sit pomocniczych sni stuzby. Wszystkie tzynnosci gospodarcze wykonuja. wychowanki same pod nadzorem kierowniczki. Ilosc wychowankbw Przytutku wynosi 25 a sa to wszystkie sieroty wojenne Dla dziewczat bezdomnych rie posiadaja.cych jednak warunkbw sieroctwa wojennego. jiomieszczenta nie mamy zadnego I jest to zadamem najblizszem Zarzadu badz istmejacy Przytutek roz szerzyc badz stworzyc nowy, z umozliwiemem wyszkolenia nie tylko r?kodzielniczego tie l gospodarczego, javo pozniejszego zawodu wy chowankbar. Brak srodkbw na razie opbznia te wazne przedsi?wzi?cia. Warunki pracy w ciagu roku 1917 18 zmiematy si? zwolna na korzysc. Hose uczenic i pracownic rosta, zamietzono urza.dzic wysta w? prac uczenic, jednak brak surowca i odpowiednich dodatkbw utrudniat wykonanie. Nauka dla dziewczat odbywata si? w roku ubiegtym tylko

18 przedpotudniem. w dziale zamowien pracowano przez caty dzierv (8 godzin). Pozatem kursa haftu (p. Teperberg) i koronek (p. Rosenbaum). W sobot? po lekcyaeh odbywaty si? podwieezorki majace na celu rozbudzenie ducha towarzyskiego wsrod pracownic. Podwieczorkami opiekowata si? szczegblnie p. Otylia Buehstabowa. Okolicznosciowe pogadanki Z historyi zydowskiej miat p. prof. Taubes. J?zyka i literatury polskiej uczyty panie L. Perlmutterbwna i C. Czeszerbwna. niemieckiego p Buehstabowa i p Ringlowa, przyrody 1 hygieny Dr. C. Klaftenowa, korespondencyi p. Lapterbwna. Dnia 17 grudnia 1917 zwiedzit warsztat i Przytutek komendant miasta, generat Nowotny, interesowat si? wszystkiemi wyrobami przyczem wyraz.at si? z uznaniem o prowadzeniu Zaktadu - Miesia.ce zimowe 1918 nie sprzyjaty z powodu rosna,cej drozyzny surowca ozywionemu ruchowi w zambwieniach. Dopiero z wiosna. roku 1918 wzmbgt si? ruch w zambwieniach prywatnych, a takze dla instytucyi publieznych wykonywano wi?ksze zamowienia. Na skutek starari Zarz,'ltlu przydzielono Warsztatom konlekcy? bielizny dla oficerbw armii austryackiej, czem zatrudniono bielizniarki warsztatowe otaz ehatupniczki od kwietnia do pazdziernika 1918 roku t. j. do rozpadm?cia si? panstwa austryackiego Rowniez z Krajowego Zaktadu odziezy otrzvmaty warsztaty podobnie jak inne Iwowskie szwalnie kobiece przydziat surowca do konfekcyonowania garderoby dziecinnej l damskiej. Przy wykonywaniu tego zamowienia zatrudmone byty liczne pracownice takze poza warsztatami (okoto 40). Warsztaty wyptacaty w miesiacach odmaja do listopada 1918 roku. po 12 I 5.000 kor. miesivjcznie robocizny. Krajowy Zaktad odziezy nielednokrotnie wyrazat si? z uznaniem o robocie wykonanej w warsztatach I darzyt je zaufamem jako przedsi?biorstwo solidne, nie obli" czone na zysk. Z podniesieniem si? warsztatow pod wzgl?dem materyalnym przestaty one pobierae z Zydowskiego Komitetu Ratunkowego jakiejkolwiek sumy, a spodziewajac si? dalszego pomyslnego rozwoju. uchwalit Zarza.d ewentualne zyski warsztatow obrbcic na stworzenie»rzy warsztatach szkoty zawodowej dla dziewczat zydowskich, zorgamzowanej w mysl orjowia.zuja.cych ustaw, a pozostajacej pod opieka i kontrola koropetentnych czynnikbw. Czynnosci wst?pne w tej sprawie poczyniono. jednakze ze wzgl?du na brak dostatecznych funduszbw sprawa musiata bye odtozona na rok nast?pny.

19 Praca byta w petnym toku, gdy przyszty wypadki listopadowe roku 1918. Wojna na uhcach Lwowa spowodowata zamkm?cie warsztatow przez miesia.c listopad. W grudmu mimo braku bezpieczenstwa na ulicach, warsztaty otwarto i odtad bez wzgl?du na stosunki. praca odbywata si? przez godziny przedpotudniowe, gtbwnie ze wzgl?du na koniecznosc dostarczema pracowmcom zarobku. Stan wojenny w miescie spowodowat zubozeme lub zupetne zrujnowanie rod in wielu naszych uczenic. skazanyt h obecnie na pomoc Zyd. Kom. Rat. dla niesienia pomocy ofiarom rozruchbw i rabunkbw w listopadzie 1918 Za posrednictwem Zarzadu warsztatow otrzymaty pracowmce odziez i zywnosc. Obiadbw dla 30 uczenic dostarcza kuchma przy ul Be'steina 11 do warsztatow bezptatnie W takich pod kazdym wzg!?dem ci?zkieh warunkach [iracowano przez cata. zim? 1918 19, podtrzymujac mimo powszeehnej stagnacyi cata. sita. ruch w warsztatach, podtrzymujac nadziej? w lepsza. przysztosc. Z wiosna. 1919 r., gdy min?ty dni i noce petne grozy. gdy

20 miasto przestato bye ostrzeliwane. nastaty lepsze stosunki, ale na zdrowiu mtodziezy przebyty gtbd i zimno odbity si? bardzo, powodujac w niejednym wypadku niedaja.ee si? powetowac straty, a to w materyale ludzkim, cz?sto najlepszym pod wzgl?dem uzdolmeh i charakteru. Nie tracat wiary w c iqgty post?p ku lepszym warunkom zycia, uzyjemy sit swych do wytrwania przy pracy. Obraz obrotu w cia.gu lat 1915, 1916, 1917 i 1918. daje zestawienie przychodbw i rozchodbw, bilans oraz zestawienie ogblne. Z cyfr tych zastuguja na uwag? kwoty wyptacone za robocizn?, ktore rosty z kazdym rokiem. Tylko rok 1916. okazuje spadek z przyczyn przedtem wymienionych. 1 tak w roku 1915 wyptacono od 15 kwietnia do 31. grudnia I0.076'33 K, w r. 1916 9.491 K, w r. 1917 18.33831 K, zas w roku 1918. w cia.gu ktbrego ruch trwat do 1. listopada, wyptaty zas uiszczono takze za listopad i grudzien 123.04976 koron. Nadwyzk? dochodbw w kwocie 2.26045. K Zarzad uchwalit ztozyc na fundusz zapomogowy dla robotnic im. bt. p. Maryi Mesterowej. Dalsze ewentualne zyski przeznacza Zarza.d na prowadzenie majacej jak najrychlej powstac Szkoty Zawodowej zenskiej przy warsztatach. Z cyfr statystvtznych okazuje si?, ze gtbwnego kontyngentu mtodziezy korzystaja,oej z warsztatow dostarczyta w pierwszych latach prowincya oraz ze wzgl?du na warstw? spoteczna., ze jest to mtodziez, na ktbtej podmesieniu spotecznem najbardziej zalezec nam powinno, ze pracuja.c nad nia, pracujemv nad najbardziej dotad zaniedbana warstwa. ludnosci zydowskiej. Kronika warsztatow. Dnia 8 ipca 1917 roku zmarta w Przemyslu Marya z Biberow Mesterowa, pierwsza sekretarka warsztatow, nieodzatowana towarzyszka pracy w czasie wojny, w szezegolnosci w okresie inwazyi rosyjskiej, podj?tej przez kobiety zydowskie, dla niesienia ulgi ofiarom wojny. Przez smierc jej poniosto wielka. strat? spoteczenstwo zydowskie, gdyz byta to kobieta obda.-zona wysokiemi zaletami umystu i wielkiem seicem, czyniacem jq btogostawienstwem i szcz?sciem swego otoczenia.

21 Z domu wyniosta najl'psze tradycye zydowskie, wyksztatce niem gruntownem pogt?bita umyst, a nadewszystko wzbogacita serce mitoscia. dcbra i sprawiedliwosci Z powaga. ta.czyto si? w niej usposobienie stoneczne. prostota i dowcip wytworny a peten tresci, czerpiacy ze skarbnicy tradycyi rodzinnych. Wybuch wojny w r. 1914. zaskoczyt Mary? Mesterow? we Lwowie. Odrazu wraz z innemi slan?ta do pracy, a czystosc jej intencyi, otiarna ch?c niesienia pomocy nieszcz?shwym uchodzeom. kazaty jej wszystkie sity i czas oddac drugim. Nie zapomna. jej uchodzcy, ktorych tysia.ce w kuchni ludowej w Gmachu Skarbkowskim co dzieri si? gromadzity, nie zapomna. tez wspbtpracownicy ttj zgodnosci w pracy towarzyszacej bwczesnym wysitkom. Subtrlne po szanowame tego, co dtugim jest swi?te, kierowato kazdym jej uczynkiem. Gdy Lwbw zostat uwolmony, zateskmta do Przemysla i opu~ szczajac Lwbw zmienita lylko teren pracy, gdyz petna jilanbw na przysztosc zabrata si? w Przemyslu do kreowania Zaktadu dla sierbt wojennych, pragna.c i tarn zatozyc szwalne dla najubozszej zenskiej mtodziezy zydowsk ej. Nagta infekcyjna choroba przerwata to bujne zycie. Byta jednak zywym przyktadem tego, jak pojmowac nalezy obownzek wobec -wego ludu, jak wnikna.c w jego serce i z jaka. prostota i mitoscia. pombdz mu nalezy. Czesc pami?ci szlachetnej kobiety I Na jiosietlzeniu Zarzadu warsztatow w dmu > Iipca 1917 poswi?conem pami?ci zmartej. uchwalono utworzyc fundusz zapomo gowy dla chorych pracownic warsztatow im. bt. p Maryi z Buberbw Mesterowej. Na fundusz ten skfadaja. si? rbzne datki oraz kwoty sktadane przez Zarzad, jak to widac z bilansu za lata 1915 1918 W roku 1918 zmart po dtugotrwatej chorobie p. Mojzesz Lamm, czlonek Zarzadu warsztatow delrgowany przez Zydowski Komitet Ratunkowy. Zainteresowania zywego, jakie zmarty dla warsztatow zywit, nie mbgt wprowadzic w czyn z powodu dtugotrwatej ciezkie) choroby. Czesc jego pami?ci.!

22 Doehody i wyd»tki Tow. WamUtov rekodzielaiczych dlt DOCHODY K K a) Towarzystwa: Wktadki cztonkow i datki w r. 1916 w r. 1917 w r. 19:8 1063-675 50 1078 32 2816 82 b) Warsztatow : Czesne za nauk? kroju w r. 1917 w r 1918 Za wykonane roboty wraz z surowcem w r. 1915 w r. 1916 w r. 1917 w r. 1918 2 5 657 872 I 22872 58 '! : 1806* 57 1 29664 76 178751 28 249355! > c) Subweacye : Zyd Komit. ratunkowego w r. 1915 i 16252 50 -v r. 1916 '000 - w r. 1917 12120 w r; 1918 3500 Z Namiestniclwa (Centr Odb Ktaju) w r. 1^17 d) Odtetki od kapitatu 'i 2000-122 32 40872 50 2000-122 32 e) Pozyczka prywalna si kupno surowca w r r 191 2 WO - 2300 298338 1 83 Za Zarzad Towarzystwa Warsztatow MARYA ZIPPLROWA Dr CECYUA ssastpaavst, pne- FELISK OCHS ZM Komity* SZYMON

23 dziewczat zydowskich w Iatach 1915, 1916, 1917, 1918 WYDATK1 K h K h I a) Tawarzystwa: i b) Warsztatow: - Zakupiony surowiec i dodatki w r. 1915 w r. 1916 w r 1917 w r. 1918 Wyptacono robocizny i >tace kiew r. 1916 w r. 1917 w r. 1918 UnsdzeniV maszyny, meble. przybory Opat. oswietlenie, czystosc. ubezpieczenie lokalu i towarbw.... Zywnosc dla praeownic i optata kasy chorych za warsztatv i pracownice 1915-1918... " Zapomogi w gotbwce i towarach dla 19155 217% 25471 27298 13 13 79 1 10076 33 9491 18338 31 123049 12 650 93721 37 160954 76 4499 98 4319 24 3080 _ 1835 09 c) Realaosci: 981 10 600 60C - e) Zakuplona pozyczka wojenna 542 05 54i 05 Saldo 31. grudma 1918.. 2715' 24 298 3 V s 83 r?k. dla dziewczqt KLAFTENOWA wod.iczac. zydowskich: RbZA MELZEROWA»tktet»ik«ORANZ DAW1D SALAMANDER.

24 B I L TOWARZYSTWA WARSZTATOW REKODZIELNICZYCH porzadiobjr dnia 31 frudnia 1918 r L P. STAN CZYNNY Stan kasowy z 31. XII. 1918. 27155 24 Inwentarz (maszyny, meble, przybory wraz z maszynami Centr. O. K.) Zuzycie.,.. Pozyczka wojemna Towary na sktadzie 5500 1000 4500 500-25494, 53 57649 77 Za Zarzad Towarzystwa Warsztatow ROZA MELZEROWA ekretarka. FELIKS OCHS. Di. CECYUA prae- Za komisyc DAWID SALA-

A N S DLA DZIEWCZAT ZYDOWSK1CH n citwy UU 1915. 1916. 1917. 1918. WE LWOWIE 25 Lp. STAN BIERNY Kapitat wkladkowy: subwencye Z. K. R Subwencya rza.dowa.... Wkladki cztonkow i datki Rezerwa na zalegie podatki l raty bankowe Pozyczka Nadwyika 40672 2000 50 42872 50 2816 82 800" - 1700-2260 45 57649 7/ r<;k dla dziewcza.t zydowskich : KLAFTENOWA MAI wodaiczqca. A ZIPPEROWA. ta I rffwizyjna I MANDER. SZYMON ORANZ

26 Z E S T A L P. PRZYCHOD 1 I Towar na tktadzie 25494 53 2 3 4 lnwentarz. Pozyczka wojenna Robocizna za konlekcye, wraz z surowcem 5500-500 249355 872 122 I'J 281844 04 [ Fundusz zapomogowy dla chorych pracownic P R Z Y C H O D Datki rozne Datek pp. Olbertow Dochod z koncertu 498 200 50 748 - Za Zarzad Towarzyatwa Wariztatow ROZA MELZBROWA sekrelftrka. Or. CECYLIA P rze FtLIKS OCHS Z«komny^ SZYMON

27 WIENIE. L P. R O Z C H 6 D K I h 6 I 1 I «l 9 i IO! II 12 ' Surowiec Place Wydatki inwestycyjne Rezerwa na zalegte podatki read. i raty bankowe Uizadzenie (maszyny. meb!e, przybory) Druki, inseraty i inne.... Opal, oswietlenie, czystosc, ubezp. lokalu Zywnosc dla pracownic, Kasa chorych za warsztaty i pracownice....... Pozyczka wojenna Datki i zapomogi dla pracownic Zuzycie inwentarza Nadwyzka (przeznaczona na fundusz zapomogowy dla pracownic im. bp. Mesterowej). 4499 650 4319 3080 542 98 24 93721 160954 981 8000 05 13i»9l 27 1835 09 1000 2260 45 281844 04 im. bl p. MARYI MESTEROWEJ R O Z C H 0 D Udzielono zapomog po 50, 40, 30, 70, 50 j i 100 K razem 350 Saldo 396 748 rek dla dziewczaj zydowakich: KLAFTENOWA MARYA ZIPPEROWA tkarbmczka- ORAN2. DAWID SALAMANDER.

28 Tabela statyttyczna uczenic i robotnic w latach 1915, 1916, 1917 i 1918 R O K 1 L 11. llosc taczna uczenic i pracownic*) Wedle wieku: 1. do lat 14 \ 1915 143 40 48 1916 1917 67 1 89 21 34 30 26 1918 79 29 23 3. od lat 18 do 24 i ponad 24 55 16 29 27 111. Wedle zawodu : 5 modniarslwo 88 28 24 3 10 44 15 18 69 14 20 56 15 22 IV. Wedle miejaca urodzenia 1 1. Prowincya 2. Lwow 98 45 31 36 35 54 27 42 V. Wedle atanu opieki: 1. posudaiacych rodzicow.. 3. sierot baz matki i 4. sierot pa obojgu rodzicach 83 26 20.4 26 18 14 9 58 14 9 8 41 22 6 10 *) Cytty lu podfc«e dotycza. wvtattaie pracownic zatrudniooych w waraztauch. procz inch zaje. e doinowti robot* chafupniczki w zanieanej iloaci, w T. 1917 12 do 16 robotnic. w t. 1918, w drufie] zwtaszcza pofowte 40 50 robotnic. Zazaaczyc wraaztie nalezy. ze te aame uczenice mogly ucze,tzc»»c aa dwa dziaty np. krawiectwo (przedpol). had (popoludaiu) lub bielizmaratwo. had. wakutek czegj mmi uczfesiaiczak jetl w tabelce wyiaza od faktycznej iloaci uczenu

29-1 VI. Wedle zajecia rodzicow: Handlarzy. drob. kupcow, gtra 1915 100 R O K I9I6II9I7 47 64 1918 35 Lrzcdnikow pryw, posrednikow 20 II 7 15 3 19 14 Nauczycieli (jezyka hebrejikiego) 4 2 1 5 Zarobnikow, tragarzy, kelnerow. 8 II 6 6 VII. Wedtug wykiztalcenia: Analfabetek 3 1 2 Ukonczylo klas lud. 2 3.. 13 6 3 4. 4. szkoty lud.. 24 25 25 2 1 1. lub 2. kl. szkoly wydz. 49 27 3i 31 «3. lub 4... 39 9 27 13 szkofe handlowa., srednia lub wyzsza. 15 2 8

"f Zarzad Warsztatow: Dr. C Klaftenowa, przewodn, Dr. A. Reichensteinowa, zast przew, D-rowa L. Olbertowa, zast. przew., Roza Melzerowa, sekretarka, Prez. Jozefa Schleicherowa, zast sekret., Marya Zipperowa, skarbniczka; p. p. Betty Pamasowa, Emma Lilienowa, Regina Carowa, Anna Wahlowa, Otylia Buchstabowa, Dr. Sal. Perlmutter, Dyr. Roza Kikinisowa, D-rowa Zuzanna Landesowa, D-rowa Ambesowa, Syd. Schutzowa, Cecylia Wechslerowa, Prof. Dr M. Schorr, Dr. A. Korkis, D. Rubenzahl, M. Silber czlonkowie Zarzadu. Komiaya rewizyjna: Dyr. Szymon Oranz, Rad. Dawid Salamander, Feliks Ochs. Sad rozjemczy : P. p. Dr. Ozyasz Wasser, Leon Wahl, Dr. MichaJ Ringel. Syadyk Towarzyatwa : Dr. Ludwik Landes. Spis czlonkow Towarzystwa. a) Cztonkowie zatozyciele : Zydowski Komitet Ratunkowy, Cecylia Wechslerowa, Betty Pamasowa, Berta Azelbradowa, Ernestyna Axelbradowa, D-rowa M. Hausnerowa, Dr. C. Klaftenowa, D-rowa Olbertowa, Dr. A. Reichensteinowa, D-rowa Z. Landesowa, Rad. A. Dresdnerowa. S. Schweberowa, Koto Kobiet zydowskich.

b) Czlonkowie zwyczajni: P.p. Chajesowa, Dresdnerowa, Brandowa, Dr. Dammowa, birt, Dr Feuersteinowa, Friedlanderowa, Dr Fnedowa Ralaela. Frey6wna tucylia, Feldowa Regina, Inz Falik. Grus Marya, Grus Berta. D-rowa Lola Hausmanowa, Feldsteinowa, Filipowa, Freudowa Frna. D-rowa Klarfeldowa, Heschelesowa Regina, Hartowa. Heschelesowa Sehna, Inz. Heschelesowa Antonina, Garfunkel Zoha, Korngold Autusta, Klinghoferowa Ewa, Dyr. Kammerling Jozefa, Klaftenowa Marya, Kuttmowna Roza, Nichtenhaus Emilia, Kiigel Zofia, Katzowa Salomea, Karczynski Wawrzyniec, Landesowa, D-rowa Lilienowa Emma, D-rowa Laubowa, Lastel Anna, Lubingerowa Amalia, Menschel Anna, Maschler Wanda, Mildwurmowa, Mundowa, Melzerowa Roza, Dr Nossig Felicya, Dr Olbertowa Laura, Oranz Szymon. Dr Perlmutter Salomea, Parnasowa Betti, Dr. Parnas Emil, Rosner Helena. Wechslerowa Cecylia, Dr. Reichensteinowa Ada, Ringlowa Ida, Rosenbaumowa Ewa, D-rowa Ambesowa, Axelbradowa Berta, Aszkenazowa Minna, Dr. Bardachowa Anna, Landesowa Zuzanna, Buck stab Henryk, Dr Buchstabowa Otylia, Brillowa, Berger Fani, Breitman, D-rowa Buberowa Roza, Dr Brendlowa Dora, Rabmowa Carowa Rubenzahl Dawid, Dr. Reisowa Karohna, Rauchberger Giza, Rechter Roaa, Dr Reizesowa Paula, Steinberger Roza, Rad Jakob Stroh, Selzerowa Lola, Dr. Klaftenowa Cecylia, Schwarzwaldowa Klaia, Selzerowa Fryderyka. SchuUowa Sydonia, Selzerowa Janina. Dr. Schleicherowa Jozefa, Selig, Saphlr Ida, Prof Schorrowa Tamara, Schorrowa Mina, Silbersteinowa Regina, Schorr Berta, Schbnfeldowa Matylda, Standowa Julia, Schwarzwaldowa Dorota. Thalerowa, Dr. Wasser Ozyasz, Wurmowa R6za, Wallersteinowa Adela. Weiss Gustawa, Wahlowa Berta, Wahlowa Anna. Wikslowa Diana. We.nberg Jak6b, Dr. Weinbergowa Sabina, Wisniewska. Dr. Zionowa Franciszka, Zetterbaurnowa Laura, Zipperowa Marya. Poaament. Dr Schorrowa Sabina, Blauerowa, Eskreis Berta, Braunstein Fam. Dr. A Groeblowa, Anna Fabrykantowa. II